Repóblica Ciṣalpèina

C'l artìcul chè 'l è scrit in Arzân

La Repóblica Ciṣalpèina (1797-1802) (Repubblica Cisalpina in italiân). L’êra un antîgh Stêt ed préma ed l’unitê ed l’Itâlia, al ciapêva al regiòun dal dé d’incô ed la Lumbardìa ed Emélia-Rumâgna e un pcòun dal Vènet e ‘dla Tuscâna.

Ind’ j ân segvèint al Stêt al gn’îva ciamê préma ‘’’Repóblica Italiâna’’’ e pó ‘’’Règn Itâlich’’’ (1805)-(1814).

Istitusiòun

La Repóblica Ciṣalpèina l’êra stêda fâta al 29 zógn 1797 dal generêl Bonapêrt inséma a còla ch’l’êra la zôvna Repóblica Cispadâna (nêda al 9 znêr 1797). A lê a gh’êra stê zuntê la Repóblica Transpadâna (al vèc Duchêt ed Milân) al 9 lòj dal ‘stès ân.

L’Avstrìa l’îva arcgnusû al nōv stêt cun al Tratêt ed Campoformio al 17 utòber dal ‘stès ân cun in câmbi còl che gh’ armagnîva ed la pruvisôria Repóblica Vèneta nêda al 29 ed zógn 1797.

Capitêla

L’ era stêda fisêda a Milân

Grandèsa e cunuméia

Al teritôri ed la repóblica ind la só masîma grandèsa l’êra fât dal vèc Duchêt ed Milân (vècia Repóblica Transpadâna), dal Duchêt ed Mòdna e Rèz, da Bològna, Frêra e Ravèna vècia Legasiòun Puntifèsi, da i pricipêt ed Mâsa e Carēra, dal teritôri vènet tra l’ Àda e l’ Adîṣ, tra quisché Veròuna e Ruvîgh e la Valtelèina.

Al Stêt int al 1797 al s’ ṣlarghêva per ‘n metradûra ed 42.500 kmq e la gh’îva ‘na popolasiòun ed 3 miliòun e 240 méla abitânt, divîṣa in 20 dipartimèint. La capitêla l’êra Milân, perché cèinter pió impurtânt e cun piógînta (cîrca 124.000 abitânt int al 1765). Al paèiṣ al gh'îva 'na cunuméia sôlida, sibèin i saczamèint di sècol pasê fât da j ocupânt, e l'a's pugêva só 'n' agricultûra dal granâj cun grôsi presèinsi ind la cultûra ed la sèida e ind la zotetnéia, l'ativitê artigianêla tradisionêla l'êra sôlida e al ṣvilóp ed l'indóstria ed la sèida l'êra bòun.

Rapôrt cun la Svésra

I rapôrt cu la Svésra êren difècil perché êren fôrti al pretèisi ed padrunânsa ed la Repóblica Ciṣalpèina, che guardêven a unîr in un sōl stêt persòuni cun la 'stèsa cultûra e la 'stèsa léngua. Dòunca l'obietîv l'êra còl d'unîr i teritôri svéser a mezdé dal j Êlpi.

Còst l'à purtê a l'ocupasiòun ed Campiòun d'Itâlia e a l'uniòun ed la Valtelèina. L'é stê tentê ânch un côlp ed mân per la cunquésta ed Lugân int al 1797, mó cun al pasêr dal tèimp e cun la nâsita ed la Repóblica Elvètica, al pretèiṣi s'ardusîven a tentatîv d'ocupasiòun dal Mendrisiôt.

Fōrma istitusionêla

26 znêr 1802
*La Consûlta ed la Repóblica Cişalpèina la dà udiĵnsa al Prém Cōnsol*
Nicolas-André Monsiau, 1806-08.

La fōrma istitusionêla dal Stêt l'é stêda fâta ind l'agòst dal 1796 e la cupièva dimòndi còla francèiṣa, a's tratêva ed còl sistêma ciamê "fōrma ed gvêren diretoriêl". Al teritôri l'êra stê divîṣ in dipartimèint,dōve a gn'îva elèt i "zódes ed pêṣ", i "magistrê" e j "eletôr", ûn ògni duṣèint abitânt che agh'îven al dirèt al vôt. Sti ûltem elegîven dû cunséli; còl di "Seniori" e còl di "Giuniori". Al prém l'êra fât ed quarânt a 'ssânta persòuni ch' al gh'îvas al cûmpit d'apruvê al lèg e prumôver pusèbili variasiòun ed la Costitusiòun, al secònd invêci l'êra fât da utânta a seintvînt persòuni al gh'îva al cûmpit ed prupòner al lèg. I cûmpit comû ed tót dû i cunséli êren l'apruvasiòun di tratêt, la siēlta 'd un Diretôri e a dèceder al tâsi.

Al "Diretôri" l'êra furmê da sînch minéster e al rapreṣentêva l'avtoritê da gvêren. La mâsim avtoritê l' armagnîva al cmandânt dal trópi francèiṣi in Lumbardìa. É stê siēlt ed druvêr ânca al calendâri e l' època francèiṣa.

L'8 lòj 1797 é stê més fôra la Costitusiòun ciṣalpèina, ed cuntgnû moderê, fâta inséma acòla francèiṣ dal 1795. A câp dal Diretôri a gh'é stê més di òm polétich lochêl cme al dóca Gian Galeazzo Serbelloni e Francesco Melzi d'Eril,mèinter ind al côrp legiṣlatîv în stê numinê personâg cgnusû cme i leterê Pietro Verri e Giuseppe Parini e sinsiê cme Alessandro Volta.

Cumpunèint al Diretôri

29 zógn 1797 - 31 agòst 1798 I Diretôri

Dóca Giovanni Galeazzo Serbelloni (fîn al 13 nuvèmber 1797) (1744 - 1802)
Giovanni Battista Savoldi (dal 13 nuvèmber 1797)
Marco Alessandri (1° mandê) (1755 - 1830)
Pietro Moscati (fîn al 16 avrîl 1798) (1739 - 1824)
Jacopo Lamberti (1° mandê) (dal 16 avrîl 1798)
Giovanni Paradisi (fîno al 16 avrîl 1798) (1760 - 1826)
Carlo Testi (dal 16 avrîl 1798)
Giovanni Costabili Containi (1756 - 1841)

31 agòst 1798 - 14 dicèmber 1798 II Diretôri

Girolamo Adelasio (1° mandê) (fîn al 17 utòber 1798)
Antonio Sabbati (dal 17 utòber 1798)
Marco Alessandri (2° mandê)
Jacopo Lamberti (2° mandê)
Giuseppe Luosi (1° mandê) (1755 - 1830) (fîn al 17 utòber 1798)
Antonio Smancini (dal 17 utòber 1798)
Fedele Sopransi (1° mandê) (fîn al 17 utòber 1798)
Vincenzo Brunetti (dal 17 utòber 1798)

14 dicèmber 1798 - 29 avrîl 1799 III Diretôri

Girolamo Adelasio (2° mandê)
Marco Alessandri (3° mandê) (fîn al mêrs 1799)
Ferdinando Marescalchi (1764 - 1816) (dal mêrs 1799)
Jacopo Lamberti (3° mandê) (fîn al mêrs 1799)
Fedele Vertemate Franchi (dal mêrs 1799)
Giuseppe Luosi (2° mandê)
Fedele Sopransi (2° mandê)

Al triculôr

La Repóblica Ciṣalpèina l’armâgn impurtânta perché l’à ereditê al Triculôr da la Repóblica Cispadâna. L'é al ‘stès triculôr ed la Repóblica Italiâna dal dé d’incô, nê dòunca inséma al ‘ònda dal j idèj giacubèini e napoleònichi che deṣgnive da la Frância.

A bandêri de sté repóblichi în tgnûdi dacât al Muséo dal Triculôr a Rèz.

Bandêra ed la Repóblica Ciṣalpèina (1797-1802]])
Bandêra ed la Repóblica Italiana (1802-1805)
Bandêra dal Règn Itâlich (1805-1814)

Da nutêr che al triculôr ed la Repóblica Ciṣalpèina l’é stê cambiê ind al tèimp ed la Repóblica Italiâna perché l’êra tânt cumpâgn a còl francèiṣ, trôp rivulusionâri.

Tratêt d’ Aleânsa

Uficialmèint la Repóblica Ciṣalpèina l’êra un Stêt indipendèint aleê ed la Frância, mó al tratêt d’aleânsa al cunfêrma la dipendèinsa ed la nōva repóblica a còla francèiṣa. J argumèint dal tratêt, êren a favōr ed la frância che l’avrè mantgnû al contròl ed la pulisìa e un presédi militêr ed bèi vintsinchméla òm a spèiṣi ed la repóblica ‘stèsa, ch’la vré duvû instruvîr, furnîr j atrès e mantgnîr ânca ‘na só fôrsa armêda ed treintaméla òm ch’ l’aré partecipê al campâgni napoleònichi.

Reasiòun al Tratêt

Al 14 mêrs 1798 al Diretôri ciṣalpèin l’à presentê al tratêt al cunséli di Giuniōr per l’apruvasiòun; al cunséli, l’êra a risolòt cûntra al tratê, l’à tôt tèimp per soquânt dé, mó a sègvit dal minâci dal generêl Berthier l’à apruvê al tratêt. Bèin divêrsa l’é stêda la reasiòun dal cunséli di Seniōr che, ânch se al fà savèir la profònda arcgnusèinsa a la Francia, l’à bucê al tratêt, perché al nōv stêt an gh’ l’ aré mìa cavêda a paghêr tóti al spèiṣi. Sta puṣisiòun l’à scatenê la râbia ed l’eṣêrcit e dal Diretôri prigîn; i Seniôr în stê acusê d’avèir di môd rivulusionâri, al generêl Berthier l’à minacê ed méter só un gvêren militêr int la regiòun. Al generêl Berthier l’é stê cambiê cun al generêl Brune, che apèina rivê l’à amndê via soquânt Giuniōr e Seniōr e la utgnû a la fîn che al trtêt al fós apruvê. L’ 8 zógn 1798 agh’é stê l’apruvasiòun.

La secònda Repóblica

La Repóblica l'é stêda deṣfâta in sègvit al scunféti patîdi da la Frância ad ôvra d' j esêrcit austro-rós (ed la secònda coalisiòun) ind l'agòct 1799.

L' stêda arfâta in sègvit al Tratêt ed Lunéville dal 9 fervêr 1801ch' l' à purtê a 'na nōva sistemasiòun teritoriêla ed l'Itâlia (traquisché l'arnôv ed la Repóblica Piemuntèiṣa cun al nòm ed Repóblia Subalpèina. In sté ucasiòun al teritôri al s'é ṣlarghê cun l'uniòun di teritôri 'd la vècia Repóblia Vèneta (ch' êren pasê sòta l'avtoritê avstrìach) fîn a l' Âdiṣ e cun al rèst dal Legasiòun Puntifèsi al Mêrchi dal dé d'incô

Repóblica Italiâna

Al 26 znêr 1802 a la Cunsûlta ed Liòun a vîn dichiarê la nâsita ed la Repóblica Italiâna cun capitêla Milân e Napoleòun presidèint. Francesco Melzi d'Eril l'é stê, invêci, numinê vice-presidèint.

L'obietîv ed al nōva repóblica l'êra còl ed liberêres ed la fôrta presèinsa napoleònica, utgnîr la pîna indipendèinsa e unîr la peniṣola sòta un ònich stêt. Al gvêren Melsi d'Eril l'êra dimòndi acôrt e a's prupunîva la furmasiòun ed 'n' aministrasiòun mudêrna e 'd un esêrcit nasionêl, per còst l'êra stêda mésa só la lêva ubligatôria.

Melzi d'Eril al s'êra circundê 'dòm bòun e fidê cme Ferdinando Marescalchi, Giuseppe Prina e Alessandro Trivulzi, mó al duvîva subîr i cuntrâst ed Gioacchino Murat che, cmandânt ed larmêda francèiṣa in It0226lia, al fêva ed tót per screditêrel vêrs Napoleòun.

Fîn ed la Repóblica

La cûrta véta ed la Repóblica Ciṣalpèina, dvintêda pó Repóblica Italiâna, la s'é cunclûṣa trî ân dôp, al 18 mêrs 1805, quând Napoleòun dichiarê al Règn d'Itâlia incurunâdes imperadōr.

Colegamèint estêren

Bibliografia

C.Zaghi, L'Italia di Napoleone dalla Cisalpina al Regno, 1991
Assemblee della Repubblica Cisalpina, a cura di C.Montalcini, A. Alberti, R. Cessi, L. Marcucci, 11 voll., Bologna, Zanichelli, 1917-1948