Quâter Castē
Artécol in dialèt arzân
Evoluzione demografica
Quâter Castē (Quattro Castella in italiân) l'é un cmûn ed 12.955 abitânt ed la pruvîncia ed Rèz l'é tra mezdé e sîra e a 26 chilômeter cîrca dal cèinter ed Rèz
Stôria
modificaInd la favurèvel puṣisiòun geogrâfica, al cunfîn tra la zôna ed la culèina e l'êlta pianûra, la zôna dal Cmûn ed Quâter Castē l'é stêda abitêda bèle a partîr da l'etê ed la prêda ch' l' à dê, cme frût, un móc 'd impurtânt rèst antîgh. Dimòndi sègn ed capâni ed l'êtê ed la prêda în stêdi catêdi ind la zôna intōren a Puianèl, divêrs lavōr fât a mân in prêda che 's pōlen arfêr a la préma època ed la prêda fîn a l'època rumâna în stê catê a Ròuchel, Magalân, Fôrchi e al Ghiardèl. Sègn evidèint ed l'eṣistèinsa, bèle ind l'època préma ed la Stôria, ed 'na strêda ed colegamèint tr'al fiòm Èinsa e al Sècia. Sta véia préma ed la muntâgna l'é stêda cunfermêda cme un naturêl percōrs stradêl ânca ind l'etê dal Brònz gnûda dôp, l'é stêda ânca òna dal véi ed comunicasiòun che àn favurî l'ingrandîres ed l'invasiòun rumâna int la regiòun. Ind l'etê medioevêla, gnûda dôp, as vèd furmêres dal cumunitê urganiṣêdi e as mèten insèm strutûri polétichi e cunômichi bèin precîṣi. Muciatèla, Muntchêvel, Ròunchel, Salvarân, Muntzâgn, Muntlósi, Bianèl, Muntvêder în, a la fîn ed l'êlt Medioēv, i magiōr cèinter abitê ed la zôna ed Quâter Castē. Intōrna al Pēv ed Bibiân, Puianèl e al cunvèint ed Canòsa a gîra invêci l'urganiṣasiòun religiōṣa. L'é difècil stabilîr cun sicurèsa quând al quâter culèini més in fîla e quâṣi cumpâgn àn cumincêr a èser furtifichêdi: 's pōl pinsêr che al cambiamèint da curtesagrècoli a castra ed Muntvêder, Bianèl, Munzân e Muntlósi, la sia cumincêda ind l'etê longobêrda e la sia finîda tr'al X e l'XI sècol. Sté prém sistêma furtifichê ed difèiṣa vêrs la Pianûra Padâna al dvintrà ed préma impurtânsa per i fât stôrich ed tóta la zôna matéldica. In 'na nutésia dal 1285, Salimbene de Adam a fà i nòm dal quâter culèini arcurdân che ind i tèimp indrê fòsen stêdi: …sontuose dimore abitate da dame e cavalieri e attorniate da corti. Salimbêne 's riferés al peréiod ed mâsma ṣlarghêda quând i castē, ciaschedûn dutê ed 'n prôpria pēv, a cumincêven, a partîr da l' XI sècol, a girêr d'intōrna a i pusès ed la nôbila famja di Canòsa. Bianèl l'é dvintê in sègvit proprietê ed Matélda. A la figûra ed la Cuntèsa l'é lighê al famōṣ fât ch' l' à vést tirê dèinter Enrico IV e Pêpa Gregorio VII. Ché, ind al castrum Bianelli cun la mediasiòun ed Matélda, al Pêpa Gregorio VII l'à ricevû, int al 1077, Enrico IV ed Germâgna e al à ṣliberê ed la scumónica. L'é sèimper ché che, Matélda bèle vècia la ricêv, int al 1111, in vîṣita uficêla Enrico V, al nōv imperadōr fiōl ed còl préma. La vîṣita in amicésia e per mètres d'acôrdi la finirà cun l'incurunasiòun ed Matélda a vîce regîna d'Itâlia “super Ligures et Longobardes” oséja vicâria in Itâlia ed l'Imperadōr ed Germâgna. Cun la môrt ed la cuntèsa Matélda int al 1115, l'é cumincê al câl pr' al rôchi di Quâter Castē, al só tèri în stê un quèl per dal quistiòun tr'al Papêt a l'Impêr. As gh' à acsé 'na frantumasiòun in tânti céchi proprietê ind al mân di sòdit e 'd èint ed cēṣa, sibèin la râsa di Canòsa l'àbia cuntinvê a mantgnîr ind al só mân l'avtoritê insém a sté zôni. Int al 1160 a vîn invistî dal fèdev ed Bianèl la râsa di Da Canòsa che a n'în mantgnirân la giurisdisiòun per divêrs sècol. A j inési dal XV sècol al Duchêt ed Quâter Castē al pâsa a j Estèins che stréchen l'indipendèinsa ed la nobiltê dal pôst. Sōl a j inési del XIX sècol e, jostapûnt int al 1805, Quâter Castē 's costituès in cumunitê indipendèinta, ind al mèter insèm tót i teritôri fevdêl e zuntêregh soquânti burghêdi ed cunfîn, tra còsti còla ed Ròunchel. Int al 1796 dôp che i fèdev în stê scanṣlê, Quâter Castē al 's unés a diêter per mèter insèm 'na cumunitê indipendèinta. Int al 1859 as fa al Règn d'Itâlia e Quâter Castē al dvèinta Cmûn.
I Quâter Castē
modificaFôrsi la costrusiòun di quâter castē (Muntzân, Muntlósi, Bianèl, Muntvêder) în cumincê sòta Atto Adalberto int la metê dal X sècol. Al costrusiòun di castē, secònd còl che dîṣen i documèint, în stêdi fât per di precîṣ mutiv stratègich, sibèin cun di cûmpit divêrs, as tratêva ed pôst in avânti che êren la préma difèiṣa ed Canòsa cûntra i perécol ed la Lumbardìa e di pâs alpèin. Sōl Bianèl incô l'é un castèl abitê, ed chiêter armâgnen sōl di pcòun pió o mēno rubóst dal tòri mèistri.
Muntzân
modificaMuntzân l'é al prém, da matèina, di muntarôt di Quâter Castē. Prubabilmèint l'é a gh'êra la cēṣa ed Sân Nicolò dóve a s'în fât i pât ed l'incûnter ed Canòsa tra Enrico IV e al pêpa Gregorio VII. La cēṣa la figûra ind al Dècimi dal 1302 sòta a còla ed Bibiân. L'istès Muntzân al vîn numinê pió ed 'na vôlta ind al chêrti dal Cunvèint ed Marôla dal 1147, 1155, 1163 e via acsé. Int al 1024 al padròun dal castèlCorradodella Palude. Un êter ed la faméja della Palude int al 1296 l' al cunsègna al Cmûn ed Pèrma. Int al 1320 al cmûn ed Rèz, padròun dal castèl, al dà spuṣisiòun a j òm ed Caviân (Sân Pôl) e Bibiân ed restarvêr al mûri. Int al 1339 i Gunṣêga invèsten dal castèl Guglielmino Canòsa che l' al mantîn fîn a la fîn ed la só faméja. Int al 1497 sòta la dirésiòun ed Girolamo Casotti, inzgnêr ed la sitadèla ed Rèz, a vînen fât di lavōr al mûri, a la cà nôbil e a còla dal Podestê. Int al 1609 sōl la tòr la gh'à biṣògn ed justadûri. Intv al 1620 al chêrti dal cunvèint ed Marôla a cûnten che ind la tòr a figûren: "due camere, una sala e molti muri vecchi". Al fèdev al vîn unî a còl ed Muntvêder int al 1777.
Muntlósi
modificaL'é al secònd da matèina dal quâter famōṣi culèini. Prubabilmèint a gh'êra, cme insém al j êtri sémi, 'na tòr 'd avistamèint o costrusiòin ed difèiṣa. Ânca sté castèl l'é stê di Canòsa. Int al 1297 Attolino da Canòsa al l'à vendû a i pramṣân. Dal Dècimi dal 1302 riṣûlta ch' al gh' avés 'na cēṣa insèm cun Muntzân, ch' la dipendîva da la Pēv ed Cavjân (Sân Pôl). Dôp che al castèl l' é stê butê zò da Azzo d'Este, sgnōr ed Rèz, int al 1307 l'é stê turnê a tirêr só. Al castèl ind al cōrs di sècol l'é cambiê in cà nôbil che int al 1778 spieghêda cme fâta da sînch câmbri, 'na cuṣèina, al piân trèin 'na cantèina al pôrdegh, la stâla, un cambaròun e un uratôri..
Bianèl
modificaBianèl l'é al têrs muntarôt, da matèina, di famōṣ Quâter Castē. Tr'al j ôvri ed furificasiòun tirêdi só a presédi di quâter muntarôt, l'é l'ònica a èsres mantgnûda in bòuni cundisiòun. Bianèl l'é stê ind di sècol la cà e la furtèsa di Canòsa fîn a la metê dal 700, cà sgnurîl. 'Na prêda a l'ingrès dal mûri la dîṣ che: "Castrum Bibianelli, comitissae Matllildis Opus", mó al castèl l'é stê fât préma, insèm a chiêter trî. L'urègin dal castèl cme tòr per vèder luntân l'é verifichêda bèle int al X sècol. Dôp al cròl sucès int al 1285, cme la dîṣ la Chronica ed Salimbene de Adam, la tòr l'é stêda arfâta cun la zûnta al cèinter ed 'na schêla a lumêga in prêda al pôst ed còli ed lègn che in urègin unîven i divêrs livê. Dôp sté restâver ind i sècol che în gnû dôp a s'é dirèt i lavōr vêrs al difèiṣi dal castèl. Sōl a la metê dal XVII sècol j intervèint a s'în vultê vêrs al valōr ed l'aspèt urnamentêl. Cun l'ôvra 'd arnuvamèint ed magiōr valōr vrûda da Gaetano Canossa intōrna a 1644, cun intervèint a la caplèina intêrna e préma ed tót a l'apartamèint al piân d'ed sōvra e la pêrta a matèina, cun j urnê ed Gian Giacomo Monti e Baldassarre Bianchi. Int al XVIII sècol è stê fât al lêregh scalòun. L' ûltem impurtânt intervèint architetônich, dê da fêr al Marchelli ind la préma metê dal XIX sècol, l'interèsa al colegamèint tr'a j êli ed mezanôt e 'd mezdé ch'al sègna al cunfîn, a matèina, la cōrt ed la cistêrna. Matélda la stêva quâṣi sèimper a Bianèl, ché a gh'é stê Enrico IV in penitèinsa, préma ed l'incûnter dal 1077, ché a ghé stê di pêpa e di prîncip e int al 1111 Matélda l'à ricevû Enrico V, quând l'é turnê indrê da l'incurunasiòun a Ròma, e l'é stêda da lò numinêda vicâria imperiêla in Itâlia: êren j inési ed la pês, ed dêṣ ân dôp, dal Cuncurdê ed Worms. Dôp la môrt ed Matélda al castèl l'é armêṣ a i Canòsa. L'à subî dimòndi cambiamèint che n' àn fât 'na ristocrâtica cà: la mantîn però interesânti strutûri ed la préma rôca e in 'na câmbra, un quêder dal XIV sècol, ch' al rapreṣèinta Matélda cun in mân un fiōrdal pòm granêr e al dét "tuetur et unit". La permanèinsa ed Matélda e la fermêda 'd Enrico IV int al 1111 àn dê urègin a 'na celebrasiòun dal fât ch' es tîn da un bèl pô, dóve a trât l'ucasiòun ed la nâsita dal Prèmi Matélda.
Muntvèc
modifica(cgnusû cme Muntvêder)
L'é l'ûltem da matèina di quâter muntarôt. Cme ind al sémi atâch, an se schêrta mía che fîn dal la metê dal X sècol a'gh prés èser 'na tòra per guardêr luntân e dal j êtri costrusiòun ed difèiṣa. An se schêrta gnân che i prém proprietâri a síen stê i Canòsa mó int al 1296, quând l'é stê cunquistê da i pramṣân, l'êra in pusès di Fogliani. Al fiōl dal pôver Guido Savina da Fujân, Bonifacio, int al 1344 l'à vendû, per 250 fiurèin d'ôr, un têrs dal castèl a Albertino e Guglielmo da Canòsa. Int al 1349, sèimper Bonifacio, l' à vendû, per 1200 fiurèin 'na secònda pêrt a Gabriotto fiōl 'd Albertino da Canòsa e in fîn al têrs che gh'êra armêṣ, int al 1354, sèimper a Gabriotto che, l'intêr castèl, l'é armês a la só faméja fîn a la fîn ed la râsa. Int al 1469 l'é stê pasê a Cuntèia. Int al 1472 Gabriotto da Canòsa al ricêv da Ercole d'Este l'invistidûra cun al tétol ed Cûnt, ed la giurisdisiòun a fêven pêr Ròunchel, la zôna dal Ghiardèl e 'na pêrta ed Salvarân e Calensân. A la fîn dal Setsèint l'êra al sît dal Pretôri. Ind al vîṣita dal Vèschev Picenardi a j inési dal XVIII sècol a vîn arcurdêda la presèinsa 'd un uratôri dedichê a Sânt' Antòni da Pâdv, pó cunfermêda dal Balletti. Dal furtificasiòun dal castèl incô a gh' armâgnen un pcòun ed muradûra 'd la pêrt a mezanôt ed la tòr, soquânt sègn a piân ed campâgna dal cuntōren ed chiêter lê e, incòra, trât cûrt ed la cînta ed difèiṣa.
La sfilêda Matéldica
modificaUn pó préma ed l'istê ed tót j ân, a Quâter Castē a vîn arcurdê un fât impurtânt per la stôria d' Eurôpa e arcurdê da Donizone, crunésta ed l'època, cme al prém pâs vêrs al Cuncurdê ed Worms, l' é un fât sucès insém al sagrê ed la cēṣa ed Bianèl tr'al 6 e al 10 ed mâg ed l'ân 1111. Enrico V, fiōl ed cl' Enrico IV che treintân préma l'à utgnû dal Pêpa Gregorio VII, cun la mediasiòun ed Matélda, al famōṣ perdòun ed Canòsa, l'é andê a Bianèl e l'à incurunêr la Grând Duchèsa vîce regîna vicâria d'Itâlia. La manifestasiòun la vîn fâta a dû pâs da dóve è sucès al fat dal 1111. Bèle dal prém dopmezdé pr'al strêdi dal paèiṣ as incûntren sintunêr ed cumpêrsi ind i tradisiònel custóm medioevêl. A s'în dê apuntamèint a i pē dal castèl ed Bianèl, per dêr véta a la mosionânt e spetacolêra arcurdânsa, cuntadèin e paiṣân, frê in penitèinsa, delegasiòun nôbil , cavalêr ed l'eṣêrcit ed Matélda; pó da Bianèl în andê, in sfilêda, vêrs al paèiṣ: Matélda e Enrico V a vînen ricevû int al câmp da i cavalêr, da i religiōṣ e dal pôpol. Dôp che i gunfalòun dal cuntrêdi invidêdi a i zôgh, segvî da i mès, taburèin, castlâni, j òm d'êrmi e dal Gualdâni di Quâter Castē àn sfilê in parêda, Matélda l'è incurunêda e dichiarêda regîna d'Itâlia davânti a i só devôt sódit. A la fîn ed la fèsta al Mèister d'Ermi al dà inési a i zôgh: i nôbil e valorōṣ cavalêr as afrûnten ind al Zôgh dal Pûnt. Ind i sô custòm ed tânt culōr i sbandiradōr es zibésen in spetaculōṣi figûri. Al tramòunt lòungh al strêdi ed l'antîga cuntrêda al pôpol in fèsta a pécen al mân a Matélda in sfilêda cun a drê quî che àn vînt e quî che àn pêrs a i zôgh. La stôrica sfilêda Matéldica la vín fâta tót j ân ind l'ûltma dumènica dal mèiṣ ed mâg.
Imparintê cun Quâter Castē
modificaMateriêl pr'andêregh in fònda
modifica(manca):
- Archivio di Stato, Reggio Emilia - Quattro Castella nella Storia Di Canossa. - [s.l.] : Tipolitografia, 1977
- Andrea Balletti - Le Quattro Castella : memoria storica - Reggio Emilia : Officine grafiche reggiane, 1937
- Loris Bottazzi - Il formarsi dei casati dopo il mille nei territori di Bibbiano, Quattro Castella e San Polo - S.l. : S.n., 2001
- Angelo Canovesi - Quattro Castella : città matildica : chiese e dintorni - Cavriago : Bertani, 1992.
- Fernando Fabbi - Quattro Castella : storia e leggende - Reggio Emilia : Bizzocchi, 1960
- Quattro Castella : guida informativa. - Reggio Emilia : Noana, 1991
Sît
modificaReferèinsi
modificaAlbinèa · Bagnōl in Piân · Baîṣ · Bibiân · Bresèl · Burèt · Buṣâna · Cadelbôsch ed Sōver · Campagnōla · Campéṣen · Canòsa · Carpnèida · Caşalgrând · Caṣîna · Castelnōv di Mûnt · Castelnōv ed Sòt · Castlarân · Culâgna · Curèz · Fâbrich · Gatâtich · Gualtēr · Guastâla · Ligûnchi · Lusêra · Muntèc · Nuvalêra · Puvî · Quâter Castē · Queriêgh · Ramṣèit · Ré Salṣêr · Rèz · Rezōl · Rôl · Rubēra · Sân Martèin · Sânt'Ilâri · Sân Pôl · Scandiân · Toân · Véla Mnôs · Vèt · Viân · Vsân