Lusêra
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Lusêra ( Luzzara in italiân) l'é un cmûn ed 9.134 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'é a mezanôt e a 27 chilômeter cîrca dal cèinter ed Rèz
Al teritôri
modificaL'é in 'na zôna geogrâfica a l' istèsa distânsa tra Rèz, Mântva e Pèrma Lusêra l'é in un paeṣâg carateréstich ed la Pianûra Padâna. Al carateréstichi spòndi dal fiòm Po che sègnen al teritôri cun al cunfîn lumbêrd, fân da sfònd spetacolêr al lêrghi distèiṣi ed bôsch e trèin cultivê cun 'na bòuna rèiṣa e che în al 60% ed la metradûra lusarèṣiâ. Al paeṣâg ch' es preṣèinta, a chi víṣita la berlēda lusarèiṣa, l'é 'd impurtânt valōr pr' al só aspèt 'd ambiĵnt ed fiòm incòra intât. A s' égh rîvapr' al carateréstich Viale Po, traversê da divêrsi carēri in tèra batûda che al lòngh a se ṣvilópa un interesânt percōrs adât a insgnêr la siĵnsa ed la natûra. La zôna l'é réca ed bèsti, ind al pâs ed l'avtûn e 'dla primavèira a gh'é dimòndi uṣê ed la faméja d' j airòun e 'd la faméja di nâder, ind l'êrch ed l'ân dimòndi uṣê ed la faméja 'dla pâsra, ânca ed quî che fân al né, pôch i gèner ed bèsti cun al mamèli, tôt fôra al lêvri e la têlpa. Ind al bûṣi d'âcva a gh'în divêrsi bèsti cun la cunchélia. Da viṣitêr al laghèt artificêl fât da la chêva ed tèra crēta, ciamê Chêva dal Lós. Ind al só fònd, quêṣi sèimper pantanōṣ, a gh'é dimòndi piânti e bèsti. Ind al laghèt a vîn fâta la pèsca spurtîva. Da viṣitêr ânca al prém lèt ed la Crustulèina ch' l' é stê fîn al 1932 l'ûltem cò dal lèt dal turèint Cróstel. Armês sèinsa âcva corèint dôp al sbancamèint fât dal 1929 al 1932 ind la localitê Livèl, ch' l' à spustê al cōrs dal turèint vêrs mezanôt e sîra.
Stôria
modificaAl j urégin
modificaLa só urégin, secònd i stôrich dal dé d'incō, l'é da mèter a i tèimp di longobêrd, in quânt da la léngua dal pôpol longobêrd a deṣvînen al raîṣi dal só nòm. Per Pêder Ireneo Affò invêci Lusêra la turé al nòm da la preṣèinsa ed tânt lós ind al só âchev. Ló al dîṣ difâti che i Longobêrd int al 604, dôp la batâlia ed Mântva a s' în fermê in dōve adès a gh'é Guastâla, àn catê che la pèsca di lós l'êra bundânta cûntra a l'íṣola lusarèiṣa (che al prémi cà ed Lusêra a fósen insém a n'íṣola al li dîṣ ânca al Rio) a l'àn ciamêda "Lucciaia" pó dvintêda Luciaria pó Luzzara. Pr' al Cluverio, invêci, al nòm Lusêra al deṣvîn da Nuceria, pó Nucera, Lucera e Luzzara, antîga sitê rumâna butêda zò al tèimp dal j invasiòun barbârichi, e che al ruvîni în stêdi quacêdi dal j aluviòun. A fân difèt al prōvi sicûri ch' la sía stêda fundêda da i rumân, ânca se a Codsòt e a Riva ed Suṣêra ind l'Otsèint é stê catêdi rèst ed l'etê imperiêla. Da i documèint che incō a gh'òm a dispuṣisiòun, al nòm Lusêra as lêz la préma vôlta in un ât dal 781 dōve Carlo Magno, Rè di frânch e di Longobêrd, al tulîva sòta la só prutesiòun la Cēṣa Arzâna. Lusêra l'é un eṣèimpi di cambiamèint dal Sgnurèi in sté peréiod ed vitalitê polética dal teritôri padân. Al Vèschev ed Rèz al cûmpra da l'Imperadōr Lodovico il Pio, che dōp ed ló insém al trôn égh va Lotario, che ind al reclamêr la proprietê a n'arciâpa cun viulèinsa al pusès. Dôp la tôrna a 'd èser dêda indrê al Vèschev ed Rèz; ind l' 840 la tōrna a l'Imperadōr ch' al la dà a Angilberga, mujêra dal fiōl Ludovico II. Dôp êtri tribulêri tra Cēṣa e Impêr, Lusêra la tōrna ind al mân dal Vèschev ed Rèz ch' al la dà cun Guastâla a Bonifazio ed Canòsa. La rèsta ind i pusès di Canòsa fîn a la fîn ed la faméja, e a i tèimp ed Matélda l'é arcurdêda cme Pēv fra i pusès ed la cuntèsa. Int al 1160 Federeco I al tôrna a dêrla indrê al Vèschev ed Rèz, ânca se còst an prîva mìa pretènder nisûn dirét, in quânt ocupêda da i Cremonèiṣ, che a's în vèden arcgnusû al pusès da Arrigo IV. Int al 1311 l'imperadōr Arrigo VII al la dà a Passerino Bonaccolsi, sgnōr ed Mântva. Caschê i Bonaccolsi, i Cremonèiṣ preocupê ed la cresèint putèinsa di Gunṣêga, a se ṣgâgen a ocupêr Lusêra, mó a vînen casê vía da Luigi Gonzaga ch' a 'gh cunfermê al pusès da l'imperadōr Carlo IV ind al 1354. Ind al tèimp ed la sgnuréia di Gunṣêga, Lusêra la vîn rinfursêda e da la piânta ed la só mâpa 's pōlen vèder incòra incô cun distinsiòun al piâsi, i palâs ed l'avtoritê e i fabrichê roligiōṣ, acsé cme în stê pinsê ind al '400. Int al 1350 al paèiṣ al dà alôg a Francesco Petrarca. Cun la cunsègna ed Lusêra a Rodolfo Gonzaga, fiōl dal Marchèiṣ Lodovico, a cumîncia al râm ed la râsa di Gunṣêga ed Lusêra. Sòt al só pusès a vîn tirê só al palâs ed l'abitasiòun di Gunṣêga, ôvra ed Luca Fancelli, architèt a la Cōrt ed Mântva. Rodolfo al mōr int al 1495 al tèimp ed la famōṣa batâlia ed Furnōv insém al Târ. L'imperadōr Carlo V int al 1502 al nômina al Duchêt a fèdev dirèt, per sèimper al pasêva in ereditê al pió grând di fiōl. Al Marchèiṣ Massimiliano al dà (1577) al cusèin Guglielmo. Int al 1630 Lusêra la tôrna al Duchêt ed Guastâla ch' al la gvêrna mìa sèimper cun furtûna per cîrca mèz sècol. Môrt int al 1739 Carlo, fiōl ed Luigi Basilio, a finés al râm ed l'elbêr ed la faméja di Gunṣêga ed Lusêra. La vicènda pió impurtânt ed la stôria ed Lusêra l'é sucèsa al 15 agòst 1702, quând a s'é cumbatû ind l'ambît ed la guèra ed Sucesiòun Spagnôla, 'n viulentésima batâlia fra l'eṣêrcit imperiêl guidê dal Prîncip Eugenio ed Savoia e i Frânco-Spanôl: l'é la famōṣa Batâlia ed Lusêra. Dû dé dôp Lusêra la 's arènd a i Frânco-Spanôl cun grôsi pêrditi. Int al 1734, scupiêda la guèra per la sucésiòun dal Règn ed Polôgnia, al paèiṣ al vîn ucupê dal trópi Frâco-Sêrdi, sòta al cmând dal rè Carlo Emanuele ed Sardègna. 'Na nōva grôsa batâlia la sucêd al 17 setèmber ed l'istès ân, dōve j imperiêl a vînen incòra batû. Int al 1747 Lusêra e al só teritôri a vînen unî, dôp la fîn ed la râsa di Gunṣêga ed Guastâla, a l'Impêr Avstriàch ed Maria Teresa. Cun al tratê 'd Aquisgrana ed l' 8 avrîl 1748 Luṣêra la vîn cunsgnêda a Don Filippo di Borbone , che al drōva l'inteligînsa ed Du Tillot per tirêr só la cunuméia cun di sôld a fònd pêrs per la creasiòun ed nōvi ativitê prudutîvi. Int al 1759, per edét dal Rè, a vîn scanṣlê la cârica ed Podestê perché êra stê més a Guastâla tót al cumplès ed la burocrasèia e 'd l' aministrasiòun.
Da la rivulusiòun Francèiṣa a i nôster dé
modificaLa Rivulusiòun Francèiṣa e l'ôvra napoleônica a pôrten Lusêra ind la Repóblica Ciṣalpèina in sègvit ind al Cumpartimèint dal Cròstel. Finî l'impêr napoleônich, al 9 fervêr 1814, la vîn turnêda a èser ucupêda dal trópi ed l'Avstrìa. A sègvit dal Tratêt ed Vièna, i vèc stêt Borbônich a vînen cunsgnê a Maria Luisa d'Avstrìa. A la môrt ed la duchèsa, al 4 znêr 1848, Lusêra la pâsa a j Estèins ed Francesco V. A sègvit ed la II Guèra d'Indipendèinsa, al 16 agòst 1860 a vîn mandê vía Francesco V. Cun al plebisît ed l' 11 e 12 mêrs 1860, Lusêra l'é unîda al Règn dal Piemûnt e dòunca al Règn d'Itâlia. Per mêrit ed Francesco Boccalari int al 1863 a Lusêra 's fa 'na Socetê ed Tîr a sègn ch' al gh'à cme presidèint Giuseppe Garibaldi. Lusêra cun la rifōrma aministratîva dal Règn d'Itâlia, l'é cunsgnêda a la pruvîncia ed Rèz. Da alōra la fōrma dal teritôri an n'é mìa cambiêda, però al paèiṣ la mantgnû la cumbativitê e la vivacitê insèm al piân socêl ch' al srà patrimòni ed tóta la Bâsa arzâna a i tèimp ed Camillo Prampolini, ciâme cme sègn l'apôstol dal socialîṣem. Quâtr ân dôp l'Unitê a nâs a Lusêra la préma socetê operâria, che a 'gh andrà a drê tânt êtri, sèimper ind al tentatîv ed fermêr la diṣucupasiòun e la misèria e 'd fêr frûnt a la represiòun ed la pulisía. Ed 'na faméja ed fôrti tradisiòun socialésti l'é Bruno Fortichiari, tra i fundaōr dal Partî Comunésta Italiân. Al fasîṣem al piciarà dûr e da dêr l'eṣèimpi da subét: al 5 mâg 1921 a vîn masê in cundisiòun mai dal tót ciarîdi al zòven anârchich Riccardo Siliprandi, a gh'é saltê adôs un gróp de squadrésta. E al prèsi paghê da Lusêra al câṣva ed la Reṣistèinsa al srà dimòndi êlt: cambiêda in pulveriēra e in depôṣit d'êrmi da i naṣésta, l'avrà 10 partigiân fuṣilê a Rezōl ind l' avrîl 1945, êter 7 môrt in divêrsi operasiòun militêri in pruvîncia, môrt e dispêrs ind i câmp ed cuncentramèint, civîl arestê e torturê. Al dôp guèra al vedrà sèinsa prèir scansêri la riprèiṣa dal lôti socêli – arivêda al mâsim cun al siôper "a l'arvêrsa" di braciânt insém a j êrṣen dal Chêv Fiòma – e al darà indrê al Cmûn al gvêren dal sinéstri.
Palâs e cēṣi ed Lusêra
modificaLa Tòr Cévica
Al 23 otòber 1702 al milési francèiṣi àn minê la pêrta dal castél ch' la guêrda vêrs Guastâla, e pêrta ed la Rôca cun la só grôsa Tòra. La comunitê ed Lusêra l'îva fîn da l'inési manifestê al deṣidèri ed tirêr só 'na tòra dimòndi êlta cun al materiêl ed la vècia Tòra ed la Rôca e dal furtificasiòun. Int al 1724 a s'é cumincê ind al druvêr, per l'impalcadûra, l' algnâm rivê da Guastâla ofêrt dal Dóca. I lavōr în stê fermê, per la mancânsa ed sôld, cun al lasêr la pêrt d'ed sōvra ed la tòra quadrêda. Int al 1780 la volontê ed la comunitê ed Lusêra la purtê a finîr la Tòra cun la costrusiòun ed la cópla dōve é stê més 'na quaciadûra ed zéngh. Al 15 setèmber 1780 a gh'é stê més insèm la crōs cun al Lós 'd arivêr acsé a l'altèsa ed 55 mêter.
Al Palâs ed la Mêṣna
Al vèc palâs di Gunṣêga, sngōr ed Lusêra, al vîn tirê só vêrs la fîn dal XV sècol só disègn ed Luca Francelli. In urégin, cun i sō fabrichêt, al tgnîva tóta la piâsa dal dé d'incô, mó da la guèra, cun la batâlia dal 15 d'agòst 1702, a s'é salvê sōl la pêrta ch' es vèd incô. A l'intêren dal palâs 's vèd incòra la lôgia ch' la dêva ind al curtîl, fâta da un pôrdegh cun trèi archêdi avêrti a mèz sèirc che pôgen insém a clòuni adèsa murêdi. Dō de sté clòuni, còli ed mèz, în ed mêlmer e i capitê în urnêd ed fujâm, mèinter al j êtri dō clòuni în in muradûra e a gh' àn sōl i capitê ed mêlmer cun mutîv a fòj dimòndi pió a la bòuna. Ind al frûnt dal Palâs, sōvra la pôrta principêla, a spéca al stéma di Gunṣêga, in cerâmica ed tânt culōr fâta da Luca della Robbia. L'é ed fōrma circolêra cun d'atōrna di festòun ed râm ed pîn, sègn ed la buntê.
La Cēṣa Parochiêla êd Sân Zôrz
L'ûratôri ed Sân Zôrz l'êra, tr'al VII e al IX sècol, un céch fabrichêt a 'na sōla navêda. Int al cōrs di sècol l'à subî divêrs cambiamèint e arnuvamèint, mó al mantîn incòra l'âbsida fâta in manêra rumânica, dóve sòta, di schêv fât da pôch àn purtê a la lûṣ l'antîgh soterâni, fònd pió ed dû mêter, in dóve 's vèden al céchi clòuni in côt dōve a 'gh pugêve al fâci. La facêda, al parèidi d'ed fôra e l'intêren în in scèt stîl barôch, cun trèi navêdi e sînch capèli ed fiânch, dō ed còli parsialmèint rinascimentêli. A la dréta dal preṣbitêri a gh'é la réca Capèla ed la Madòna dal Ruṣâri. Drêda a l'altêr Magiōr a gh'é 'na splèndida tèila dal 1500 ch' la figûra la Madòna cun al Bambèin sidûda insém a 'na scrâna ed mêlmêr, cun a dréta la figûra ed Sân Zôrz ch'al mâsa al drêgh, a mansèina Sân Girôlem cun i pâgn da Cardinêl. D' impurtânt belèsa l'é l'Altêr Magiōr, 'na cumpuṣisiòun ed mêlmer ed tânt culōr, prêdi dûri e ed medrapêrla. Ind la préma Capèla a dréta a gh'é la Vâsca dal Batèz in mêlmer dal 1574, e 'na pitûra dóve ind al fònd as vèd Lusêra vésta da l'antîga pôrta pr'andêr int al Castèl, a's vèd ânca la tòra ed préma ed la Cēṣa ed Sân Zôrz. Còla d'adèṣ l'é stê tirêda só a l'inési dal XX sècol.
Al Teâter
Ind l'antîgh Palâs di Gunṣêga ed Lusêra a gh'êra ânca al céch Teâter ed Cōrt. Vêrs la fîn dal XVIII sècol n'é stê tirê só un êter ind i lochêl pó ucupê da la scōla d'êrt. Diversamèint da còl che dimòndi a pèinsen, al Teâter dal dé d'incô an n'é mìa còl préma dal XX sècol. Da un rôgit dal 1813 a riṣûlta che in cl' ân la Socetê Teatrêla ed Lusêra l'à cumprê un fabrichê róstich, drûve cme granêr, per cambiêrel ind al Teâter dal dé d'incô. Ânca se i lavōr, per adatêr al fabrichêt, în cumincê subét, per l'inavgurasiòun a s'é duvû spetêr al 2 otòber 1852, dâta dóve l'é gnû inavgurê cun la rapreṣentasiòun ed l'ôpra "I Capuleti e i Montecchi" ed Vincenzo Bellini. Al teâter al prîva tgnîr fîn a 400 persòuni, cun 47 pêlch divîṣ in trî ōrdin. Al sipâri, andê pêrs, al rapreṣentêva la Fêra ed Lusêra cun i Prîncip Gunsêga e l'êra stê piturê dal Casali. Al fabrichêt l'à subî un fôrt restâver int al 1919; sté dâta l'é intajêda ind al lunetòun ch' l' é d'e sōvra la fnèstra centrêla ed la facèda. Sibèin gnésen mantgnû i trî ōrdin di pêlch, la piânta, che a l'urégin l'êra a U svaṣêda, l'é stêda cambiêda ind fōrma circolêra. Da dimòndi ân al vîn mìa druvê, mó da pôch é stê fât di lavōr ed restâver, in vésta, da che a pôch, ed l'inavgurasiòun.
La Cēṣa dal vèc Cunvèint d' j Agostiniân
La Cēṣa dal vèc uspdêl, o Cēṣa dal Cunvèint céch, atachê al pió antîgh fabrichêt ch' l' êra l'Uspési di Pelgrèin, l'é stêda arnuvêda a la fîn dal XV sècol pr' al vrèir ed Caterina Pico, fiōla ed Gianfranco Cûnt ed Mirândla. L'é stêda butêda zò fîn quêṣi a i fundamèint e turnêda a tirêr só tr' al 1764 e al 1771 insèm al Cunvèint d' j Agostiniân; per furtûna l'âbsida armêṣa l'é còla dal Quatérsèint. Ind la sagrestéia 's vèden, un pō, i rèst 'd un magnéfich monumèint mortuâri, dedichê a Luigi Gonzaga môrt a 32 ân int al 1570, parsialmèint ruvinê da un incèndi int al 1918. Ind la pêrt d'ed sōvra dal munumèint, al cèinter a 's vèd al stèma di Gunṣêga sustgnû da dû amurèin cun d'ed sōvra 'n' aquîla incurunêda a dō tèsti e a i d fiânch dō góli che finésen in dō bôci. Sté curunamèint al pôgia sōver un réch architrêv sustgnû da dō grândi figûri: 'na Cariâtid e 'n Atlânt. Dal cèinter, sòta al curniṣòun, sostgnû da 'na tèsta ed leòun, a partés in dō pêrti un réch festòun ed frûta, ch' al pâsa sōvr' al Cariâtid e al và zò a i dû fiânc estêren fîn al grând piân 'd apôg dal basamèint dóve 's pôgen al dō âquili. Int al mèz dal monumèint a gh' êra 'na lâpida dedichêda a Luigi Gonzaga. Sòta al purdghêl aṣvèin în stê catê da pôch dal pitûri a frèsch 'd interèsi stôrich e artéstich. È stê butê zò ânca la Tòmba Monumentêla 'd Antonia Gonzaga, surèla ed Luigi e mujêra ed Roberto Sanvitale, la tòmba tirêda só int al 1572 ed frûnt a còla ed Luigi, e spieghê da Caselli ind la só stôria ed Lusêra publichêda int al 1898. Per còl che riguêrda al vèira cunvèint, l'é stê tirê só da j Agostiniân, prubabilmèint préma ed la cēṣa 'stèsa in fōrmi rumânichi: difâti armâgnen cme testimòni ed còst al purdghêl e soquânti vôlti a vèila, salvê da i tânt e mìa sèimper precîṣ arnuvamèint fât ind i sècol. A riṣûlta ruvinê da l' incèndi dal 1918 la pitûra a frèsch ch'al figurêva 'na Madòna cun un bambèin e dō fugûri ed sânt a i dû fiânch, l'amzurêva 1 mêter e 20 e dû mêter d'altèsa, ôvra dal pitōr Francesco Monsignori nê a Veròuna int al 1487. Mandê vía j Agostiniân ind l'època napoleônica, int al 1824 al fabrichêt l'é stê druvê per al vrèir ed Maria Luigia duchèsa ed Pèrma, Piasèinsa e Guastâla, cme uṣbdêl, ûṣ pó mantgû da la faméja Lodigiani che a n'é dvintêda padròuna int al 1886. Dôp l'é stê dunê al j Ôpri Péi ed Lusêra a da sté urganiṣasiòun gestî fîn al 1978 préma cme uṣbdêl e pó cme Ricôver. Ind la pêrta a mezdé a gh'é n'êla fâta int al 1948 ch' la fà un tót ûn cun còla pió antîga. L'uṣbdêl l'é stê sarê dôp che é stê fât l'ûṣbdêl ed zôna a Guastâla, al fabrichêt, dōp che gh' é stê fât di lavōr d'adatamèint, al vîn druvê cme pôst ed la Mòstra Nasionêla e Musèo dal j Êrti Naif.
Il Musèo Nasionêl 'd Êrti Naif
Al Musèo, ideê da Cesare Zavattini e fundê da Renato Bolondi int al 1967, l'é un musèo ch ' al crès sèimper grâsia a la rasègna anvêla: al j ôvri siēlti da la zuréia, difâti, armâgne per sèimper in mòstra int al musèo. In pió dal j ôvri, che în pió ed 300, al musèo al gh'à ânca 'na réca sêla póblica ed giurnèj e rivésti, 'na videotêca e 'na bibliotêca.
Véla Maso
L'é insém a la strêda comunêla cun al 'stès nòm a cîrca d chilômeter tra mezdé e matèina dal cèinter ed Lusêra. Cla Vèla ché l'é incòra, cun al só stupènd giardèin a l'italiâna e i filêr ed grôs siprès dal padól, ûn di pió bê urnamèint dal campâgni ed Lusêra. L'é stêda òna dal cà di Gunṣêga, a l'à mantgû soquânt di carâter ed l'antîga nobiltê, cme al giardèin, l'uratôri e al piantumêdi d'èlber. L'intêren la gh'à un interesânt salòun ed rapreṣentânsa, a setentriòun 'na tòra cun êrch pasânt al gh'à un logê ch' al tîn só 'na balaóstra cun al cèinter 'n' arlòj incurunê da 'na turèta. Pêrta necésaria ed la véla l'é al giardèin in dóve 's câte dal piânti dimòndi importânti che a 'gh' n' é pôchi in Itâlia. La véla e al só giardèin în stê teâter ed pôṣa dal félm Novecento ed Bernardo Bertolucci. Incō l'é al pôst ed la Comunitê per la cûra di droghê Mondo X.
Al Cēṣi dal frasiòun
modificaCēṣa parochiêla ed Codsòt
A 's pōl dîr che la dâta ed la costrusiòun ed la Cēṣa Parochiêla l'é atōrna a la fîn dal XVII sècol, e l'é stêda tirêda só ind l'istès pôst in dó l'êra cl' êtra dal 1500 cîrca. Dèinter as pōl mirêr, in pió ed l'altêr magiōr in stóch melmeriṣê e quâter altêr uriginêl ind al capèli, quatôrdéṣ tavlèti de scōla emiliâna dal XV sècol che fân vèder di fât dal Vangēl.
Cēṣa parochiêla ed Sân Chêrel Borromeo di Casòun
Fr' al patrimòni artèstich ch' es pōl mirêr a l'intêren ed la Cēṣa Parochiêla a 's segnêla un côro ed lègn a scrâni ed bòuna fatûra dal Setsèint.
Cēṣa Parochiêla ed Sân Rôch ed Velaròta
In urègin l'antîga cēṣa, tirêda só insém a l'antîgh Uratôri ed Sân Rôch ind al XV sècol, la duvîva avèir sōl trî altêr: còl principêl e dû a i fiânch dedichê ûn al Sânt Ruṣâri e a Sân Rôch. Dôp a n'é stê tirê só un êter altêr dedichê a Sân Francèsch d'Asîṣi e a Sânt' Antòni da Pâdva. Int al 1936 è stê butê zò la splèndida cēṣa dal Setsèin perché mìa sicûra.
La Ciâvga ed Velaròta
modificaL'é al pió antîgh lavōr fât a mân ch' es tîn da cât a Velaròta e la testimuniânsa pió interesânta ed la só stôria. Sté ôvra idrâvlica, cun parapôrt, fât insém al Chêv Tajêda, sgnêda insèm ûn di antîgh râm dal Fiòm Po, l'é stê cumincê int al XIII sècol; al gh'îva la funsiòun pr' impidîr j artōren dal pîni dal Fiòm Sècia e 'd la Môlja in pió ed bunifichêr i trèin per crèser la prudusiòun agrécola e favurîr la nâsita ed nōv cèinter abitê.
Materiêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Luzzara: Cenni storici. - Reggio Emilia : Stabilimento Tipo-litografico degli Artigianelli, 1889
- Lorenzo Davoli - La chiesa di San Giorgio a Luzzara : storia e arte - [s.l.] : [S.n.], 2000
- Guido Laghi, Rolando Cavandoli - Storia di Luzzara; prefazione di Cesare Zavattini ; premessa di Fausto Alberini. - Luzzara : Comune di Luzzara, 1978.
- Armando Rati - La battaglia di Luzzara : (15 agosto 1702) : la fine dei Gonzaga e la sofferenza della gente reggiana e mantovana - Mantova : Sometti, 2003.
- Leonardo Tenca - L'organo della Priorale di S. Rocco della rotta di Luzzara - Villarotta (Luzzara) : Parrocchia, 1997
Albinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân