Navardún

Navardún [nabarDUN] estas municipo de Hispanio, en la nordokcidento de la komarko Cinco Villas apartenanta al la norda parto de la Provinco Zaragozo (regiono Aragono).

Navardún
municipo en Hispanio vd
Flago	Blazono
Administrado
Poŝtkodo	50686
Demografio
Loĝantaro	38  (2023) [+]
Loĝdenso	2 loĝ./km²
Geografio
Geografia situo	42° 31′ N, 1° 9′ U (mapo)42.5128138-1.1459925 [+]
Alto	526 m [+]
Areo	24,504642 km² ( 245 0.4 642 ha) [+]
Horzono	UTC+01:00 [+]
Navardún (Provinco Zaragozo) DEC Situo de Navardún
Navardún (Hispanio) DEC Situo de Navardún
Alia projekto
Vikimedia Komunejo Navardún [+]

Geografio

Panoramo de Navardún.

Ĝia municipa teritorio estas en la nordokcidento de la komarko Cinco Villas, ĉirkaŭita de la teritorio de Sos del Rey Católico, krom mallonga limo nordoriente Urriés, kiu estas la plej proksima loĝloko, tute apude. La municipo apartenas al la jurisdikdicia teritorio de Ejea de los Caballeros. Ĝi estas unu de la municipoj kiuj formas la valon Valdonsella (la Bal d'Onsella en aragona). La municipo enhavas tri jenajn loĝlokojn: nome Navardún mem, Gordún kaj la senhomejo Gordués.

Gordún estas enklavo aparta de la cetero de la municipa teritorio, kaj limas norde kun Urriés kaj Los Pintanos, oriente kaj sude kun Sos del Rey Católico, escepte de malgranda lima sektoro kun la navara enklavo de Petilla de Aragón, sudoriente. Okcidente de la enklavo estas Isuerre.

La municipa teritorio estas trapasata de oriento okcidenten per la rivero Onsella, alfluanto de la rivero Aragón kiu elfluas en la Sierra de Santo Domingo kaj formas valon antaŭpirenean, ĝis iom malsupre de Sangüesa, jam en Navaro.

La loĝloko Navardún (526 msm) estas je 136 km de Zaragozo. Ĝi estas komunikata per ŝoseo A-1601 kun Sos del Rey Católico okcidente kaj kun apuda Urriés nordoriente. Iom sudoriente estas Isuerre, Lobera de Onsella kaj Longás, kaj pli sudoriente estas la enklavo de Petilla de Aragón.

Toponimio

La plej frua dokumenta mencio de la loknomo («Nauardunum») estas de donaco de la jaro 880 farita al la monaĥejo Sankta Savinto de Leyre. Tradicie oni konsideris, ke la deveno de la loknomo estas indikita de la sufikso -dunum konsiderita de kelta deveno (kun signifo de kastelo aŭ fortikaĵo) en la sama zono por Navardún kaj por Gordún. La totala signifo estus tiukadre "fortikaĵo de Navaro" aŭ de "navaranoj". Tamen aliaj ĵusaj studoj indikus devenon rilatan pli al homo ol al popolo, nome per la latina persona nomo Navarius, kio rezultus en la "fortikaĵo de Navarius".​

Historio

La loko jam estis loĝata inter la 6-a kaj 2-a jarcentoj a.n.e., kvankam la arkeologio ankoraŭ ne ebligis precizigi la etnecon spite nombrajn trovitaĵojn en Navardún, Gordués kaj Gordún, kiuj apartenas al fina Neolitiko kaj Bronzepoko, krom kelkaj romiaj kaj mezepokaj.​

La kastelturo.

Laŭ dokumentoj de San Salvador de Leyre en 880 jam estis referenco de la loko (Navardunum).​ La kastelo estis konstruita eble ĉirkaŭ la 8-a al 9-a jarcentoj, sed ĝia unua dokumenta mencio estas de 1198. Ĝi estas unu el la plej altaj de Aragono, kun la kastelo de Biel. Tiu kastelo estis parto de la linio de defendokasteloj inter Loarre kaj Sos, nome la kasteloj de Royta, Petilla, Uncastillo kaj Sibirana, krom la turo de Layana. En la jaro 991 la reĝoj Sancho Garcés la 2-a kaj doña Urraca lo cedis ĝin al la monaĥejo de Leire. En la 10-a jarcento oni dokumentis jam interesojn kaj ekleziajn rajtojn de Leire en Navardún.

Turo (fone) kaj preĝejo.

En la 13-a jarcento, laŭ dokumento de la 15an de decembro 1243 en Tiermas, la abato Valesio kaj la cisteraj monaĥoj de Leire ratifis la cedon de havaĵoj kaj rajtoj en Navardún (inter aliaj lokoj) al la episkopo de Pamplono, nome Pedro Jiménez de Gazólaz kompense al perdoj okazigitaj pro la enkonduko de la cistera reformo. Tio gravis je krucmilito entreprenita de la reĝo de Navaro, nome Teobaldo la 1-a. Pro konflikto kun tiu la episkopo rifuĝiĝis en Valdonsella, en la regno Aragono, ekster Navaro. Dum la ĉeesto de tiu episkopo oni ekkonstruis la novan gotikan palacon kiun oni finkonstruis en 1254. Post tio, eniris Navardún kaj Valdonsella ĝenerale en ascenda progreso kiu faris la episkopon unu de la plej riĉaj de la estontaj episkopoj de Pamplono. Kaj ĝi rezultos en disputo kun la najbaraj episkopoj, nome de Zaragozo kaj Jaca, kio finiĝos fine de la 17-a jarcento per enmeto de Navardún en la diocezo de Jaca post perado eĉ de la reĝo Karolo la 3-a.

Multaj loĝlokoj de la areo perdis loĝantaron laŭlonge de la 20-a jarcento pro rura elmigrado, kaj ankaŭ ĉe Castiliscar: oni malaltiĝis el 1 045 loĝantoj en 1950 ĝis nunaj 230 loĝantoj; do, oni perdis pli ol tri kvaronojn de la loĝantaro.

Ekonomio

La loka ekonomio evoluis el la tradiciaj agrikulturo kaj brutobredado al kultura kaj rura turismo ekzemple pro la Romanika Vojo de Cinco Villas.

Vidindaĵoj

Inter vizitindaĵoj menciendas jenaj:

• La kastelturo estas la nura restaĵo de la iama fortikaĵo. Ĝi estas kvadrata, kaj havas krenelojn.
• La preĝejo romanika de la 11-a jarcento, kun trisonorila sonorilturo kaj retabloj de la 16-a kaj 17-a jarcentoj.​
• Krucmonumento de Morea.

Demografio

Demografia evoluo de Navardún inter 1842 kaj 2022:

Loĝantara evoluo

1842	1877	1887	1897	1900	1910	1920	1930	1940	1950	1960	1970	1981	1991	2001	2008	2022
168	475	460	458	413	439	500	452	412	339	302	206	116	89	55	49	35

Vidu ankaŭ

• Municipoj de la provinco Zaragozo

Bibliografio

• Enríquez Navascués, Juan Javier; Fernández Eraso, Javier; González Sáinz, César; Labeaga Mendiola, Juan Cruz (1977). «Datos para la carta arqueológica de la Valdonsella». Caesaraugusta. Publicaciones del Seminario de Arqueología y Numismática Aragonesas (Institución Fernando el Católico) (41-42): 203-246. ISSN 2603-7645. Arkivita el originalo la 22an de Aprilo 2019. Konsultita la 22an de Aprilo 2019.
• San Vicente, Ángel (1977). «Acotaciones documentadas para la historia del arte en Cinco Villas durante el siglo XVI». Estudios en homenaje al Dr. Eugenio Frutos Cortés (Zaragoza: Facultad de Filosofía y Letras de Universidad de Zaragoza): 367-445. ISBN 9788460008453. OCLC 4504795.
• Piedrafita Pérez, Elena (2005). Las Cinco Villas en la Edad Media (siglos XI - XIII). Sistemas de repoblación y ocupación del espacio. Zaragoza: Institución Fernando el Católico. ISBN 84-7820-561-6.
• Asín García, Nuria (2007). «Comarca de las Cinco Villas». Colección Territorio (Zaragoza: Gobierno de Aragón - Departamento de Presidencia y Relaciones Institucionales) (25). ISBN 978-84-8380-037-9. Arkivita el originalo la 10an de junio 2020. Konsultita la 17an de Aprilo 2019.
• Abella Samitier, Juan (2008). «Entre Aragón y Navarra: el arciprestazgo de la Valdonsella a finales de la Edad Media». Revuo Príncipe de Viana (Pamplona: Institución Príncipe de Viana) 69 (243): 69-98. ISSN 0032-8472. Arkivita el originalo la 22an de Aprilo 2019. Konsultita la 22an de Aprilo 2019.
• Abella Samitier, Juan (2011). «La comarca de la Valdonsella en las relaciones entre Aragón y Navarra a finales de la Edad Media». Revuo Príncipe de Viana (Pamplona: Institución Príncipe de Viana) 72 (253): 335-347. ISSN 0032-8472. Arkivita el originalo la 22an de Aprilo 2019. Konsultita la 22an de Aprilo 2019.
• Ripalda Gabás, Carlos (2013). Navardún, historia de la Valdonsella. Zaragoza: C. Ripalda.
• Gaspar, José Ramón (2016). Cruces, cruceros y peirones en las Cinco Villas de Aragón. Ejea de los Caballeros: Centro de Estudios de las Cinco Villas. ISBN 978-84-9911-420-0. Arkivita el originalo la 22an de Aprilo 2019. Konsultita la 22an de Aprilo 2019.
• Cortés Valenciano, Marcelino (2015). «Los topónimos terminados en -ún en el Alto Aragón». Alazet: Revista de filología (27): 9-58. ISSN 0214-7602. Konsultita la 19an de Aŭgusto 2022.
• Ripalda Gabás, Carlos (2016). Los tesoros ocultos de la Valdonsella. Zaragoza: Doce Robles. ISBN 9788494420344.