Τόμας Χομπς
Ο Τόμας Χομπς (αγγλικά: Thomas Hobbes, 5 Απριλίου 1588- 4 Δεκεμβρίου 1679) ήταν Άγγλoς φιλόσοφος. Είναι ένας από τους πρώτους διανοητές-θεμελιωτές του σύγχρονου κράτους και ιδρυτής της πολιτικής φιλοσοφίας. Αν και σήμερα ο Χομπς αναφέρεται περισσότερο για το έργο του στην πολιτική φιλοσοφία, συνέβαλε και σε άλλους τομείς, όπου συμπεριλαμβάνονται η ιστορία, η γεωμετρία, η ηθική, η γενική φιλοσοφία και η αποκαλούμενη σήμερα πολιτική επιστήμη.
| Τόμας Χομπς | |
|---|---|
 | |
| Γενικές πληροφορίες | |
| Όνομα στη μητρική γλώσσα | Thomas Hobbes (Αγγλικά) |
| Γέννηση | 5 Απριλίου 1588[1][2][3] Γουέστπορτ[4] |
| Θάνατος | 4 Δεκεμβρίου 1679[1][2][3] Χάρντουικ Χολ[4] |
| Τόπος ταφής | Church of St John the Baptist, Ault Hucknall (53°10′56″ s. š., 1°18′7″ z. d.)[5] |
| Χώρα πολιτογράφησης | Βασίλειο της Αγγλίας[6] |
| Εκπαίδευση και γλώσσες | |
| Ομιλούμενες γλώσσες | λατινική γλώσσα Αγγλικά[7][8] |
| Σπουδές | Κολέγιο Μόντλιν (έως 1608) Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (1603–1608) |
| Πληροφορίες ασχολίας | |
| Ιδιότητα | πολιτικός επιστήμονας μαθηματικός φιλόσοφος[4] οικονομολόγος πολιτικός ιστορικός[9] μεταφραστής[10] συγγραφέας[11] ιδιαίτερος εκπαιδευτικός φιλόσοφος του δικαίου |
| Εργοδότης | William Cavendish, 1st Duke of Newcastle (1608–1628)[12] Sir Gervase Clifton, 1st Baronet (1628–1631)[12] Ουίλιαμ Κάβεντις, 3ος Κόμης του Ντέβονσαϊρ (1631–1642)[12] Ουίλιαμ Κάβεντις, 3ος Κόμης του Ντέβονσαϊρ (1653–1679)[13] |
| Αξιοσημείωτο έργο | Λεβιάθαν De Cive De Corpore De Homine |
| Επηρεάστηκε από | Πλάτων Αριστοτέλης Ούγκο Γκρότιους Σερ Φράνσις Μπέικον |
| Υπογραφή | |
 | |
 Σχετικά πολυμέσα | |
Βιογραφία
ΕπεξεργασίαΟ Τόμας Χομπς ήταν γιος προτεστάντη κληρικού. Ξεκίνησε την καριέρα του ως δάσκαλος της οικογένειας Κάβεντις (Cavendish), της κομητείας του Ντέβονσαϊρ (Devonshire) και έδειξε μεγάλο ενδιαφέρον για τα μαθηματικά και τη φυσική.
Έζησε σε μια από τις πλέον ταραγμένες περιόδους της ευρωπαϊκής ιστορίας, και θεωρίες του μιλούν απαισιόδοξα για την ανθρώπινη φύση. Το 1610 γνώρισε τον Φράνσις Μπέικον και συναντώντας προσωπικά τον Γαλιλαίος Γαλιλέι το 1636, πείστηκε πως έπρεπε να μεταφέρει τις ιδέες του σε ένα σύστημα κοινωνικής φιλοσοφίας.1
Εκμεταλλεύτηκε πλήρως τα ταξίδια του μαθητή του στην Ευρώπη, για να συναντήσει διάφορους επιστήμονες. Κατά την αγγλική επανάσταση ο Χομπς εγκαταστάθηκε το 1640 στο Παρίσι, όπου συναντούσε συχνά τον Καρτέσιο. Υπό την επιρροή των φιλελευθέρων φέρεται ότι δημοσίευσε το De cive (Περί του πολίτη).
Ο Χομπς επέστρεψε στην Αγγλία το 1651, για να μην υποχρεωθεί να μεταστραφεί στον Καθολικισμό. Αυτή η τοποθέτηση σχετιζόταν λιγότερο με την πίστη και την προσκόλλησή του στον Προτεσταντισμό και περισσότερο με τον αντικληρικαλισμό του και τις πεποιθήσεις περί της προτεραιότητας την οποία πρέπει να έχει το κράτος έναντι της εκκλησίας. Κατόπιν δημοσίευσε τον Λεβιάθαν, έργο που είχε συγγράψει ήδη στη Γαλλία. Εξαιτίας αυτού του έργου, αλλά και των υπόλοιπων (Περί της ελευθερίας και της ανάγκης, Περί της πολιτικής, Περί της ανθρώπινης φύσης) ο αγγλικός κλήρος τον κατηγόρησε για αντιθρησκευτική δράση. Αναζήτησε τότε καταφύγιο στο Τσάτσγουορθ, (Chatsworth) στον κόμη του Ντέβονσαϊρ.
Οι θρησκευτικοί πόλεμοι στη Γαλλία και οι εμφύλιοι πόλεμοι στην Αγγλία τον έτρεψαν να αναπτύξει μια φιλοσοφία, κατά την οποία μόνο η απολυταρχία του κράτους είναι σε θέση να συντηρήσει το δίκαιο και την ειρήνη. Έτσι αρνήθηκε τη δύναμη του θείου δικαίου. Όσον αφορά την ηθική του, θεώρησε ότι το άτομο πρέπει να ενεργεί κατά έναν "χρησιμοθηρικό εγωισμό" αυξανόμενο από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης (conatus) και της θέλησης για κυριαρχία.
Τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατο του Χομπς, το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης καταδίκασε και έκαψε στην πυρά τα έργα του De cive και Leviathan. Ο Χομπς θεωρείται εκ των πιο σημαντικών φιλοσόφων του φυσικού δικαίου κατά τον 17ο αι. και άσκησε τεράστια επιρροή στις αγγλοσαξονικές πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές θεωρίες.
Λεβιάθαν
Επεξεργασία
Το 1651 έγραψε τον Λεβιάθαν, (Leviathan or the Matter, Form and Power of a Comonwealth Ecclesiastical and Civil)2, το σπουδαιότερο έργο του. Ο άνθρωπος δεν έχει αγαθή φύση, υποστηρίζει ο φιλόσοφος, αλλά είναι εκ φύσεως εγωιστής και ηδονιστής. Το ότι τα ανθρώπινα κίνητρα σχηματίζονται εκ φύσεως από προσωπικό συμφέρον, θα μπορούσε να έχει καταστροφικές συνέπειες. Ανεξέλεγκτοι οι άνθρωποι, και καθοδηγούμενοι από την εσωτερική δυναμική, το πιθανότατο είναι πως θα αλληλοκαταστραφούν. Για να διατηρηθεί η κοινωνική ειρήνη, ο Χομπς δημιουργεί κάποιο τέχνασμα, τον Λεβιάθαν, το Κράτος3, είτε με τη μορφή της απόλυτης μοναρχίας είτε της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Το σημαντικό στοιχείο είναι ότι αυτό το Κράτος έχει το μονοπώλιο της βίας και της απόλυτης εξουσίας4. Ως ανταπόδοση προς τον άνθρωπο το Κράτος ασκεί αυτήν την απόλυτη εξουσία μόνον υπέρ της διατήρησης της κοινωνικής ειρήνης:
«Ιδού, λοιπόν, η γένεση εκείνου του μεγάλου Λεβιάθαν, ή μάλλον (για να μιλήσουμε με μεγαλύτερο σεβασμό) εκείνου του θνητού θεού, στον οποίο οφείλουμε, ύστερα από τον αθάνατο θεό, την ειρήνη και την διαφέντεψή μας»5.
Ο Λεβιάθαν λοιπόν αναλαμβάνει την προστασία των πολιτών από εξωτερικούς και εσωτερικούς παράγοντες, μέσω του στρατού και της αστυνομίας. Άλλο σημαντικό καθήκον είναι επίσης η προστασία των πολιτών από τον ίδιο τον Λεβιάθαν. Από αυτήν την ιδέα πηγάζει το Σύνταγμα ως αυτοπεριορισμό της εξουσίας.
Ο Χομπς με την θεωρία αυτή λοιπόν αρνείται το δικαίωμα επανάστασης εναντίον του κοινωνικού συμβολαίου (έννοια η οποία θα ονομαστεί έτσι αργότερα από τον Τζον Λοκ). Όταν όμως ο Λεβιάθαν δεν φροντίζει πια για την ειρήνη και άμυνα των πολιτών, τότε το συμβόλαιο ακυρώνεται και το κράτος μπορεί να διαλυθεί. Οι άνθρωποι γυρίζουν στον φυσικό νόμο, έως ότου γίνει κάποιο νέο συμβόλαιο.
Η ηθική φιλοσοφία του Τόμας Χομπς
ΕπεξεργασίαΗ ηθική φιλοσοφία του Χομπς (εγωιστικό σύστημα ή «selfish system»6, όπως επεκράτησε να λέγεται αργότερα) χαρακτηρίζεται από ηθικό νατουραλισμό7, ο οποίος ξεκινά εκ της κεντρικής παραδοχής ότι η ανθρώπινη φύση καθορίζεται ουσιαστικά από εγωιστικά κίνητρα. Ο Άγγλος φιλόσοφος υποστηρίζει ότι το κύριο καθοριστικό γνώρισμα της ανθρώπινης φύσης είναι ο εγωισμός ή η ορμή της αυτοσυντήρησης, η οποία αποτελεί μία απλή και αυτόνομη αρχή για την εξήγηση όλων των βουλητικών εκδηλώσεων. «Η υλιστική μεταφυσική και η αισθησιοκρατική ψυχολογία δίδασκαν ότι αυτή η ορμή της αυτοσυντήρησης είναι προσανατολισμένη στη διατήρηση και την προαγωγή της ατομική ύπαρξης. Όλα τ' άλλα μέσα είναι απλώς μέσα για την επίτευξη του ανώτατου υλικού σκοπού.
Κατ' αυτήν την αρχή, για τον ως φυσικό ον άνθρωπο δεν υπάρχει άλλος γνώμονας για την εκτίμηση των πραγμάτων παρά μόνον η ωφέλεια ή η ζημιά που προκύπτει από αυτά»8. Συνεπής υποστηρικτής αυτής της διδασκαλίας, που κατά πολλούς επαναλαμβάνει με νέους τεχνικούς όρους τη φιλοσοφία του Επικούρου, ο Χομπς θεωρεί ότι το μοναδικό δυνατό περιεχόμενο της ανθρώπινης βούλησης είναι η ωφέλεια ή η βλάβη του ατόμου. Άρα το κριτήριο της ηθικής πράξης εξετάζεται καθαρά μέσα από ένα ωφελιμιστικό και ψυχολογικό πρίσμα, και τελικά αυτό το ηθικό κριτήριο δεν ανταποκρίνεται μόνο σε κάτι γενικά παραδεκτό, αλλά και στην ανάγκη να θεμελιωθεί η ηθική σε καθαρά εμπειρικές-ψυχολογικές και όχι σε μεταφυσικές βάσεις9.
Ο Χομπς θέτει τα κριτήρια της ηθικής αξιολόγησης μέσα στον άνθρωπο, και ταυτόχρονα με βάση τις ανάγκες του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος. Η εγκόσμια ευδαιμονία δεν έγκειται στην ηρεμία ενός ικανοποιημένου πνεύματος, διότι δεν υφίσταται κανένας απώτατος μεταφυσικός σκοπός (finis ultimus) ή ύψιστο αγαθό (summum bonum):
«Η ευδαιμονία είναι η διαρκής πορεία της επιθυμίας από το ένα αντικείμενο στο άλλο, όπου η απόκτηση του πρώτου δεν είναι παρά ο δρόμος για το επόμενο. Αυτό οφείλεται στο ότι σκοπός της ανθρώπινης επιθυμίας δεν είναι μια μοναδική και στιγμιαία απόλαυση, είναι αντίθετα η εξασφάλιση της ικανοποίησης και των μελλοντικών επιθυμιών διά παντός. Οι θεληματικές λοιπόν πράξεις και οι διαθέσεις όλων των ανθρώπων τείνουν όχι μόνον στην κατάκτηση, αλλά και στην εξασφάλιση ευτυχισμένης ζωής»10.
Οι διαφορές πηγάζουν αποκλειστικά από την ποικιλία των παθών των ανθρώπων, αλλά και από τη διαφορετική γνώση και γνώμη καθενός. Η ευδαιμονία την οποία περιγράφει ο Χομπς δεν είναι απόλαυση της ηδονής, αλλά απόκτηση δύναμης, ασίγαστη επιθυμία για ισχύ που εξασφαλίζει τη δυνατότητα ικανοποίησης κάθε επιθυμίας και σταματά μόνο με τον θάνατο11.
Κάθε άνθρωπος σύμφωνα με τον Άγγλο φιλόσοφο δεν έχει άλλη επιλογή εκτός του να συσσωρεύει δύναμη για να διασφαλίζει την αυτοσυντήρησή του, εξαιτίας του φόβου ότι εαν δεν το κάνει ο ίδιος, θα το κάνει κάποιος άλλος, και έτσι θα βρεθεί στο έλεος του άλλου. Η φύση βέβαια έχει κάνει τους ανθρώπους ίσους ως προς τις ικανότητες του σώματος και του νου, διότι και ο πιο αδύναμος έχει τη δύναμη να σκοτώσει τον δυνατότερο, είτε με δόλο είτε συνασπιζόμενος με άλλους.
«Πράγματι η σωφροσύνη δεν είναι παρά εμπειρία που σε ίσο χρόνο κατανέμεται εξίσου σε όσους ανθρώπους ασχολήθηκαν εξίσου με τα ίδια πράγματα. Εκείνο που ίσως κάνει μια τέτοια ισότητα να φαίνεται απίστευτη, δεν είναι παρά η έπαρση κάποιων για τη σοφία τους»12. Αυτή η ισότητα ικανοτήτων γεννά και ίσες ελπίδες για την επίτευξη των σκοπών των ανθρώπων. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, αν δύο άνθρωποι «επιθυμούν το ίδιο πράγμα, χωρίς εν τούτοις να μπορούν αμφότεροι να το αποκτήσουν, γίνονται εχθροί. Και στην πορεία προς τον σκοπό τους (που είναι κυρίως η αυτοσυντήρηση, αλλά και ορισμένες φορές η ευχαρίστησή τους μόνο) προσπαθούν να καταστρέψουν ή να υποτάξουν ο ένας τον άλλο»13.
Οι πρωταρχικές αιτίες διαμάχης που προέρχονται από τη φύση του ανθρώπου είναι τρεις: ο ανταγωνισμός, η δυσπιστία και η δόξα. Η φύση διαιρεί τους ανθρώπους και προτρέπει να αλληλοσυγκρούονται και να αλληλοεξοντώνονται. Στην ουσία ο αχαλίνωτος στη φυσική κατάσταση εγωισμός πρέπει να πειθαρχηθεί από κάποιαν ανώτερη ρυθμιστική αρχή, έτσι ώστε να συμπέσει η ατομική ωφέλεια με την ωφέλεια του συνόλου14.
Αυτή η ανώτερη ρυθμιστική αρχή πηγάζει από τη φύση. Ο νόμος της φύσης (lex naturalis) είναι μια εντολή ή ένας γενικός κανόνας, που έχει ανακαλυφθεί μέσω του λόγου και δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να προχωρήσει σε πράξη που θα είναι καταστροφική για τη ζωή ή που θα τον στερήσει από τα μέσα συντήρησής της. Η επιστήμη των νόμων της φύσης είναι η μοναδική αληθινή ηθική φιλοσοφία, είναι η επιστήμη για την αμοιβαία συναναστροφή και την κοινωνία του ανθρώπινου είδους.
«Τα πάθη που ωθούν τους ανθρώπους προς την ειρήνη είναι ο φόβος του θανάτου, η επιθυμία των πραγμάτων που απαιτούνται για μιαν άνετη διαβίωση και η ελπίδα ότι αυτά θ’ αποκτηθούν με την εργατικότητα. Ο ορθός λόγος προβάλλει τους κατάλληλους όρους για ειρήνη, έτσι ώστε οι άνθρωποι να οδηγηθούν σε συμφωνία. Αυτοί οι όροι αποκαλούνται, αλλιώτικα, Νόμοι της Φύσης…»15.
Το φυσικό δικαίωμα που προκύπτει σύμφωνα με τον Χομπς από τον ορθό λόγο είναι η ελευθερία που διαθέτει κάθε άνθρωπος να χρησιμοποιήσει την ισχύ του κατά βούληση για να συντηρήσει τη ζωή και κατ’ ακολουθία η ελευθερία να κάνει οτιδήποτε τ' οποίο κατά τη λογική του κρίση θα θεωρήσει κατάλληλο μέσο για αυτόν τον σκοπό.
Βέβαια «το άλυτο για κάθε ωφελιμιστική ηθική πρόβλημα είναι πώς να συμβιβάσει τη φιλαυτία με την αλληλεγγύη και την αμοιβαιότητα, τον εγωισμό με την αυτοθυσία που είναι αναπόσπαστη από την έννοια της αρετής»16. Απαντώντας στο συγκεκριμένο πρόβλημα, ο Χομπς ξεκινά με τον νόμο της φύσης, που ορίζει ότι οι άνθρωποι οφείλουν να τηρούν τις συμβάσεις τους. Αυτός ο νόμος της φύσης αποτελεί το θεμέλιο και την απαρχή της δικαιοσύνης. Όταν έχει συναφθεί μία σύμβαση, η παραβίασή της είναι άδικη, και ως εκ τούτου η μη τήρηση μιας σύμβασης αποτελεί τον ορισμό της αδικίας. Οτιδήποτε δεν είναι άδικο, είναι δίκαιο. Για να αποκτήσουν νόημα τα ονόματα δίκαιο και άδικο πρέπει τελικά να υπάρξει το καταφύγιο μιας εξαναγκαστικής εξουσίας, που επιβάλλει σε όλους εξίσου την τήρηση των συμβάσεων, απειλώντας με τιμωρία μεγαλύτερη του οφέλους που προσδοκούν να αποκομίσουν από την αθέτησή τους17. Η φύση της δικαιοσύνης έγκειται στην τήρηση έγκυρων συμβάσεων, η οποία δεν αρχίζει παρά με τη σύσταση πολιτικής εξουσίας. Το homo homini lupus, που διατυπώνει ο Χομπς, αναθέτει τελικά στην πολιτεία, ως έκφραση του ορθού λόγου, την εξουσία και τη δύναμη να το περιορίσει18.
Εργογραφία
Επεξεργασία- 1629. Μετάφραση του έργου Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου του Θουκυδίδη
- 1642. De Cive (Λατινικά)
- 1650. Τα στοιχεία του νόμου, φυσικά και πολιτικά (The Elements of Law, Natural and Political), written in 1640 and comprising
- Ανθρώπινη φύσις - ((Human Nature, or the Fundamental Elements of Policie)
- De Corpore Politico
- 1651-8. Elementa philosophica
- 1651. Λεβιάθαν - (Leviathan, or the Matter, Forme, and Power of a Commonwealth, Ecclesiasticall and Civil). Online.
- 1656. Ερωτήματα περί της Ελευθερίας, της Αναγκαιότητας και της Τύχης - (Questions concerning Liberty, Necessity and Chance)
- 1668. Λατινική μετάφραση του Λεβιάθαν
- 1675. Αγγλική μετάφραση της Ιλιάδας και της Οδύσσειας του Ομήρου.
- 1681. Μετά θάνατον Μπέχεμοθ ή το Μακρύ Κοινοβούλιο - (Behemoth, or The Long Parliament) (γράφτηκε 1668, έμεινε αδημοσίευτο κατόπιν αιτήματος του βασιλέα).
Σημειώσεις - Παραπομπές
Επεξεργασία- 1: Windelband W.-Heimsoeth H., 1995, Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα, 173.
- 2: Στο ίδιο, 149.
- 3: Μεταξόπουλος Α., 1989, (εισ.) στο Λεβιάθαν, (μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος), Γνώση, Αθήνα, 77.
- 4: Hobbes T., 1989, Λεβιάθαν, (μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος), Γνώση, Αθήνα, 240-241.
- 5: Στο ίδιο, 241.
- 6: W.Windelband-H.Heimsoeth, ό.π., 207.
- 7: Στο ίδιο, 147.
- 8: Στο ίδιο, 210
- 9: Στο ίδιο, 307.
- 10: Hobbes, ό.π., 169.
- 11: Στο ίδιο, 170, όπου συνεχίζοντας γράφει ότι «Η αιτία αυτής της διάθεσης δεν είναι πάντοτε ότι ο άνθρωπος προσδοκά απολαύσεις μεγαλύτερες από όσες έχει ήδη δοκιμάσει ή ότι δεν μπορεί να ικανοποιηθεί με μία μέτρια ισχύ. Είναι ότι δεν μπορεί να σιγουρέψει την ισχύ και τα μέσα για την ευζωία, που επί του παρόντος διαθέτει, χωρίς να τα αυξήσει……».
- 12: Στο ίδιο, 193.
- 13: Στο ίδιο, 194.
- 14: Παπανούτσου Ε.Π., 1949, Ο Κόσμος του Πνεύματος, Ίκαρος, Αθήνα, 103.
- 15: Hobbes, ό.π., 198.
- 16: Παπανούτσου, ό.π., 103.
- 17: Hobbes, ό.π., 213.
- 18: Παπανούτσου, ό.π., 103.
Βιβλιογραφία
Επεξεργασία- Windelband W.-Heimsoeth H., 1995, Εγχειρίδιο ιστορίας της φιλοσοφίας, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα.
- Hobbes T., 1989, Λεβιάθαν, (μτφρ. Γ. Πασχαλίδης - Α. Μεταξόπουλος), Γνώση, Αθήνα.
- Hobbes T. [κ.ά.], 2008, Αρετές και συμφέροντα : Η βρετανική ηθική σκέψη στο κατώφλι της νεωτερικότητας (μετάφραση - επιμέλεια - επίμετρο Διονύσης Γ. Δρόσος), Σαββάλας, Αθήνα
- Μολύβας Γ., 2000, Φιλοσοφία στην Ευρώπη, η εποχή του Διαφωτισμού (17ος-18ος αιώνας), τομ. Β', ΕΑΠ, Πάτρα.
- Παπανούτσου Ε.Π., 1949, Ο Κόσμος του Πνεύματος, Ίκαρος, Αθήνα
- Schmitt C., 2009, Ο Λεβιάθαν στην Πολιτειολογία του Τόμας Χομπς: Νόημα και αποτυχία ενός πολιτικού συμβόλου (μετάφραση, επιμέλεια: Γιώργος Σαγκριώτης¨. Σαββάλας, Αθήνα
- Μεταξόπουλος, Αιμίλιος «Οι φιλοσοφικές θεωρίες του Φυσικού Δικαίου και το πρόβλημα της ατομικής ιδιοκτησίας. Τόμας Χομπς και Τζων Λοκ». Ο πολίτης 45 (1981), 46-57.
- Μεταξόπουλος, Αιμίλιος «Το πρόβλημα της ατομικής ιδιοκτησίας στις θεωρίες του φυσικού δικαίου και στη νεώτερη φιλελεύθερη φιλοσοφία: Hobbes, Locke, Kant». Επιθεώρηση κοινωνικών ερευνών 39-40 (1980), 414-432.
- Πατέλη Ι., Η φιλοσοφία του Hobbes, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα
Περαιτέρω ανάγνωση
Επεξεργασία- Τ. Χόμπς: Περί των στοιχείων του Φυσικού Νόμου και της Πολιτικής, εισαγωγή-μετάφραση: Βασίλειος Μακρυπούλιας, εκδ.Άμμων εκδοτική, Αθήνα, 2020.
Διαδικτυακοί τόποι
Επεξεργασία- Luminarium: Thomas Hobbes Βίος, έργα, πραγματείες.
- Hobbes στην Διαδικτυακή Εγκυκλοπαίδεια της Φιλοσοφίας
- Hobbes στο Φιλοσοφικές σελίδες
- Hobbes στον δικτυακό τόπο Ιστορία της Οικονομικής Σκέψης.
- Χομπς: Ηθική και Πολιτική Φιλοσοφία στην Εγκυκλοπαίδεια Φιλοσοφίας του Στάνφορντ.
- Λεβιάθαν στο Πανεπιστήμιο της Αδελαΐδας
- Βάνα Γρηγοροπούλου: Το πρόβλημα της ελευθερίας στο Leviathan του Hobbes [1]
Παραπομπές
Επεξεργασία- ↑ 1,0 1,1 1,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γερμανίας: (Γερμανικά) Gemeinsame Normdatei. Ανακτήθηκε στις 9 Απριλίου 2014.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data
.bnf .fr /ark: /12148 /cb11907586g. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015. - ↑ 3,0 3,1 3,2 MacTutor History of Mathematics archive. Ανακτήθηκε στις 22 Αυγούστου 2017.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 «Oxford Dictionary of National Biography» (Αγγλικά) Oxford University Press. Οξφόρδη. 2004. 13400.
- ↑ 5,0 5,1 (Αγγλικά) Find A Grave.
- ↑ LIBRIS. Εθνική Βιβλιοθήκη της Σουηδίας. 25 Σεπτεμβρίου 2012. libris
.kb .se /katalogisering /75kmnh8r2fh49ct. Ανακτήθηκε στις 24 Αυγούστου 2018. - ↑ Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας: (Γαλλικά) καθιερωμένοι όροι της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Γαλλίας. data
.bnf .fr /ark: /12148 /cb11907586g. Ανακτήθηκε στις 10 Οκτωβρίου 2015. - ↑ CONOR.SI. 39360867.
- ↑ Ανακτήθηκε στις 23 Μαΐου 2019.
- ↑ Ανακτήθηκε στις 20 Ιουνίου 2019.
- ↑ «Library of the World's Best Literature». Library of the World's Best Literature. 1897.
- ↑ 12,0 12,1 12,2 MacTutor History of Mathematics archive.
- ↑ «The Galileo Project» (Αγγλικά)