Rano
Rano[1] (science Rana) estas vertebrara amfibia genro de bestoj de la ordo anuro, kiu vivas parte en akvo, kaj parte sur tero. Ranoj estas proksimaj parencoj de bufoj. Junaj ranidoj havas voston, sed ne krurojn, tamen kiam plenkreska, ĝi estas kvarkrura kaj senvosta. Ekzistas ĉirkaŭ 4.800 specioj (en la ordo de Anura). Ranoj estas troveblaj en ĉiuj kontinentoj krom Antarkto. La plej multaj vivas en aŭ ĉe akvo.
 | ||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 rano sur branĉo
 | ||||||||||||||||
| Biologia klasado | ||||||||||||||||
| ||||||||||||||||
Specioj
| ||||||||||||||||
|
almenaŭ 240 | ||||||||||||||||
Aliaj Vikimediaj projektoj
| ||||||||||||||||
Korpa priskribo
redaktiRanoj varias de grandeco laŭ specio: de malpli ol 50 mm ĝis 300 mm.
Ranoj havas platajn kapojn kun du pufaj okuloj utilaj por vidi kaj caŝi sub akvo. Ili povas havi horizontalajn, vertikalajn, rondajn, aŭ kero-formajn pupilojn laŭ specio.
La haŭto de rano estas tre grava organo. Kiam la haŭto estas malseka, ranoj entenas iom da oksigeno kaj akvo tra ĝi. Ili elŝvitas mukon por protekti la haŭton. Ĉiuj ranoj havas iom da venenaj glandoj en la haŭto. Tamen, ĉe multaj specioj la veneno ne estas forta, sed tamen iom da specioj de mezameriko kaj sudameriko havas ege venenan haŭton. La haŭto estas glata, nekeratina kaj sidas libere sur la korpo ĉar al ĝi mankas konekto-histoj.
Kutime, ranoj havas longajn krurojn kun interfingra membrano. La veraj ranoj havas dupunktajn langojn. Ranoj havas tri palpebromembranoj: unu travidebla por protekti enakve, unu kiu estas duontravidebla kaj alia kiu estas netravidebla. Ĉi tiuj bestoj ankaŭ posedas timpanon en ambaŭ flankoj de sia kapo, kiu gravas por aŭdado.
Sistematiko
redaktiLa genro Rana estas tipa kaj nomiga por la familio Ranedoj, kiu enhavas ankaŭ aliajn genrojn. Aliaj specioj de tiu familio estas la jenaj:
Malsamoj inter ranoj kaj bufoj
redaktiNe estas klara scienca distingo inter ranoj kaj bufoj. Unu familio de anuro, la diskoglosiduloj, havas ecojn de ambaŭ, de ranoj kaj de bufoj. Tamen, ĝenerale oni apartigas ilin tiel:
- Ranoj havas glitan, malseketan haŭton, bufoj estas sekaj kaj verukaj.
- Ranoj estas tagaj bestoj.
- Ranoj havas naĝmembranojn.
- Ranoj estas pli dependaj de akvo, ol bufoj.
- Ranoj ofte demetas siajn ovojn en grandaj grapoloj, anstataŭ ovo-ŝnuroj.
- Ranoj saltas, ne rampas.
- Ranoj havas pli sveltan kaj pli facilmovan korpon.
Vivciklo
redakti |
 |
 |
Reprodukto
redaktiSidante sur la ina, la vira rano fekundigas la ovojn, kiujn la ina elmetas en malprofunda, kvazaŭ staranta akvo. Tie ili estas ŝirmataj de la fluo, kaj de predantoj. La ovoj estas malhelbrunaj kaj mezuriĝas ĉirkaŭ de 2,0 ĝis 2,8 mm laŭ diametro. Ili kovriĝas per dika, lumtralasa gelatenaĵo, en grapoloj el proksimume 5.000 ovoj (laŭ specio, klimato, ktp). Tiujn grapolojn da ovoj oni nomas "ranofrajo".
Dum ĉirkaŭ 20 tagoj la embrio fariĝas ranido.
Komence la brankoj situas ankoraŭ ekstere. Poste ilin kovros haŭtfalto. Post ĉirkaŭ du monatoj kreskas gamboj. 20 tagojn poste jam rekoneblas brakoj.
Raneto
redaktiPost ĉirkaŭ tri monatoj el la ranido jam evoluis raneto, kiu forlasas la akvon kaj suriras la bordon. unu semajnon poste la rano elkreskis.
Spiro
redaktiDum frua enakva evolufazo la ranidoj spiras per brankoj. La plenkreskaj ranoj uzas du manierojn spiri, perpulman kaj perhaŭtan.
Per pulmo
redaktiLa pulmospirado okazas en du fazoj. Unue, la nazotruoj malfermiĝas, kaj la gloto malleviĝas, enirigante la aeron en la gloton, sed ne en la pulmojn. Due, la nazotruoj fermiĝas kaj la gloto realtiĝas, ŝovante la aeron en la pulmojn. Ranoj spiras 40 ĝis 100 fojojn en unu minuto.
Per haŭto
redaktiTemas pri spirado de la organismo per la haŭto, dum kiu okazas senpera interŝanĝo de oksigeno (O2) kaj karbona dioksido (CO2) . Tiu maniero spiri suplementas la spiradon per pulmo. Por ebligi tiun interŝanĝon la rana haŭto kovrigas per speciala muko. La trapasebleco de la haŭto ebligas ankaŭ al aliaj substancoj eniri la korpon. Tial ranoj reagas tre senteme, se la ĉirkaŭaĵo estas malpurigita.
Nutrado
redaktiPlejparto de ranoj manĝas insektojn kiel moskitojn, lumbrikojn kaj malgrandaj fiŝojn kiel foksenoj. Tamen, iu pli grandaj ranoj povas manĝi pli grandan predon, kiel musojn.
Ranoj havas malfortajn dentojn laŭlonge de la pli alta makzelo, kiujn ili uzas por mueli la manĝaĵon antaŭ ol engluti ĝin. Sian gluecan langon kelkaj ranoj efike uzas por kapti rapide moviĝantan predon. Aliaj rapide kaj lerte kaptas predon en sia buŝo. Plej ofte ili ĉasas nokte.
Rana voĉestigo
redaktiDum la pariĝa tempo, la masklaj ranoj eligas speciokarakterizajn voĉojn (kvakado, um-ado) el la gorĝoveziko (aŭ voĉveziko). Tiuj gorĝovezikoj troviĝas ambaŭflanke post la buŝa aperturo en la buŝfundo kaj funkcias kiel rezoniloj. Ĉe la laga rano (Rana esculenta), la voĉvezikoj estas tipaj eksteraj voĉvezikoj, kiuj bone videblas, kiam ili estas blovitaj kun aero, sed ili estas retireblaj en trankvila stato al la buŝangulo.
La rana voĉestigo gravas por la parelekto, ĉar la inaj ranoj preferas la pli grandajn, tiel pli forte kaj ofte kvakantajn virajn ranojn. Tiel la forta kaj ofta kvakado signifas evolucian kaj pariĝan avantaĝon, sed ofte allogas la predokaptantojn kiel la cikonion.
Tiuj specioj, kiuj forlasas post la kopulacio la akvon, ne eligas pli poste voĉojn (krom hiloj). La specioj restantaj en la akvo, kvakas eĉ somere.
Specioj
redaktiLa plej giganta inter la ranoj estas la bovrano. La plej malgranda inter la amerikaj ranoj vivas en Kubo kaj estas 8,5 al 12,5 mm.[2]
Vidu ankaŭ
redaktiMita kaj simbola signifo
redaktiLigita al kaj akvo kaj tero ranoj en antikvaj mitoj ofte elvokas la magion de ambaŭ elementoj. Pro la ligo al la akvo oni asociigis ĝin ankaŭ kun feinoj kaj elfinoj, plue ankaŭ al la energio de la luno kaj diinoj ligitaj al la luno.
La rano rolas ankaŭ kiel ŝlosilo al resurekto. Lau antikva egipta mito la diino Herit helpas al Izisa ripari la detruitan korpon de Oziriso. Post tio Herit enblovis en ĝin la spiron de la vivo. Similaĵo okazas en fabelo, kie rano transformiĝas je princo aŭ alia persono.
En aliaj kuntekstoj la rano povas esti simbolo de volupto.
Famaj fikciaj ranoj
redakti- Kermit la rano, pupo kreita de Jim Henson.
- Flip the Frog
- Michigan J. Frog
- Frog, rolulo de la videoludo Chrono Trigger
- La Ranprinco (fabelo de la Fratoj Grimm)
- "La fifama saltanta rano de Kalavero-konteo" (angle: The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County), rakonto de Mark Twain
- S-ro Bufo de La Vento en la Salikoj de Kenneth GRAHAME
Bredado
redaktiEn kelkaj landoj oni manĝas ranojn, do bredas ilin tiucele. En 2017 la Ĉina Akademio pri Inĝnierado taksis nombron de laborpostenoj en la ranbreda industrio je unu miliono kaj ĝian produktokapaciton je 50 miliardoj da juanoj (7,15 miliardoj da usonaj dolaroj). Komence de marto 2020 ĉinaj rano-bredistoj publike plendis al la aŭtoritatoj, ke ilia komerco estis malpermesita kadre de ĝenerala malpermeso de vendado de sovaĝaj bestoj en la lando, trafita de la epidemio de COVID-19.
Interesaĵoj
redaktiLa Freneza Rano (angle: Crazy Frog) estas kantosono por poŝtelefonoj, kiu similas motorciklan bruon (kaj ne ranan kvakadon).
Proverbo
redaktiEkzistas proverboj pri rano en la Proverbaro Esperanta de L. L. Zamenhof[3]:
„ Kie ajn rano iras, ĝi ĉiam marĉon sopiras. ” -
„ Rano eĉ en palaco sopiras pri marĉo. ”
En Esperanto aperis
redakti- Frank van Hertrooij, Verdaj Akrobatoj ĉe la blogo Scivolemo, 31-a de januaro 2021
Referencoj
redakti- ↑ rano en vortaro.net
- ↑ Ĉen Ŝjaŭji, Aventuro de Ĉasisteto dum Ekspediciado, Ĉina Esperanto-Eldonejo, Pekino, 1988. Esperantigis Hŭang Fengĝu; ilustris Hu Hŭanĵan. paĝo 28 al 29. Temas ne pri scienca verko, sed pri populariga, ĉiukaze uzebla kaj citebla.
- ↑ Lernu. Arkivita el la originalo je 2011-12-25. Alirita 2008-12-07 .
Vidu ankaŭ
redaktiEksteraj ligiloj
redakti
- Morphology of a frog Arkivigite je 2016-08-10 per la retarkivo Wayback Machine
- Morphologie d'une grenouille Arkivigite je 2005-10-16 per la retarkivo Wayback Machine
- Multlingva virtuala dissekto de rano
