Papiamento
Papiamento (Curaçao kaj Bonaire: Papiamentu; Aruba: Papiamento) estas kreola lingvo. Papiamento surprizas per sia nekutima reguleco. Pro tio ĝi estas relative facile lernebla. Bedaŭrinde la insuloj elektis uzi malsaman ortografion por sia lingvo. Sur Kuracao kaj Bonero oni uzas preskaŭ laŭsonan ortografion, sur Arubo oni uzas hispaneskan, historian ortografion.
| Papiamento | |
| |
| lingvo • kreola lingvo • moderna lingvo • natura lingvo | |
|---|---|
| creoles of Upper Guinea | |
| Parolantoj | 319 000 |
| Skribo | latina alfabeto |
| Lingvaj kodoj | |
| Lingvaj kodoj | |
| ISO 639-3 | pap |
| Glottolog | papi1253 |
| Angla nomo | Papiamento |
| Franca nomo | papiamento |
Ĝi nun estas unu el la oficialaj lingvoj de la Nederlandaj Antiloj, krom la nederlanda kaj la angla.
Ĝi estas parolata de plejparto de la loĝantaro en la ABC-insuloj (en Curaçao (elp. kurasaŭ) 78%, en Aruba 68% kaj en Bonaire 63%) dum la angla estas la plej parolata lingvo en la Deventaj Insuloj (la tn. SSS-Insuloj, kiuj estas Saba, Sint Eustatius kaj Sint Maarten - la unuaj du insuloj estas specialaj komunumoj de Nederlando, kaj Sint Maarten estas memstara membro de Nederlando).
En la tuta mondo, la insuloj Arubo, Kuracao (Curaçao) kaj Bonero (Bonaire) estas la solaj areoj, kie papiamento estas la denaska lingvo. Frua varianto de papiamento eble ankaŭ estis parolata sur la venezuela duoninsulo Paraguaná[1].
Etimologio
redaktiLa nomo papiamento devenas de la portugala papear (babili)[2].
Statuso
redaktiLa lingvo estas uzata en elementaj, mezgradaj lernejoj kaj supera edukado, sed pro manko de lerniloj en papiamento, oni uzas lernolibrojn en la nederlanda. En librovendejoj apenaŭ troveblas libroj en papiamento[1].
Ekde la 22-an de majo 2003, papiamento akiris unue en Arubo la statuson de oficiala lingvo apud la nederlanda kaj la angla kaj ekde la 6-an de marto 2007, papiamento estis agnoskita kiel oficiala lingvo apud la nederlanda sur la insuloj Kuracao kaj Bonero.
Historio
redaktiPapiamento ekestis en la 17-a jarcento. Ĝi estas miksita lingvo kiu ekestis, ĉar en la tempo de kolonia sklaveco homoj el diversaj regionoj interkontaktiĝis. Komence la sklavo-komercistoj estis ĉefe hispanoj kaj portugaloj. Tial papiamento unue aperis kiel portugal-bazita piĝinoPoste Hispanio kaj Nederlando akiris la insulojn. Tio klarigas kial la hispana kaj nederlanda lingvoj influis la lingvon Papiamento.
Kreola lingvo kun portugalaj kaj okcidentafrikaj radikoj
redaktiMalgraŭ la multaj studoj faritaj pri la origino de Papiamento, neniu ankoraŭ povis klarigi la ĝustan originon. Oni scias, ke la lingvo estiĝis ĉirkaŭ la 17-a jarcento; epoko kiam sklaveco regis sur la insulo Curaçao. La Nederlanda Okcident-hinda Kompanio tiutempe havis sklavdeponejon en Kuracao, kie sklavoj estis aĉetitaj kaj venditaj al landoj tra la mondo. Multaj de tiuj sklavoj venis de Afriko kaj estis uzataj ne nur por komerco, sed ankaŭ por labori en la plantejoj aŭ j de la nederlandaj kolonioj.
Lingvistoj longe diskutis, kie kaj kiel la lingvo estiĝis kaj plue disvolviĝis. Pli freŝdata esploro supozas, ke Papiamento genetike rilatas al la afro-portugalaj kreolaj lingvoj de Kabo-Verdo, Gvineo Bisaŭa kaj Kazamanco (Senegalo) kaj tiel havas portugalan kaj okcidentafrikan (volofan, mandinkan) bazon, kaj estis poste vaste pliriĉiĝis en la dua duono de la 17-a jarcento. Tra jarcentoj da kontakto kun la nederlanda, multaj spuroj de tio troveblas en la diversaj variantoj de papiamento. Iuj ekzemploj de ĉi tio estas: tiki (frapeto), robèki (ruĝa beko), buki (libro). La nuntempa papiamento ankaŭ havas multajn novajn vortojn el la angla, hispana kaj nederlanda. Pro sia kompleksa transatlantika historio, papiamento estas evolue unu el la plej kompleksaj lingvoj en la mondo kaj tial aparte interesa lingvistika temo kaj tipa ekzemplo de lingva kontakto.
Pro la relativa izolado de la lingvokomunumoj, kiuj karakterizas insulojn, ekzistas granda diverseco en papiamento inter la malsamaj insuloj. Estas iuj indicoj, ke frua varianto de papiamento estis parolata en iuj vilaĝoj de la venezuela Paraguaná-duoninsulo.[3] Iuj esploristoj argumentas, ke la Papiamentu ekestinta en Curaçao finiĝis en Arubo tra Venezuelo kaj tial la Aruba Papiamento pli similas al la hispana laŭ sono kaj vortprovizo.
Antaŭjuĝoj kontraŭ Papiamento
redaktiKiam la nederlandanoj konkeris la insulon Kuracao de la hispanoj en 1634, ne ekzistis vasta eduksistemo sur la ABC-insuloj. Tamen la Nederlanda okcident-hinda Kompanio konsideris ke ĝi devis provizi bonan edukadon kaj do sendis nederlandan bazlernejan instruiston al Curaçao. Ĉi tiu instruisto donis lecionojn pri legado, skribado, aritmetiko kaj la nederlanda lingvo. Dum papiamento ekestis kiel lingvo en la plantejoj kaj en la salminejoj, malgranda parto de la loĝantoj (ĉefe nederlandaj koloniistoj) kontraŭis la uzon de ĉi tiu nedezirinda (kaj por ili nekomprenebla) lingvo. Ekzemple, en 1818 estis eldonita lilbreto kiu priskribis la insulon Curaçao kaj subaj insuloj, en kiu la antaŭjuĝoj kontraŭ papiamento estis klaraj, kiel pruvas la sekva citaĵo:
- “La antaŭaj loĝantoj de ĉi tiu insulo estante indianoj, sub hispana regado, naskis tian miksaĵon aŭ ĵargonon, kiu estis ŝanĝita per la alveno de la nederlandanoj. Papiamento (de 'pappiar', paroli) konsistas el fuŝita hispana, idniana kaj nederlanda, malriĉa je vortoj, sen kliniĝo, kuniĝo aŭ sekso, sed riĉa je akraj sonoj, kaj precipe per blasfemaj vortoj. Tiu kuklado estas netolerebla por la pli bona orelo de la eŭropano ĉe lia unua alveno, kaj malfacilas alkutimiĝi al ĉi tiu meleagra sono. Ne nur la negruloj, mulatoj kaj aliaj koloruloj parolas ĉi tiun ĵargonon, sed ankaŭ la blankuloj, precipe la blankaj kreoloj, kies infanoj, mamnutritaj de negrulinoj, (...) parolas nenion krom la kreola aŭ papiamento, kaj poste la nederlandan aŭ platgermanan. kutime lernas perfekte kaj neperfekte, legi kaj skribi la saman eĉ pli malbone. Ĉi tiu malbona kutimo, precipe inter la bela sekso, estas tiel enradikiĝinta, ke ĝi ŝajnas ne eblas plibonigi. En pluraj familioj, la platgermanan tiel konata kiel la araba; kaj tamen ili kalkulas sin de nederlanda deveno. Tial la miriga peno por la instruisto familiarigi siajn lernantojn kun la nederlanda lingvo, ĉar ili malfacile parolas la platgermanan papiamenton, konfuzas la genrojn ĉiun fojon, miksas la estontecon, estantecon kaj pasintecon, kaj tiel ofte fariĝas nekompreneblaj." [4]
La sefardaj judaj kolonianoj ne kontraŭis papiamenton. Male, ili rekte okupiĝis pri la disvolviĝo de papiamento. La unua mencio pri skriba papiamento koncernas judan ŝipon (1769) kun la nomo "Awa pasa Harina". La plej malnova dokumento en papiamento (de 1775) estas letero de judino al sia edzo (Emmanuel, 1970). Tio estas pli malnova ol la eldono de pastro Schabel, kies priskribo de papiamento estas erare konsiderata de multaj kiel la plej malnova mencio.
La nederlandlingvigo de la eduksistemo
redaktiLa eduksistemo estis sufiĉe vasta komence de la 19-a jarcento kaj papiamento estis instruita en iuj lernejoj, ĉar la loĝantaro de la kamparaj regionoj ekskluzive parolis papiamente. Precipe la ĵus alvenintaj kolonianoj el Nederlando forte oponis tion. Laŭ la insisto de ĉi tiuj loĝantoj, estis decidite en 1838, ke papiamento ne estu instrulingvo. Tamen ne estis tiel ke per tio la nederlanda iĝis la ununura instrulingvo en edukado. Dum la 18-a kaj la 19-a jarcentoj, la hispana kaj la franca estis tre gravaj lingvoj por la koloniaj elitoj, kiuj plejparte ne uzis la nederlandan lingvon. Ĉar estis daŭra latiniga procezo (Hoetink, 1987), eĉ la kolonia elito de nederlanda protestanta deveno fine komencis servi sin pli bone de la hispana ol de la nederlanda. Multaj lokaj hispanlingvaj publikaĵoj en la 19-a jarcento atestas tion.
Post la alveno de Royal Dutch Shell, la nederlanda akiris la statuson de reganta instrulingvo en edukado. Ĉi tio gravis por la nederlandaj Shell-dungitoj, kies infanoj devis ricevi pluan edukadon en Nederlando.
Fari la nederlandan deviga instrulingvo tamen havis neniun utilan efikon al edukado. La studrezultoj de la gelernantoj restis multe malantaŭ la rezultoj de samaĝuloj en Nederlando. La tiama sekretario de la lerneja komitato, s-ro AM Chumaceiro, identigis la lingvan problemon kiel la ĉefa kaŭzo de la malbonaj rezultoj. Li trovis neakceptebla, ke la lernantoj devas lerni fremdan lingvon sen bone regi la gepatran lingvon. Li priskribis tion en la sekva frazo de 1884:
- "Ĉu ĉie oni kontraŭas, ke infanoj lernu ion, kion ili ne komprenas, ke ili deklamu lecionojn kiel papagojn, kies vortojn, kiel ili recitas, estas malfacile kompreneblaj por aliaj, oni ne povas riproĉi la lokan instruiston, ke li ofte oferas ĉi tiun principon, kaj kontentiĝas pri rezultoj, kiuj laŭ eduka vidpunkto devas esti konsiderataj kiel tre neadekvataj. "
Malgraŭ la konsilo de la lerneja komitato kaj multaj fakuloj, la ŝtatoj konservis la edukpolitikon el la 17-a jarcento. Sub premo de Shell-dungitoj en la frua 20-a jarcento, ŝanĝo okazis de tiom multe da nederlanda lingvo kiom eblas al ekskluzive la nederlanda lingvo.
Papiamento kiel instrulingvo
redaktiTamen malgranda ŝanĝo okazis en 1935. La eduka preskribo pri papiamento en edukado estis modifita en unu artikolo:
- "... en la insulaj teritorioj Arubo, Bonaire kaj Curacao, kun permeso de la guberniestro, la lingvo papiamento povas esti uzata kiel instrulingvo en edukado en iuj lernejoj aŭ en iuj klasoj."
Tio estis paŝo en la direkto de papiamento kiel instrulingvo, nur ke oni preskaŭ ne apelaciis al la guberniestro. Vera mejloŝtono en la historio de papiamento okazis en 1950. La ŝtatoj tiam esprimis la deziron igi papiamenton la instrulingvo en la plej malaltaj klasoj de elementa lernejo. Ĉar tio nur eblus realigi per ĝusta lernmetodo, bona gramatiko kaj oficiala literumado, oni kreis samjare lingvan komitaton. Grupo de esploristoj ricevis la komision ellabori papiamento-vortaron (en Kuracao nomata: dikshonario, en Arubo: diccionario). Ĉi tiu vortaro ankaŭ devis establi oficialan ortografion kaj gramatikon, por ke oni eventuale enkonduku papiamenton kiel la instrulingvon surbaze de tiu ĉi vortaro. Kiam ne estis interkonsento pri tio, ĉu la ortografio estu fonetika aŭ etimologia, la insuloj Kuracao kaj Bonero elektis la fonetikan literumon dum la insulo Arubo elektis la etimologian ortografion. La vortprovizo de papiamento en Arubo enhavas pli da vortoj el la aravaka lingvaro. Ĉi tio videblas en la loknomoj kaj nomoj por flaŭro kaj faŭno de Arubo.
Post multnombraj studoj kaj malakceptitaj literumadometodoj, la ortografio Römer-Maduro-Jonis estis nomumita en 1976 de la plenuma konsilio de Kuracao por ĝenerala uzo kaj edukaj celoj. Lernmetodo por Papiamento ĵus enkondukiĝis dum la unuaj tri jaroj de mezlernejo.
Lingvaj trajtoj
redaktiLa vorttrezoro de Papiamento estis influata de la portugala, la hispana, la nederlanda kaj la angla.
Unu el la rimarkindaj trajtoj de Papiamento estas, ke ĝiaj vortoj povas havi akcenton kaj diferencojn de tonalto kaj ke la lingvo uzas ambaŭ por diferencigi signifon. Ekzemple mat á signifas planto kaj máta signifas mortigita. Tiuj diferencas en akcento (indikita per substreketo) kaj en la prononco de alta tono sur aparta silabo (indikita per akcento). Ĉi-kaze tiuj du aferoj koincidas. Sed vortoj ankaŭ povas diferenci unu de la alia nur en emfazo aŭ en la loko de tiu alta tono. Ekzemple, la nedifinita maniero de mortigo estas m a tá. Ekzistas ankaŭ vortoj, kiuj tute ne havas altan tonon (ne ekzistas vortoj sen akcento)[5].
Ortografio
redaktiLa 1-an de novembro 2018, nova ortografio, kiu adaptas kaj pligrandigas la ortografion de 1976, estis unuanime adoptita de la parlamento de Arubo (Staten van Aruba)[6]. En la oficiala sfero, la nederlanda estas ĉefe uzata kiel la skriba lingvo fare de la registaro[2], dum papiamento estas la preferata lingvo.
Estas du literumaj variaĵoj de papiamento:
- Papiamento, kiu estas parolata en Arubo, havas etimologie orientitan literumon, dum Papiamentu, kiu estas parolata en Kuracao (Curaçao) kaj Bonero (Bonaire), estas literumita fonetike. En Bonero la literumo estas difinita en la "Insula preskribo de papiament".
Estas du ortografiaj variaĵoj de papiamento;
- Papiamento skribiĝas kiel Papiamentu (sur Kuracao) kaj Papiament (sur Bonero) kaj havas ortografion kiu ĉefe baziĝas sur fonetika (sono) kaj fonologia (elparolo) principoj.
- Papiamento parolata en Arubo havas etimologie orientitan ortografion.
Gramatiko
redakti- Verboj ne estas konjugataj en papiamento.
- La artikoloj estas un, e
- La pluralo de substantivo estas farata per aldono de -nan, ekzemple makamba, makambanan (nederlandano, nederlandanoj)
Ta = esti
| (A) mi ta | mi estas |
| (A) bo ta | vi estas |
| E ta | li estas, ŝi estas, ĝi estas |
| Nos ta | ni estas |
| Bosonan ta | vi estas |
| Nan ta | ili / ili estas |
La verboj restas por ĉiuj personoj en la infinitivo, ekzemple
Vortfarada komparo
redakti- Mi ta papia Papiamentu. = mi parolas papiamenton.
- dushi = dolĉa, iom karakteriza vorto por la papiamenta identeco, uzata por esprimi ĉion bonan, bongustan, belan kiel ekzemple en "Papiamentu ta un hopi dushi lenga" (Papiamento estas tre bela lingvo)[1].
- Hopi calor = Tre varma.
- Masha danki = Multan dankon.
- Di nada! = Ne dankinde!
- Tur kos ta bon = Ĉio estas bona.
- Hopi bon aŭ Tremendo = Tre bona.
- Con yama bo? aŭ Kon bo nomber ta? = Kiel vi nomiĝas?
- Ami yama Raul aŭ Mi nomber ta Raul = Mia nomo estas Raul.
- Di unda bo ta? = De kie vi estas?
- Mi ta bin(i) di… = Mi venas de… .
- Mi ta biba na… = Mi vivas en… .
- Por fabor = Bonvolu.
Ĉi tiu sekcio donas komparon de la vortprovizo de la portugala, papiamento kaj la lingvo de la portugalaj kreollingvoj de Gvineo Bisaŭo kaj Kabo-Verdo.
| Esperanto | Hispana | Portugala | Papiamento | Gvinebisaŭkreola | Kaboverda kreolo |
|---|---|---|---|---|---|
| Bonvenon | Bienvenido | Bem-vindo | Bon biní | Bô bim drito | Bem-vindo |
| Bonan tagon | Bonaj tagoj | Bomb dia | Bon diapozitivo | Bon diapozitivo | Bon diapozitivo |
| Dankon | Gracias | Obrigado | Danki | Obrigado | Obrigado |
| Kiel vi fartas? | Cómo te va? Cómo estás tú? | Kiel vai? | Ĉu povus esti malfacile? Kumbai? | Kuma ku bu na bai? | Mô ku bu stá bai? |
| Tre bona | Muy bien | Muito bem | Hopi-kvitanco | Mi bonas | Ê mut bomb |
| Mi bonfartas | Yo estoy bien | Eu estou bem, Eu tô bem | Mi ta bon | Ami n'stá bon | Mi n'stá bon |
| Mi, mi estas | Yo, Yo soy | Eu, Eu sou | Mi, Mi ta | Ami, Ami na | Ami, Ami ta |
| Havu bonan tagon | Pase / Tenga un buen dia | Tenha um bom dia | Pasa un bon dia | Pasa un bon dia | Pasa un bon dia |
| Ĝis revido | Adios, Hasta luego | Vejo você depois, Até logo, Até mais | Te aweró | N ta odjau dipus | Tê log |
| Manĝaĵo | Comida | Comida | Kuminda | Bianda | Cumida |
| Pano | Pan | Pão | Pan | Pon | Pon |
| Suko | Jugo, Zumo | Sumoo, Suco, Refresco | Djus | Sumu | Sumoo |
Fondumoj kaj kultura heredaĵo
redaktiFundashon pa Planifikashon di Idioma
redaktiLa Fondumo por lingvoplanado ellaboris nacian instruplanon por edukado en papiamento, kiu taksas kaj adaptas la nunan ortografion, ellaboras lernolibrojn, publikigas papiamentp-vortarojn, kaj kreis la programon Papiamentu Spèl Chèk[7].
Platformo Union di Papiamentu
redaktiEn la jaro 2012 estiĝis la Plataforma Union di Papiamentu al kiu apartenas diversaj fondumoj kiu volas antaŭenigi la lingvon Papiamento.
- Stichting SPLIKA - en Nederlando
- Fundashon Lanta Papiamento - en Arubo
- Akademia Papiamentu - en Bonero
- Fundashon Dushi Papiamentu - en Bonero
- Instituto Alsa Papiamentu - en Kuracao
Kultura heredaĵo
redaktiEn 2015 delegacio de la nederlanda fondumo SPLIKA kunvenis en la Eŭropa Parlamento por prezenti kiel Papiamento statas nuntempe. El tio ekestis rekomendo de la Eŭropa Parlamento al la nederlanda registaro por protekti la lingvon, sed ĝis nun sen pozitiva sekvo[8].
Literaturo
redaktiLa puertorika lingvisto Yolanda Rivero Castillo publikigis ampleksan priskribon de la lingvo kiu donas bonegan superrigardon de la lingvo. Ŝi faris multajn proprajn esplorojn, precipe kun sonregistraĵoj de nuntempaj parolantoj.
Yolanda Rivero Castillo. A Description of Papiamentu. A Creole Language of the Caribbean Area. Leiden, Brill, 2022
Vidu ankaŭ
redaktiEksteraj ligiloj
redakti- (eo) Papiamento-Esperanto vortaro
- (en, nl) Bookish Plaza Arkivigite je 2016-08-29 per la retarkivo Wayback Machine librovendejo kun literaturo en Papiamento
- (itala) Ortografia di Papiamento Arkivigite je 2016-08-19 per la retarkivo Wayback Machine - Enkonduko
- (itala) Vocabulario di Papiamento Arkivigite je 2016-08-19 per la retarkivo Wayback Machine (Lista di palabra na Papiamento)
- (itala) Lista di Palabra Papiamentu Arkivigite je 2017-10-11 per la retarkivo Wayback Machine (Fundashon pa Planifikashon di Idioma)
- (itala) Regla di gramatica di Papiamento Arkivigite je 2016-06-10 per la retarkivo Wayback Machine
- (itala) Stilistica di Papiamento Arkivigite je 2016-08-19 per la retarkivo Wayback Machine
- (nederlanda) Kurso de Papiamento ĉe Stichting SPLIKA
- (nederlanda) Sciindaĵoj pri la lingvo papiamento.
Referencoj
redakti- ↑ Gomes Casseres, Charles, "Nieuw licht op herkomst van Papiamentse taal?", Amigoe, la 20-an de januaro 1990.
- ↑ P.A.F. van Veen; N. van der Sijs, Van Dale Etymologisch woordenboek. Van Dale Lexicografie, Utrecht (1997), p. 640. ISBN 90-6648-312-1.
- ↑ Ŝablona eraro: la argumento titolo estas bezonata.
- ↑ (nl) Anonima, Beschrijving van het eiland Curaçao en onderhoorige eilanden: Uit onderscheidene stukken, bijdragen en opmerkingen opgemaakt, door een bewoner van dat eiland p71, Haarlem 1819, François Bohn, en: google.books
- ↑ (nl) Marc van Oostendorp, Een bijzondere, doodgewone taal (Speciala, tutnormala lingvo), Neerlandistiek, la 11-an de aŭgusto 2022.
- ↑ Landsverordening schrijfswijze Papiamento (AB2018 nr. 68)
- ↑ (en) Helene GARRETT, A Kaleidoscope of Papiamentu Usage[rompita ligilo], Society for Pidgin and Creole Linguistics (SPCL), paĝo 42/94, 2008.
- ↑ (nl) Papiaments als Cultureel Erfgoed Arkivigite je 2021-05-07 per la retarkivo Wayback Machine, Stichting SPLIKA