Akuri

Akuria (Cavia porcellus), edo kuia, Caviidae familiako eta Cavia generoko karraskari bat da. Andeetakoak dira jatorriz (Hego Amerika). Hasiera batean, azienda gisa etxekotu zituzten elikagai gisa erabiltzeko, baina gaur egun oso zabalduta dago bere erabilera etxe-animali gisa.

Akuri
Irudi gehiago
Sailkapen zientifikoa
Klasea	Mammalia
Ordena	Rodentia
Familia	Caviidae
Generoa	Cavia
Espeziea	Cavia porcellus Linnaeus, 1758
Datu orokorrak
Ernaldia	72 egun
Bizi itxaropena	5 urte
Bihotz-frekuentzia	250 taupada minutuko
Eguneko zikloa	crepuscular (en)
Genomaren kokapena	dnazoo.org… eta ensembl.org…

Jatorrizko eskualdean, oso animalia garrantzitsuak dira herri-kulturarentzat, batez ere elikagai gisa, baina baita herri-medikuntzan edo erlijio-zeremonietan ere.

Mendebaldean, Europako merkatariek XVI. mendean Europan eta Ipar Amerikan sartu zutenetik, etxeko animalia gisa erabili izan dira akuriak. Animalia mantsoak direnez eta erraz maneiatzen eta zaintzen direnez, maskota oso ezagunak bihurtu dira.

Kuia laborategi animalia gisa erabili da XVII. mendetik aurrera. XIX. eta XX. mendeetan maiz erabili ziren. Hala ere, harrezkero, beste karraskari batzuek ordezkatu dituzte, hala nola saguek eta arratoiek. Hala eta guztiz ere, gaur egun oraindik erabiltzen dira zenbait patologia ikertzeko, hala nola eskorbutoa (C bitaminaren ekarpen dietetikoa behar dute, gizakiek bezala).

Historia

Akuria Peruko Andeetan, Bolivian, Txilen eta Argentinan sortu zen, eta oraindik ere arbasoetako batzuk bizi dira, etxeko kobaiak ez baitaude naturan.

5000 K.a-an hasi ziren akuriak erabiltzen etxeko animalia gisa, Andeetako eskualdeko populazioak elikatzeko (Ekuador, Peru, Bolivia, Kolonbia). Animalia beneratuak ziren, eta motxeek, antzinako Peruko kultura bat, beren artean irudikatzen zituzten. Animalia horien hazkuntza selektiboaren ondorioz, etxeko espezie asko hazi ziren, eta horiek izan dira gaur egungo etxeko barietateren oinarria.

Tradizio ugarik barnean hartzen zituzten kuiak, hala nola opari gisa trukatzea edo zeremonia erlijiosoetan erabiltzea. Sendatzeko erritu tradizionaletan ere garrantzitsuak izan ziren, gaixotasunak diagnostikatzeko gaitasuna egozten bitzieten. Elikagai gisa asko erabili ziren denbora batez, baina Espainiako konkistaren ondoren, txahal, arkume eta txerri-haragia sartzen hasi zenean, animalia honen kontsumoa murrizten joan zen. Hala ere, elikagarri gisa erabiltzen dira oraindik, batez ere Peruko landa-eremu batzuetan.

XVII. mendeko koadro bat hainbat animaliekin, haien artean, akuriak

Mundu Berrira iritsi ziren Espainiako, Herbehereetako eta Ingalaterrako merkatariek akuriak eraman zituzten Europara, eta berehala onartu zituzten goiko klaseko etxeko animalia gisa, baita erregetza ere. Adibidez, Isabel I.a Ingalaterrakoa animalia hauek zituen maskota gisa.

Gaur egun, maskota oso ezagunak dira, batez ere Erresuma Batuan, Irlandan, AEBetan edo Alemanian.

Biologia

Ezaugarriak

Beste karraskari batzuekin alderatuta, kuiak handiak dira; normalean 700 eta 1200 gr artean pisatzen dute, eta helduak direnean, 20 eta 25 cm arteko luzera neurtzen dute. Batez besteko bizi-itxaropena 4 edo 5 urtekoa da, baina 8 urtera arte ere bizi daitezke. Ile motzeko eta ile luzeko arrazak daude, baita ilerik gabeko arrazak ere.

Akuri baten garezurra

Ez dago alde morfologiko nabarmenik arren eta emeen artean, beren tamaina ere oso antzekoa da. Akuriek 4 hatz dituzte eskuetan eta bakarrik 3 oinetan. Azazkalak luzeak, hutsak eta tutu formakoak dira. Hortzei dagokionez, guztira 20 hortz dituzte, eta horietatik 4 ebakortz zuriak dira (2 goian eta 2 behean). Gainera, begi hutsez ikusten ez diren hagin asko dituzte. Gainerako karraskariekin gertatzen den bezala, ebakortzek kuiaren bizitza osoan zehar hazten jarraitzen dute, eta, beraz, oso garrantzitsua da produktu gogorren bidez elikatzea, higa daitezen.

Zentzumenei dagokienez, kuien ikuspegia ez dago gizakiena bezain garatuta distantziari eta koloreari dagokienez, nahiz eta ikus-angelu zabalagoa duten (340º-tan) eta partzialki ikusten duten (diskromasia). Belarriaren zentzumenak, usaimena eta ukimena ondo garatuta dituzte.

Portaera

Akuriek ikasteko gaitasuna erakutsi dute, eta janaria bilatzeko eta bide hori denbora luzez gogoratzeko bideak ikas ditzakete.

Akuri multzo bat

Oztopo txikiak gainditzeko gai diren animaliak dira, baina ez dira oso arinak eta eskalatzaile txarrak dira, igerilari onak diren arren.

Erraz beldurtzen dira eta denbora luzez geldirik geratzen dira, baina leku seguru baten bila ere joan daitezke, arriskuren bat sumatzen dutenean. Taldean badaude, uzkurtu egiten dira, estanpatu egiten dira, eta korrika egiten dute ausaz, harrapariak nahasteko.

Karraskari askorekin gertatzen den bezala, batzuetan garbiketa sozialean parte hartzen dute eta erregularki apaintzen dira. Garbiketa-prozesu horretan, kolore zuriko substantzia bat lehortzen dute begietatik, eta gero igurtzi egiten dutena.

Taldean menderatzea hainbat modutan ezartzen dute: ilea mastekatzea, hozkadak (batez ere belarrietan), zarata oldarkorrak edo buruko kolpeak.

Ahostatzea

Ahoskatzea da espezieko kideen arteko komunikabide nagusia. Egiten dituzten doinuen artean hurrengoak dira ohikoenak:

• “Kuik” doinu gogorra da, txistu bezala ere ezagutzen dena. Gogo handiko adierazpen orokor bat gerta daiteke bere jabearen presentziari edo hurbileko janariari erantzunez. Batzuetan, beste akuri batzuk aurkitzeko erabiltzen dute, korrika ari badira.

• Burbuilatze- edo urruma-soinu bat egiten da akuria dibertitzen denean, hala nola laztantzen edo eusten dutenean. Soinu hori egin dezake, halaber, apaintzen denean, leku berri bat ikertzen dabilenean edo janaria ematen zaionean.

• Soinu burrunbaria talde baten barruko domeinuarekin lotuta egon ohi da, baina beldurtuta edo haserre egotearen erantzuna ere izan daiteke. Beldurra izanez gero, zarata, askotan, ozenago egiten du eta gorputzak, laster, dardara egiten du. Gorteatzen ari den bitartean, ar batek, oro har, urruma sakona egiten du, kulunkatu egiten da eta emea inguratu. Soinu burrunbari sakona egiten dute erresistentzia pasiboa adierazteko.

• Karrankak eta intziriak egiten dituzte jazarpen egoeretan. Karrankak jazarleak egiten ditu, eta intziriak edo auhenak jazarriak.

• Kirrika soinu bat gertatzen da hortzak azkar bihurritzean, eta, oro har, ohartarazpen-zeinu bat izaten da. Akuiek burua altxatzeko joera dute soinu hori egitean.
• Oihu zoliak atsekabea adierazten du, mina edo arriskua hautematean egiten dute.

• Kirrinka hain ohikoa ez den soinua da, badirudi estresarekin edo deserosotasunarekin lotuta dagoela, edo akuri batek elikatu nahi duenean. Ezohiko kasuetan, kantuak hainbat minutu iraun ditzake.

Ugalketa

Ernari dagoen akuri bat

Arrek 3-5 asteren buruan lortzen dute sexu-heldutasuna; emeek, berriz, 4 asteren buruan, eta heldu baino lehen has daitezke ugaltzen. Ugalketa urte osoan zehar gerta daiteke, eta gailurra udaberrian da.

Kume emeak gutxi gorabehera 2 astean behin sartzen dira araldian, eta araldiak egun bat irauten du gutxi gorabehera. Animalia horiek ez dute hilekorik, eta, beraz, oso zaila da jakitea noiz dagoen kobaya araldian.^{[erreferentzia behar]} Ernaldia 59 eta 72 egun artekoa da, batez beste 63 eta 68 egun artekoa. Erditze bakoitzean kume bat eta 6 bitartean izan daitezke, eta 3 kume izan ohi dira.

Jaiotzean, kuiak ondo garatuta daude ilearekin, hortzekin, atzaparrekin eta ikusmen partzialarekin. Berehala mugitzen dira, eta lehenengo hilabetean esnea edaten badute ere, elikagai solidoak jan ditzakete jaiotzean.

Elkarrekin bizi diren emeek edoskitzaroan amatasun-lanetan laguntzeko joera dute, eta beste baten kumeak hartzen dituzte, gurasoak hiltzen badira edo kumeak uzten badituzte.

Giroa

Habitat naturala

Cavia aperea, akurien familiako kide bat

Cavia porcellus ez dago naturan, hala ere, Hego Amerikan zehar Cavia espezie ugari daude naturan, akuiarekin erlazionatuta daudenak, hala nola Cavia aperea, Cavia fulgida eta Cavia tschudii.

Espezie basati horiek belarrez estalitako lautada andetarretan daude. Lagunkoiak dira eta 5-10 animaliako talde txikietan bizi dira. Talde horiek hainbat emek osatzen dituzte, ar batekin eta haren kumeekin batera. Taldean mugitzen dira, belarra edo beste landaretza mota bat janez. Beste animalia batzuen gordelekuak okupatzen dituzte, edo arrakalak bilatzen dituzte harkaitzean. Aktiboagoak izaten dira egunsentian eta ilunabarrean.

Etxeko habitata

Akuri talde bat baserri batean

Akuriak itxian edukitzerakoan, haien portaera sozial basatia emulatzea gomendatzen da; beraz, gutxienez, elkarrekin bizi diren 2 edo 3 akuri izatea gomendatzen da, betiere behar adinako espazio zabal batean.

Etxeko akuriak zoru solidoa edo alanbrezko sareak dituzten kaioletan bizi dira, eta zurezko txirbilez edo antzeko material batez forratuta egon ohi dira.

Animalia horiek beste espezie batzuekin batera bizi daitezke, adibidez kaiola berean untxiekin ere bizi daitezke.

Zainketa

Dieta

Akuri bat sagar bat jaten

Akuriak belarjaleak dira, eta batez ere belar onduz eta landarez elikatzen dira. Bizitzako lehen hilabetean esnea edaten dute, eta gero ura bakarrik edaten dute.

Kuiek dieta orekatu bat izateko, belar ondua hartu behar du oinarri (% 80), eta, ondoren, landareak (% 15). Pentsu solidoa eman dakioke.

Belar lehorrari dagokionez, akuriek beti izan behar dute eskuragarri, eta, ahal den neurrian, gramineoetatik datorrena izan behar da; izan ere, fibra asko du, proteina eta kaltzio gutxirekin. Horrez gain, ziurtatu behar da belar onduak ez duela animaliak jan dezakeen elementu arrotzik.

Barazkiak ere akurien dietaren zati oso garrantzitsua dira, bitaminen eta mineralen iturri baitira, eta hortzak higatzen laguntzen baitute. Kuriositate gisa, kobaiak ez dira gai C bitamina sintetizatzeko, eta beraz, dietan zehar hartu behar dute. Onena C bitamina ugari duten barazkiak izatea da, azukre, kaltzio eta oxalato gutxikoak, kaltzio proportzio honekin: 1,5: 1 eta 2:1 arteko fosforoa, eta gasik ez sortzea, kobaiak ez baitira gai beren hesteetatik kanporatzeko, eta, beraz, metatu egiten dira.^{[erreferentzia behar]}

Akuri bat belar ondoa jaten

Bere dietan ezinbestekoak ez izan arren, noizean behin frutak ere eman diezazkiokegu, beti kantitate txikiak eta hazirik gabekoak. Barazkietarako goian aipatutako baldintzak bete behar dituzte. Kontuan izan behar da, halaber, oso azidoak diren fruta batzuek aftak eragin ditzaketela (zauriak ahoan), eta beste batzuek efektu diuretikoa dutela, kaltegarria dena animaliaren osasunerako.

Urak beti egon behar du akuriaren eskura, ahal dela ur mineral natural botilaratua.

Dieta pobreak hainbat osasun arazoekin lotu da, hala nola, ugalketa arazoekin, distrofia muskularrarekin, bitamina urritasunarekin hala hortz-arazoekin.

Gainera, kontuan izan behar da animalia hauek ez direla ondo egokitzen bat-bateko dieta-aldaketetara.

Hainbat landare pozoitsuak dira akurientzak; adibidez: astamahats ale-gorria, kuku-praka, astaperrexil handia, mugeta, algak, arbustuak edo igitai-belar arrunta. Honez gain, edozein landare erraboil batetik hazten dena, pozoitsua dela kontsideratzen da (hala nola tulipa edo tipula).

Osasun arazoak

Akuriek izaten ohi dituzen osasun arazoak arnas sistemako infekzioak, beherakoa, eskorbutoa, abzesuak eta infekzioak dira, azken hauek zorriek, akaroek edo onddoek eraginak.

Sarna (Trixacarus caviae) ilearen galeraren kausa arrunta da, eta beste sintoma batzuk ere izan daitezke, hala nola gehiegizko azkuratzea, ukitzean ezohiko portaera oldarkorra (minaren ondorioz) eta, kasu batzuetan, konbultsioak. Akuriek zorriak ere izan ditzakete (Gliricola porcelli), ilean zehar mugi daitezkeenak; haien arrautzak ileari itsatsitako mota beltz edo zuri gisa agertzen dira, eta batzuetan "zorri estatikoak" deitzen zaie. Ilea galtzearen beste arrazoi batzuk azpiko baldintza medikoek eragindako hormona-nahasmenduak izan daitezke, hala nola obulutegiko kisteak.

Akuri bat lepo bihurrituarekin

Gorputz arrotzak, batez ere belar onduaren edo lastoaren zati txikiak, akurien begietan sar daitezke, eta horrek gehiegi kliskatzea eragiten du, malko-jarioa eta, kasu batzuetan, mintz opaku bat begiaren gainean, korneako ultzera baten ondorioz. Belar onduak edo lasto-hautsak ere doministikuak eragin diezazkiekete. Kuiak aldizka doministiku egitea normala bada ere, etengabeko edo ohiko doministikuak pneumoniaren sintoma izan daitezke, batez ere aldaketa atmosferikoei erantzuteko. Pneumoniarekin batera tortikolisa ere ager daiteke, akuriarentzak hilgarria izan daitekeena

Akuiak gorputz sendoa eta trinkoa duenez, gehiegizko hotza errazago toleratzen du gehiegizko beroa baino. Gorputz-tenperatura normala 38 ºC-tik 40 ºC-ra bitartekoa da; beraz, giroko airearen tenperaturaren tarte ideala gizaki batenaren antzekoa da, 18 ºC-tik 24 ºC-ra bitartekoa. 32 ºC-tik gorako giro-tenperatura konstanteak hipertermiarekin eta heriotzarekin lotu dira, batez ere ernari dauden akurien artean. Kuiak ez dira ondo egokitzen haizea edo aire-korronteak maiz izaten dituzten giroetara.

Kuiek bizirik irauteko sena mina eta gaixotasunak ezkutatzeko joera izaten dute, eta, askotan, osasun-arazoak ez dira nabariak izaten egoera bat larria izan arte edo etapa aurreratuetan egon arte. Gaixotasunaren tratamendua zailagoa egiten da akuriek antibiotiko gehienei, penizilinari barne, duten sentsibilitate handiagatik. Antibiotiko horiek hesteetako flora hiltzen dute, eta beherakoa eta, kasu batzuetan, heriotza eragiten dituzte.

Beste animalia-arraza batzuetatik oinordetzan hartutako gaixotasun genetikoen antzera (adibidez, txakurren aldaka-displasia), akurien artean ere anomalia genetiko batzuen berri eman da. Oro har, akuri abisinioen ruano kolorea (ile zuria beste kolore batzuekin nahastuta) begietako nahasmenduekin eta digestio-sistemako arazoekin lotzen da

Arrazak

Akuiak arrazen arabera sailkatzen dira ezaugarri fisikoen arabera, hala nola ilearen kolorea eta luzera edo animaliaren tamaina. Ilajeari dagokionez, 11 tonalitate bereizten dira (beltza, txokolate, urdina, gorria, urrezkoa, safrana, beige, krema, limoia, lila eta zuria), eta kolore bakarrekoak edo kolore bat baino gehiagoko patroiak izan ditzakete.

Ilearen luzerari dagokionez, kobaiak honela bereizten dira:

Ile motzeko akuriak

Ile motzeko hainbat kui-arraza daude. Ezagunenak dira eta hasiberrientzat dira, errazago zaintzen baitira.

• Amerikar akuia: ohikoena da, eta kui basatien antzekoena. Kolore bariazio asko ditu, eta beste arraza batzuk baino osasungarriagoak eta gogorragoak izaten dira.

• Gandordun akui amerikarra: Aui amerikarraren bariazio bat da. Aldea da gandor bat duela buruaren goiko aldean, gorputzaren gainerako atalen kolore ezberdin batekin.

• Teddy akuria: ilaje trinko eta latza dute, eta, beraz, ez dira leunak, baina peluxearen itxura dute (Teddy ingelesezko hitza da pelutxe esateko da).

• Ile motzeko akuri arrazak
• 
  Akuri amerikarra
• 
  Gandordun amerikar akuria
• 
  Teddy arrazako akuri bat

Ile luzeko akuria

Ile luzeko kui-arraza asko daude. Oro har, ile motzekoak baino kontu handiagoz ibili behar da, ilea sarritan eskuilatu behar baita, normalean egunero. Horrez gain, komeni da jakitea kobaiak ezin direla urez bainatu; garbitzeko, komeni da xanpu-lehor batekin garbitzea. Gainera, arraza hauek ez dute beroa ondo jasaten, eta, beraz, ilea moztea gomendatzen da, animaliarentzat deserosoa izaten hasten denean.

• Akuri abisinioa: XVI. mendean sortu zen, Erresuma Batuan. Luzera ertaineko ilea du, eta ilea nahasita daukaten itxura daukate. Adinarekin kataratak garatzeko joera dute.

• Akuri perutarra: Angora ere deitzen zaio, eta Parisen sortu zen XIX. mendean, akuri abisinioen gurutzaketa dela eta. Ile oso luzea (50 cm arte) eta leuna dute.

• Silkie akuria: Akuri perutarren gurutzatzeagatik jaio ziren, 1930ean. Ile oso luzea (50 cm arte) eta leuna dute. Ilea atzerantz hazten da, eta, beraz, ez die inoiz aurpegia estaltzen. Jakin-min gisa, ile laburrarekin jaiotzen dira eta azkar hazten doa helduak diren arte.

• Coronet akuria: Erresuma Batutik dator, eta Silkie akuiaren eta gandordun akui amerikarraren nahaste bat dira. Silkieren oso antzekoak dira, baina buruan daukaten ikea motzagoa da, gandor batekin.
• Texel akuria: Erresuma Batutik datoz, eta ile luzea eta oso kizkurra dute ezaugarri nagusi.

• Merino akuria: Coroneten eta Texelen arteko konbinazio bat dira. Coroneten antzera du, baina ile kizkurtuarekin.

• Alpaka akuria: Arraza hau akuri perutarren gurutzaketagatik sortu zen. Akuri perutarra bezalakoa da, baina ile kizkurtuarekin.

• Lunkarya akuria: Suedian sorturiko arraza oso berria da (1980aren aldean). Ile luzea du, latza, oso kizkurra eta trinkoa, beti ilea nahastuta daukanaren itxura duena.

• Sheba akuria: Australiako arraza, 1970eko hamarkadan sortua. Akuri abisiniaren eta perutarraren arteko nahasketa gisa deskribatu ohi da. Ile luzea eta leuna du. Aurpegiko ilea bibote handi bat da, buruaren bi aldeetara hedatzen dena.

• Ile luzeko hainbat akuri arraza
• 
  Akuri abisinioa
• 
  Akuri perutarra
• 
  Coronet akuria
• 
  Texel akuria
• 
  Silkie akuria

Ile gabeko akuriak

Kui mota honen 2 arraza daude:

• Skinny akuria: Kanadan sortu zen 1978an, soilguneak eragiten zituen mutazio espontaneo baten ondorioz. Ikerketa dermatologikoa egiteko erabili ziren, eta 1990ean hasi ziren etxeko animalia gisa erabiltzen. Guztiz soilak dira, hanketan eta muturrean daukaten iletxo batzuk izan ezik, biboteez gain. Larruazala oso delikatua dutenez, kontu handiz zaindu behar dira. Ilerik ez dutenez, gaizki jasaten dute hotza.

• Baldwin akuria: Estatu Batuetan sortu zen, soilguneak eragiten dituen mutazio espontaneo baten ondorioz. Erabat soilak dira oinetan dauzkaten iletxo batzuk eta biboteak izan ezik, eta aurrekoak ez bezala, gero erortzen zaien ilearekin jaiotzen dira. Zaintza Skinny akurikoen berdina da.

Bitxikeria gisa, Skinny kui bat eta Baldwin kui bat gurutzatzen badira, ondorengoek ilea izango dute eta espezie bakoitzaren burusoiltze-gene bana izango dute.

• Ile gabeko akuri arrazak
• 
  Skinny arrazako akuri bat
• 
  Baldwin arrazako akuri bat

Erabilera ikerketan

Akuri bat laborategi batean

Animalia hau ikerketarako XVII. mendean erabiltzen hazi zen, eta esperimentaziorako animalia garrantzitsua izan zen Louis Pasteur, Émile Roux eta Robert Koch-en gaixotasunaren teoria mikrobiarraren garapenean. Ibilbide espazialean ere erabili dira, eta SESBek Sputnik 9 bidaian erabili zituen.

Akuriek laborategian maiz erabiltzen ziren animaliak izaten jarraitu zuten XX. mendera arte, baina gaur egun ez daude hain zabalduta, arratoiekin eta saguekin ordezkatu baitira. Iraganean txertoak eta antibiralak ikertzeko erabili ziren, baita erreakzio anafilaktikoak tratatzeko baliagarriak ziren antigorputzak ekoizteko ere; gutxiago erabili izan dira farmakologia eta erradiazioa ikertzeko. Era berean, asko erabili dira gaixotasun infekziosoak ikertzerako orduan, baita hauek diagnostikatzeko ere, hala nola bruzelosia, Chagas-gaixotasuna edo kolera. Gizakiekin gertatzen den bezala, C bitamina sintetizatu ezin dutenez, asko erabili dira eskorbutoa ikertzeko.

Ikerketan gehien erabiltzen diren arrazei dagokienez, ez dira akuri hautatuak izaten, eta sarritan kui amerikarra erabiltzen da. Hautatutako arrazak ez dira hain ohikoak, eta immunologiaren arloko ikerketarako erabili ohi dira.

Ilerik gabeko arrazak 1980tik ari dira ikerketan erabiltzen, batez ere azterketa dermatologikoetarako.

Kanpo estekak

• (Ingelesez) Akuri - Elikapena

• Datuak: Q79803
• Multimedia: Cavia porcellus / Q79803
• Espezieak: Cavia porcellus