Skandinava Montaro
La Skandinava Montaro estas montaro lokiĝanta laŭlonge de la okcidenta marbordo de la Skandinava Duoninsulo. Ĝi kovras la plej grandan parton de Norvegio, nordokcidenta kaj okcidenta Svedio same kiel tre malgrandan parton de la nordo de Finnlando. Ĝi estas unu el la plej gravaj montaroj en Eŭropo, etendiĝante el sudokcidento ĝis nordoriento je pli ol 1700 km, kun maksimuma larĝo de 300 km. La montaro havas du altajn areojn, unu en la sudo de Norvegio, ĉirkaŭ Jotunheimen kie situas la Galdhøpiggen (2.469 m), la plej alta punkto de la montaro kaj de Norvegio, kaj alia en la nordo de Svedio, kun la Kebnekaise (2.102 m), la plej alta punkto en la lando - la plej alta punkto en Finnlando estas ankaŭ en la montaro: ĝi estas la Halti Monto (1.328 m).
Geologio
redaktiLa Skandinava Montaro troviĝas sur la loko de la malnova Kaledoniana Montaro, kiu formiĝis antaŭ 400 Ma dum la kolizio inter la prakontinentoj Laŭrentia (nun Nordameriko) kaj Baltika (nun Skandinavio). Ĉi tiu montaro probable estis komparebla laŭ grandeco al la nuna Himalajo, sed preskaŭ tute platiĝis pro erozio dum la milionoj da jaroj post ĝia formiĝo. La nuna reliefo estas multe pli freŝa, kaj rilatas al tektonika levado de ĉiuj kontinentaj randoj de la norda Atlantika Oceano al la Paleogeno kaj Neogeno (tio estas de 60 Ma). Ĉi tiu levita peneplano tiam estis eroziita de la glaĉeroj de la Kvaternara epoko, skulptante la nunan reliefon. Ĉi tiu erozio aparte gravis sur la okcidenta deklivo de la montaro, formante profundajn glaciejajn valojn, multaj el kiuj malsupreniras sub la nuna marnivelo, konsistigante la famajn norvegajn fjordojn.
Klimato
redaktiLa klimato de la montaro estas tre nesimetria. Sur la okcidenta deklivo, ĝi estas tre oceana, kun tre mildaj temperaturoj rilate al la latitudo kaj signifa precipitaĵo, dum la oriento estas pli kontinenta. Ĉi tiu klimato ebligas la persistadon okcidente de granda nombro da glaĉeroj, el kiuj kelkaj estas la plej grandaj en kontinenta Eŭropo, kiel la Jostedalsbreen. Ĉi tiuj diferencoj en klimato ankaŭ forte influas vegetaĵaron, kun riĉaj humidaj foliarboj kaj koniferaj arbaroj sur la okcidentaj deklivoj kontrastantaj al la pli malriĉa tajgo ĉe la orienta flanko. La alpa tundro karakteriziĝas per Lanug-betulaj arbaroj sur la subalpa nivelo. Ĝi estas la plej bone konservita medio de la montaro, kun granda nombro da naciaj parkoj kaj naturrezervejoj.
Historio
redaktiLa teritorio estas loĝata de kiam la glaĉeroj retiriĝis antaŭ 10 000 jaroj. La unuaj loĝantoj vivis ĉefe el boacĉasado. En la sudo, kun la alveno de hindeŭropa kulturo, agrikulturo kaj bredado komenciĝis, laŭ ŝablono de transmigra brutobredado. La popoloj de la nordo de la montaro, la sameoj, restis proksime ligitaj al boacoj, kvankam ili anstataŭigis ĉasadon per bredado, ankaŭ laŭ transmigra brutobredado. Kun la formado de la skandinavaj nacioj ĉirkaŭ la jaro 1000, la ŝoseoj komencis disvolviĝi tra la montoj, kvankam ĉi tiuj havis timigan kaj danĝeran karakteron en la menso de la loĝantaroj. La metalaj minejoj en la montaro iom post iom venigis homojn al la montaj regionoj kaj disvolvigis infrastrukturojn tie. Tamen nur ekde la 18-a kaj 19-a jarcentoj la montaro estis plene esplorita kaj mapita, kio permesis la komencojn de turismo. Ĉi tiu ĉefe centriĝas pri la marŝadoj en ĉi tiu ankoraŭ tre sovaĝa naturo; ekde la 1950-aj jaroj aldoniĝis al tio konstante kreskanta vintra turismo. La 20-a jarcento ankaŭ markas la komencon de la ekspluatado de akvoenergio, kiu havas tre signifan parton en la energia ekvilibro de Svedio kaj precipe Norvegio.
