Tlêr ed tesdûra
|
C'l artìcol chè 'l è scrit in
Carpśàn |
Al tlêr ed tesidùra 'l è cal machinàri ch'al servìs per fabrichèr dal stófi, perchè al trèsa, anca in diferèinti manéri, cal dū séri perpendiculèri 'd fîl edla trama e dl urdî.
I só cumpunèint egl'ìn, dòp edla strutùra ch'la i tîn sódi: i sùbi, ch'i tìnen carghê i fîl sìa prima che dòp dal lavór, i lìs ch'i sernìsen in dū bandi i fîl edl urdî, la navèta ch'la gh'pógia da mèś al só fîl, al pèten ch'al bàt la só pugiadûra 'd fîl, i tempiêl ch'i mantìnen dla tensiòun in dal dō bandi 'd fiànc la pèsa in cla manéra ch'l'a n's àpia mìa d'arvujèr sù, dòp che 'l lavôr 'l è finî.
Al tlêr ed tesidùra 'd lùng a 'l tèimp
Dòp dai schêv edl'archiulugìa, a s è catê che già a partîr da 'l Neolìtic, cal dòni i tesìven cui tlêr, per rudimentêl ch'i fùsen: p'r avér-egh soquànt ajùt mecànic in dal mèinter ch'i gh'lavurèv'n atàc, el nostri antenèdi i s éren strulghèdi ed tgnìr urdnê e tensionê i fîl edl urdî lighènd-eg atàc di pēś ed préda o 'd tèracóta.
Vertichêl o 'riśontêl, i tlêr i cumpagnaràn al tribulèr ed cal dòni 'd lung a la lōr estòria in tuti cal siviltê antìghi mìa 'd giramònd, cuma p'r eśèimpi quìli di asîr e di babilunéś, di cinéś, di egisiàṅ, di etrùsc, di grēc, di romàṅ, infìn ch'a s salìs ed lung a la schèla dal tèimp fin a 'rivèr ai noster dè.
I mijuramèint ai mecanìsem dal tlêr i dvèinten piò frequèint in di ùltem sècol, quand in di tlêr vertichêl, a partìr da 'l 1250 a s taca a śuntèr 'l ajùt di pedêl.
La nuvitê dla séda purtèda in sà dala Cina int sul Terśèint, al biśògn ed fabrichèr di bruchê presiōś, di rêś, di vlû e di damaschê p'r i s'gnôr edl Arnasimèint, i purtaràn a śuntèr a 'l tlêr ed tesidùra dimòndi perfesiunamèint tecnològic.
In dal 1733 'l ingléś John Kay al brevèta la navèta volànta, avtomatìśem indispensàbil per cla mecaniśasiòun dal tlêr ch'a'rà da gnìr.
'L è dal 1784 l'invensiòun dal Cartwright 'd asiunèr al tlêr cun l'energìa idràvlica (power loom).
In dal 1801 Joseph Marie Jacquard al brevèta al tlêr jacquard.
In dal 1813 al Vìliam Horrocks al śvilùpa al tlêr mecaniśê: mèinter che prìma a se psìva catèr soquànti cà in dû chel dòni i tisìven col tlêr, dòp che però i tlêr mecaniśê i gnaràṅ urganiśê in quantitê in dal fàbrichi, al setōr tèsil al dmandarà na quantitê sèimper piò gròsa ed man d' ōvra e 'n pôc ala vòlta a gnarà diśmìs al tlêr tradisiunèl edla cà.
I diferèint tîp ed tlêr ed tesidùra