Aragunéś
|
C'l artìcul chè 'l è scrit in
Miranduléś |
'L Aragunéś (aragonés [aɾaɣoˈnes] in uriginàl) 'l è na lingua rumànśa ucidentàla ch'a s dascór in dal nòrd dla Spaggna, in dla regiòṅ dl'Aragóna. La n è minga arcgnusùda uficialmènt in dal sò paéś, cuntrariamènt a 'l Galisiàṅ, a 'l Catalàṅ e a 'l Basc, léngui regiunàli in śònta a 'l Spagnôl o Castigliàṅ. I èṅ 10.000 a 'l incìrca al parsòni ch'i la dascóran cuma léngua màdar anc se pò i èṅ da piò qvéi ch'i la capìsan scultànd-la.
Na variànta misćia 'l è al benasquès (o patuès) ch'al mét insém 'l Aragunéś c'n al Catalàn e 'l Ucitàn.
Stòria
La léngua aragunéśa la viṿ al sò mumènt più bèl durànt al Régn 'd Aragóna (1035-1479) e al perìud dla Reconquista. Ma subìt bèla da 'l 1412, cun i Trastámara dla Castìglia ch'i tac'n a 'rgnàr, al Castigliàṅ al dvénta la léngua druàda a cōrt. Cun al pasàr dal tèmp, 'l Aragunéś l'è sèmpar più custrét a far-as da na banda turnànd a èsar dascórs praticamènt sōl in dla piàna d'l Ébar, in di dintóran ad Saragòsa, e in sal muntàgni di Pirenei.
Durànt al franchìśum pò 'l è stâ mis da na banda. Tant par dir-'n una, a scōla i mìstar i gh'ìvan da sunàr-i a i putèṅ bcâ a dascórar in Aragunéś. Al dè 'd incō in Aragóna a s è turnâ a tgnir a drē a la sò léngua màdar, rivànd a butàr śò dal règhli ad scritùra standardiśàda e faghénd vgnir fóra soquànt lìbar e rivìsti scriti in Aragunéś.
'L ént ch'al gh tîṅ a adrē 'l è l’Academia de l'Aragonés.
Ségn distintìṿ
'L Aragunéś al gh'à soquànti difarénsi in di cunfrònt dal Spagnōl:
- al dróa incóra la /f/ a 'l inìsi dal paròli (fillo invéci che hijo, feito invéci che hecho);
- al tîṅ stric la /b/ latìna in d'l indicatìṿ imparfèt (teniba invéci che tenía);
- al pèrd la /e/ in fiṅ ad paròla quànd la n gh'à briśa 'l asènt insìma (gran invéci che grande, importán invéci che importante);
- palatiśasiòṅ di sòṅ latîn /lj/ e /cl/ ch'i dvéntan /λ/;
- partisìpi pasâ, a secónd di pòst, in -au/-iu o -ato/-ito (trobau-trobato invéci che hallado, conoxiu-conoxito invéci che conocido, perdiu-perdito invéci che perdido, pasau-pasato invéci che pasado);
Funémi
'L Aragunéś al dróa al sinc vucàli dal Spagnōl ch'i èṅ pò anc quéli dal Miranduléś sénsa però quéli vèrti (ε e ɔ).
| Davànti | In dal mèś | Dadrē | |
|---|---|---|---|
| Élti (saràdi) | i | u | |
| In s'l élt (saràdi minga dal tut) | e | o | |
| Basi (vèrti) | a |
Al cunsunànti d'l Aragunéś i èṅ qvisti chè 'd sóta:
| Làbar | Làb'r e Dènt | Alvèul | Palâ | Vēl | Làb'r e Vēl | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Stóp Sórdi | p | t | t͡ʃ | k | ||
| Stóp Sunòri | b | d | g | |||
| Fricâ | f | θ | s | ʃ | ||
| Naśàŀ | m | n | ɲ | |||
| Da na banda | l | ʎ | ||||
| Vibrànt | ɾ/r | |||||
| Davśinànt | j | w |
Al “Pàdar Nòstar”
Aragunéś
Pai nuestro, que yes en o cielo, santificato seiga o tuyo nombre, vienga ta nusatros o tuyo reino e seiga feita a tuya voluntat igual en a tierra como en o cielo. O pan nuestro de cada dia da-lo-mos hue, perdona as nuestras faltas como tamién nusatros perdonamos á os que mos faltan, no mos dixes cayer en a tentación e libera-mos d'o mal. Amen.
Spagnōl
Padre nuestro que estás en el Cielo, santificado sea tu nombre. Venga a nosotros tu Reino. Hágase tu voluntad aquí en la tierra como en el cielo. Danos hoy el pan nuestro de cada día y perdona nuestras ofensas, así como nosotros perdonamos a los que nos ofenden. Y no nos dejes caer en la tentación y líbranos del mal. Amén.
Miranduléś
Pàdar nòstar ch'at sē in dal cēl, ch'a sia benedét al tò nóm, ch'a végna al tò régn, ch'a sia fat al tò vlēr, in sla tèra cum in dal cēl. Dà-'s al nòstar paṅ ad tut i dè, pardóna i nòstar dèbit, cuma nuàtar a i parduném a i nòstar debitōr e fà in manéra ch'a n caschém minga in dla tentasiòṅ ma lìb'r-as dal mâl, Amèn.