Andorra

Artikulu hau herrialdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Andorra (argipena)».

Andorra, izen ofiziala Andorrako Printzerria (katalanez Principat d'Andorra), Iberiar penintsulako estatu burujabe txikia da, ekialdeko Pirinioetan dagoena, Frantzia eta Espainiaren artean. 468 kilometro koadroko eremua hartzen du, Gipuzkoakoaren laurdena gutxi gorabehera, eta 77.281 biztanle zituen 2016an. Hiriburua Andorra la Vella da (Andorra zaharra, euskaraturik):

Andorrako Printzerria
Principat d'Andorra
Ereserkia: El gran Carlemany
Andorrako bandera Andorrako armarria
Geografia
Hiriburua	Andorra la Vella 42°30′0″N 1°30′0″E
Azalera	468 km² Ura %0
Punturik altuena	Coma Pedrosa (2.942 m)
Punturik sakonena	Valira (840 m)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Frantzia, Espainia eta Europar Batasuna
Administrazioa
Gobernu-sistema	parliamentary coprincipality (en)
Andorrako Printzekide Frantsesa eta Andorrako ko-printze episkopala	Joan Enric Vives Sicília Emmanuel Macron
Legebiltzarra	Andorrako Kontseilu Nagusia
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea Europako Kontseilua Europako Segurtasun eta Lankidetzako Antolakundea Frankofonia Interpol Munduko Meteorologia Erakundea Nazio Batuen Erakundea Osasunaren Mundu Erakundea Telekomunikazioen Batasun Internazionala UNESCO Visa Waiver Program (en)
Demografia
Biztanleria	85.101
Dentsitatea	181,84 bizt/km²
Talde etnikoak	ikusi Andorrans (en) , espainiar, portugaldar eta Frantziar
Hizkuntza ofizialak	ikusi katalan
Erabilitako hizkuntzak	ikusi katalan, gaztelania eta frantses
Ezkontzeko adina	genero guztiak: 16
Emankortasun-tasa	1,27 (2010)
Alfabetizazioa	% 100 (2018)
Giza garapen indizea	0,858 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	3.012.914.131,1697 $ (2017)
BPG per capita	39.146 $ (2017)
Historia
Sorrera data: 1278
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+376
ISO 3166-1 alpha-2	AD
ISO 3166-1 alpha-3	AND
Ordu eremua	ikusi Europa Erdialdeko Ordua : Europe/Andorra (en)
Elektrizitatea	220 V. 50 Hz.Schuko eta europar loki
Internet domeinua	.ad
govern.ad

Lurralde isolatua eta behartsua izan zen historian zehar, baina ospea lortu zuen Bigarren Mundu Gerratik aurrera, eta ekonomia asko hazi zen, gehienbat turismoaren eta paradisu fiskal izatearen ondorioz. Ez du indar armaturik, ezta armadarik ere. Hori dela eta, bertako defentsa Espainia eta Frantziako indar armatuen esku dago.

Geografia

Mugak

Andorra Ekialdeko Pirinioetan dago, iparraldean Frantzia (Ekialdeko Pirinioak eta Ariège departamenduak) eta hegoaldean Espainia (Katalunia) dituelarik.

Hegoaldean Alt Urgell, hego-ekialdean Cerdanya, ekialdean Alta Cerdanya (Ipar Katalunia) eta mendebaldean Pallars Sobirà eskualdea mugakide ditu.

Erliebe eta hidrografia

Oso herrialde menditsua da, 2.500 metrotik gorako 65 gailur ditu eta. Coma Pedrosa (2.942 metro) mendirik garaiena da.

Ur baliabide garrantzitsuak ditu. Iparraldeko Valira, Ekialdeko Valira, Valira Handia eta Madriu ibai nagusiak dira. Escaldes-Engordany parrokian ur termalak daude.

• 
  Iparraldeko Valira
• 
  Estanys de Juclar
• 
  Serra dels Corrals
• 
  Envalirako mendigunea

Klima

Hiriburuak mendialdeko klima ozeanikoa du (Cfb) Köppen sailkapenaren arabera. Negu gogorrak dira, elur-jasa askorekin, eta uda epelak baina laburrak. Prezipitazioak ongi banaturik daude urte osoan.

Datu klimatikoak (Andorra la Vella, 1.075 metro, 1971-2000, muturrekoak 1934-egun)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	18.0	20.0	24.8	29.0	29.2	36.0	39.0	35.9	32.0	31.0	21.2	19.0	39.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.9	8.9	11.7	13.3	17.6	21.9	26.2	25.4	21.4	16.0	10.7	7.5	15.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	2.2	3.5	5.8	7.5	11.5	15.4	18.8	18.5	14.9	10.3	5.7	3.0	9.8
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-2.5	-1.8	-0.2	1.7	5.3	8.8	11.4	11.4	8.5	4.7	0.6	-1.4	3.9
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	−15.0	−16.0	−11.0	−7.0	−2.0	0.0	3.0	2.0	0.0	−6.0	−19.5	−13.0	−19.5
Pilatutako prezipitazioa (mm)	53.1	37.9	40.5	71.2	89.8	84.2	60.7	85.6	80.9	72.4	68.4	67.9	812.3
Iturria (1): ACDA
Iturria (2): Meteo Climat (muturrekoak)

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Andorrako historia»

1278an independentzia lortu zuenetik, Foixko kondea (gero, titulu beraz Nafarroa-Biarnoko errege-erregina; ondoren, Frantziako erregea; azkenik, Errepublikako lehendakaria) eta La Seu d'Urgelleko apezpikua Andorrako printzekideak edo estatuburuak izan dira. 1607an, Foix Frantziako koroaren eskuetan utzi zuen Henrike III.a Nafarroakoak (IV.a Frantziakoak); hortaz, baita Andorraren titularitate partekatua ere. Barne gaien ardura aukeratutako kontseilu nagusi baten esku uzten zen. Justizia arazoak, kanpo harremanak eta defentsakoak printzekideen kontrolpekoak izaten ziren. Emakumezkoek 1970ean lortu zuten botoa emateko eskubidea.

1982ko urtarrilean bereizi egin ziren legegintza eta eragiletza funtzioak, eta kontseilu nagusiak (28 kidez osatua) kontseilu eragile edo gobernu bat izendatu zuen, lehendakaria buru zuela. 1993ko martxoaren 14an, andorratarrek, erreferendum bidez, indarrean zuten sistema erdi feudala baztertu eta konstituzio berria onartu zuten, eta geroztik, estatu burujabe eta demokratikoa ezarri da. Konstituzio horrek bide ematen dio Andorrari justizia aginpide burujabea izateko, bere kanpo politika propioa garatzeko eta nazioarteko erakundeetan parte hartzeko. 1993an onartu zuten Nazio Batuetan. Gainera, alderdi politikoak eratu ahal izan dituzte eta baita sindikatuak ere, lehenago ez baitzen ez alderdirik eta ez sindikaturik. Grebarako eskubidea ere legeztatua izan da.

Bi printzekideek segitzen dute estatuburu izaten, baina orain, herrialdeko mugei buruzko legeen gainean dute soilik beto eskubidea. Frantziak eta Espainiak lehengo ardurekin jarraitzen dute printzerriaren defentsa eta diru arazoei dagokien guztian. Konstituzio berria onetsi ondorengo 1993ko abenduan egin ziren lehen hauteskundeak, eta 1994ko urtarrilean Oscar Ribas Reig hautatu zuten Andorrako lehen gobernu burujabeko presidente. 2004ko azaroaren 15ean, lankidetza hitzarmena sinatu zuen Europar Batasunarekin.

Gobernua eta administrazioa

Politika

1993ko martxoaren 14an onartutako konstituzioaren arabera, Andorra printzerri parlamentarioa da. Bi estatuburu ditu (printzekideak): Frantziako Errepublikako estatuburua (eta La Seu d'Urgelleko apezpikua. Hala ere, benetako boterea andorratarrek aukeratutako Kontseilu Nagusiak dauka (28 kide, lau urterako hautatuak). Kontseiluak botere legegilea dauka eta bertatik ateratzen da gobernua, botere betearazlea duena.

Justiziako Kontseilu Gorena da botere judizialaren gorengo organoa. Els Comuns deituriko erakundeek —udal erako instituzioak dira— eskuduntza handia dute.

Banaketa administratiboa

Andorrako zazpi parrokiak

Sakontzeko, irakurri: «Andorraren banaketa administratiboa»

Andorra 7 parrokiatan dago banatuta:

1. Canillo (Soldeu)
2. Encamp
3. Ordino (El Serrat)
4. La Massana
5. Andorra la Vella (Hiriburua)
6. Sant Julià de Lòria
7. Escaldes-Engordany

Demografia

Biztanleria

2016an 77.281 biztanle zituen Andorrak. Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 14,4 dira, 15-24 urte bitartekoak % 9,6, 25-54 urte bitartekoak % 46,2, 55-64 urte bitartekoak % 14,2 eta 65 urtetik gorakoak % 15,6. Bizi itxaropena 82,9 urtekoa da; 80,7 urtekoa gizonezkoena eta 85,2 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).

Banaketa etnikoa

Jatorrizko andorratarrak —katalanak, kulturaz eta hizkuntzaz— biztanleen herena baino gutxiago dira, gaur egun. Gainerako biztanleak etorkin espainiarrak (biztanle guztien % 60 inguru) eta frantsesak dira, gehienbat. Etorkin horiei kupo sistema zorrotz baten arabera eman zitzaien egoitza baimena. Biztanle guztien % 36,65ek baino ez du andorratar hiritartasuna. Gainerakoak espainiarrak, portugaldarrak edo frantsesak dira nagusiki.

Hizkuntzak

Katalana hizkuntza nazionala eta ofiziala den arren, gaztelania eta frantsesa ere asko erabiltzen dira. Andorratar gehienek katalanarekin batere beste hizkuntza bat gutxienez badakite.

Bertakoa ipar-mendebaldeko katalana da, Urgell eskualdeko bertsua. Aldaera horrek izan zituen XIX. mendean Andorran dialektoaz idazten zuten idazle parea, hala nola Antoni Fiter i Rossell eta Antoni Puig, baina joera horrek ez zuen XX. mendean iraun, ez bada Rosalia Pantebre Trasfí (1952), idazlearen aldarrikapenetan. XXI. mendean, idatziz eta komunikabideetan, katalan estandarra erabiltzen da.

Erlijioa

Andorratarren % 85 katolikoak dira. Meritxelleko Andre Maria haien zaindaria da: katalanen artean, emakumezko izen ohikoa da. Herrialdeko ereserkiak, El gran Carlemany izena duenak, erreferentzia egiten dio Karlomagnori bezainbeste Meritxelleko Andre Mariari.

Haren kondaira XII. mendeko istorio zahar bat da: neguko egun batez, Canillo herriko biztanleak mezatara zihoazela, arrosa bat ikusi zutela loratzen. Arrosaren denboraldia ez zenez, gerturatu egin ziren eta oinarrian Andre Mariaren eta Jesus haurraren estatua bat aurkitu zuten. Harrituta, estatua hura herriko elizara eraman eta bertan utzi zuten. Baina biharamunean berriz ere estatua arrosaren oinetan aurkitu zuten. Encampeko elizara eraman zuten orduan, baina hurrengo egunean berriz ere lehengo tokian agertu zen. Horren ondorioz, elurretik salbu zegoen Canilloko gune batean kapera bat eraikitzea erabaki zuten eta estatua bertan jarri. Ama birjina horren jaieguna, besta adbokazio batzuena bezala, irailaren 8an ospatzen da.

Ekonomia

Andorrako ekonomia, tradizioz, abere hazkuntzan (ardiak, batik bat), tabakoaren langintzan eta basoetan oinarritzen zen. Nekazaritzak lur gutxi ditu, lur guztietako % 2 baino ez, eta nagusiki tabakoa ekoizteko erabiltzen da. Artzaintza, ordea, garrantzitsua da.

Pas de la Casa, Grandvalira eski estazioa.

Hala ere, 1950etik aurrera, turismoak izugarrizko gorakada izan zuen eta, gaur egun, printzerriko jarduera nagusia da, urtean 8 milioi bisitari inguru jasotzen baititu. Eski estazioek, neguan, udako klima eta mendi ikuspegi ederrek, eta orobat zergarik gabeko produktuen eskuragarritasunak turista asko erakartzen dituzte. Turismoan oinarritutako ekonomia da nagusiki, eta hirugarren sektoreak BPGaren % 80 hartzen du. Dena dela, azken urteetan inguruko herrialdeen garapen turistikoak erakargarritasuna zertxobait moteldu dio; nolanahi ere, baliabide gehiago ere ditu: energia elektrikoa ekoizteko ur-jauziak, ur minerala, burdin meak eta beruna, besteak beste.

1990etik aurrera, finantza zerbitzu berriak jarri ziren abian eta indar handia hartuz joan ziren, banku-sekretuaren lege zorrotzari eta zerga apalei esker. Andorrako gobernuaren sarrera bakarrak zerga gutxi batzuk eta zigiluen salmentak uzten dizkion irabaziak dira. Banku eta finantza kontuetan ere garrantzia dauka herrialdeak. Europar Batasuneko kide ez den arren, itun bereziak sinatu ditu merkataritza askea bultzatzeko, eta nazioartean bere produktuak saltzeko Europar Batasuneko beste herrialdeek dituzten erraztasun berberak ditu. Andorrak ez du inoiz diru propiorik izan, beti espainiar pezeta eta frantziar liberarekin aritu izan da eta, 2002az geroztik, euroa erabiltzen da.

Kultura

Ondare erromanikoa

Santa Coloma eliza.

Estilo erromanikoko 40 eliza baino gehiago daude Andorran. Eraikin txiki eta apaindura gutxikoak izaten dira. Hona aipagarrienak:

• Sant Serni de Nagol (XI. mendea)
• Sant Climent de Pal (XI-XII. mendeak)
• Sant Miquel d'Engolasters (XII. mendea)
• Sant Romà de les Bons (XI-XIII. mendeak)
• Sant Joan de Caselles (XI-XII. mendeak)
• Sant Martí de la Cortinada (XII. mendea)
• Santa Coloma (IX-X. mendeak). Kanpandorre biribila du, lau solairuoa eta teilatu konikoa.

Kirolak

Eskia kirol nazionala da. 2010eko Neguko Olinpiar Jokoen antolatzailea izateko hautagaitza aurkeztu zuen, baina ez zuen lortu. BC Andorra saskibaloi taldeak Espainiako ACB ligan dihardu.

Ordino Arkalis mendatea Frantziako Tourreko eta Espainiako Vueltako zenbait etapa miresgarri utzi ditu. 1997an, Jan Ullrichek etapa irabazi eta lider jarri zen irabazi zuen lehenengo Tourrean. Bi urte geroago, Espainiako Vueltan, Igor Gonzalez Galdeanok etapa irabazi zuen eta Jan Ullrichek berriz lider jarri zen. Lidertza Abraham Olanori kendu zion etapa hartan. Bi itzuli handietan, Jan Ullrichek lider mailota Ordinotik itzuliaren amaieraraino eraman zuen.

Jaiak

Andorrako jai nagusiak bi dira: martxoaren 14a (konstituzioa onartu zen eguna) eta irailaren 8a (Meritxelleko Andre Mariaren eguna, Andorrako zaindari erlijioso katolikoa).

Pertsona ezagunak

• Josep Pintat i Solans (1925-2007), politikaria.
• Teresa Colom (1973-), idazlea.
• Marta Roure (1981-), abeslaria.
• Quino Colom (1988-), saskibaloi jokalaria.
• Stefi Troguet (1992-), alpinista.

Ikus, gainera

• Herrialde Katalanak

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2014/08/26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• (Katalanez) Andorrako gobernuaren webgunea, govern.ad
• (Katalanez) Andorrako atari turistikoa, visitandorra.com

• Datuak: Q228
• Multimedia: Andorra / Q228