Alemania
Alemania[1] (alemanez: Deutschland), izen ofiziala Alemaniako Errepublika Federala[1] (alemanez: Bundesrepublik Deutschland), Erdialdeko eta Mendebaldeko Europako estatu burujabea da, Europar Batasuneko kidea. Iparraldean Ipar itsasoa, Danimarka eta Baltikoa ditu, ekialdean Polonia eta Txekiar Errepublika, iparraldean Suitza eta Austria, eta mendebaldean Herbehereak, Belgika, Luxenburgo eta Frantzia. 357.022 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 83,1 milioi biztanle zituen 2019an.[2] Hiriburua Berlin da.
Ia bere historia guztian zehar, Alemania termino geografikoa izan da politikoa baino gehiago, Germaniako Erromatar Inperio Santua osatzen zuten estatu anitzei izena emateko erabiltzen baitzen. 1871-1945 bitartean estatu batua izan zen (Alemaniar Inperioa, Weimarko Errepublika eta Hirugarren Reicha) baina, Bigarren Mundu Gerra amaitu eta gero, bitan zatitu zuten: Alemaniako Errepublika Federala (AEF) edo Mendebaldeko Alemania eta Alemaniako Errepublika Demokratikoa (AED) edo Ekialdeko Alemania. 1990eko urriaren 3an, AEF eta AED batu ziren.
Izena
aldatuEtimologiaren aldetik, Alemania hitzak «alamanen lurra» esan nahi du. Alamanek V. mendean zehar Rhin ibaia gurutzatu eta Galia erromatarra inbaditu zuten. Germania izena ere erabili ohi da, antzinako erromatarrek lurralde horri Germania zeritzotelako.
Geografia
aldatuMugak
aldatuAlemania erdi-mendebaldeko Europan dago, ipar latitudeko 47° eta 55° artean, eta ekialdeko longitudeko 5° eta 16° artean. Mugakide ditu iparraldean Ipar itsasoa, Danimarka eta Baltikoa; ekialdean Polonia eta Txekia; hegoaldean Austria eta Suitza; eta mendebaldean Frantzia, Luxenburgo, Belgika eta Herbehereak.
Erliebea
aldatuErliebeari dagokionez, lau eskualde bereizi ohi dira:[3]
- Iparraldeko Alemaniako ordokia Europako Ordoki Handiaren parte da. Osorik hartzen ditu Schleswig-Holstein, Hamburgo, Bremen, Mecklenburg-Aurrepomerania, Brandeburgo eta Berlin estatuak, eta baita Saxonia Behereko, Saxonia-Anhalteko, Saxoniako eta Ipar Renania-Westfaliako zati batzuk. Gehiena 100 metroko garaieratik behera dago, eta muinoak ere gutxitan iristen dira 200 metrora. Ipar itsasoko kostaldea laua, hareatsua eta zingiratsua da; itsasertzetik hurbil, Ekialdeko Frisiako uharteak daude. Baltikoko itsasbazterra labartsua da Schleswig-Holsteinen, eta laua iparralderago; Stralsunden aurrean dago Rügen, Alemaniako uharteetan handiena. Iparraldeko ordokian daude herrialdeko nekazaritzako lurrik hoberenak (txernozem, alemanez: börden).[3]
- Erdialdeko Alemaniako mendiguneak Sarre eta Turingia osoak, Hessengo eta Renania-Palatinatuko iparraldea, Ipar Renania-Westfaliako, Saxonia Behereko eta Saxonia-Anhalteko hegoaldea, eta Saxoniako mendebaldea hartzen ditu. Garaiera apaleko mendiguneak dira, gutxitan 1.100 metrotik gorakoak. Mendebaldetik ekialdera, hauek dira garrantzitsuenak:[3]
- Renaniako eskisto-mendigunea (Großer Feldberg, 879 metro)
- Hessengo mendiguneak (Rhön, 950 metro; Vogelsberg, 773 metro)
- Harz (Brocken, 1.141 metro)
- Turingiako oihana (Großer Beerberg, 982 metro)
- Metal mendiak (Fichtelberg, 1.214 metro)
- Hegoaldeko Alemania. Erdialdeko mendiguneen eta alpeen oinaldearen artean hedatua, Baden-Württembergen gehiena, iparraldeko Baviera, eta Hessengo eta Renania-Palatinatuko zati batzuk hartzen ditu. Main ibaiak, Rhinen adarrik garrantzitsuenetako batek, zeharkatzen du iparraldea; Oihan Beltza (Feldberg, 1.493 metro), Odenwald eta Spessart daude mendebaldean; hegoaldean, berriz, 400 kilometro luzeko arkua eratzen dute Suabiako eta Frankoniako Jura mendilerroek. Mendiguneak eta haranak tartekaturik daude eskualde honetan. Ibarrak eta, batez ere, Rhin-Main ordokiak, oso egokiak dira nekazaritzarako. Ordoki horren erdian dago Frankfurt am Main, Alemaniako finantza hiriburua.[3]
- Alpeen oinaldea eta Alpeak.
- Alpeen oinaldeak Bavieraren gehiena eta Baden-Württembergen zati handi bat hartzen ditu. Hiruki formakoa, 400 kilometro luze da, mendebaldetik ekialdera, eta 150 kilometro zabal, iparraldetik hegoaldera. Konstantzako aintzira eta Alpeak ditu hegoaldean, Suabiako Jura eta Frankoniako Jura iparraldean, eta Bavariako oihana ekialdean. Iparraldean du garaierarik txikiena, Danubioren bazterrean (400 metro inguru), eta iparraldean handiena, Alpeen magalean (750 metro). Landa eremua da, Munich, Augsburg, Ingolstadt eta Ulm hiriak izan ezik.[3]
- Alemaniako Alpeek zerrenda mehar bat hartzen dute herrialdearen hegoaldean, Suitzako eta Austriako mugetan, Konstantzako aintziratik Salzburgoraino. Mendebaldean, Konstantzako aintziratik Lech ibairaino, Allgäuko Alpeak daude. Lech eta Inn ibaien artean hedatzen diren Bavierako Alpeetan dago Zugspitze (2.962 metro), Alemaniako mendirik garaiena. Azkenik, Inn ibaitik ekialdera eta Berchtesgaden inguratuz, Salzburgoko Alpeak daude.[3]
Hidrografia
aldatuHiru arro hidrografiko daude:[3]
- Ipar itsasoaren arroa da handiena. Ibai garrantzisuenak, Rhin, Ems, Weser eta Elba, hego-ekialdetik ipar-mendebalderantz doaz. Rhin ibaia da denetan handiena; Suitzako Alpeetan sortua, Konstantzako aintzirara isurtzen da. Aintziraren mendebaldeko bazterrean du hasiera ibilguaren bigarren zatiak (800 kilometro); Suitza eta Alemaniaren arteko muga egiten du lehenik, eta Frantzia eta Alemaniaren artekoa aurrerago. Herrialdearen mendebaldea zeharkatu ostean, Herbehereetan barneratzen da. Neckar, Main eta Mosela ditu ibaiadar nagusiak.
- Baltikoaren arroa. Oder ibaiak, Mendebaldeko Neisse adarrarekin batera, herrialdearen ekialdeko urak biltzen ditu, eta Poloniarekiko muga eratzen.
- Itsaso Beltzaren arroa. Iturburua Oihan Beltzean duen Danubiok ipar-mendebalde hego-ekialde norabidean zeharkatzen du Baviera, Austrian sartu aurretik. Alpeen oinaldeko urak biltzen ditu, Iller, Lech, Isar eta Inn adarren bitartez.
Klima
aldatu
Alemaniako klima epela da, ozeanikoa ipar-mendebaldean eta kontinentala ekialdean eta hego-ekialdean. Eskualderik epelena mendebaldekoa da, Frantziako mugaren eta Oihan Belzaren artekoa, Karlsruhetik Suitzako mugaraino (urteko batez bestekoa: 11,4 °C). Mendirik garaienak alde batera utzirik, hego-ekialdea da eremurik hotzena, Dresden eta Görlitzen ingurukoa bereziki (urteko batez bestekoa: 8,8 °C).[4] Iparraldeko eskualdeetan, berriz, mendebaldeko haize hezeak dira nagusi, eta tenperatura leuntzen dute (Hanburgoko urteko batez bestekoa 9,5 °C).[5][4]
Prezipitazioa handiagoa da mendebaldean ekialdean baino. Urteko prezipitazioa 500-750 mm bitartekoa da Iparraldeko Alemaniako ordokian; 750-1.500 mm bitartekoa Erdialdeko Alemaniako mendiguneetan; eta 2.000 mm-tik gorakoa Alpeetan.[5]
Parke Nazionalak
aldatu
Hamasei Parke Nazional daude. Honako hauek dira garrantzitsuenak:
Historia
aldatu
Alemaniaren historia germaniar herrien bilakaerari loturik agertzen da erromatarren garaietatik. V. mendeko germaniarren inbasioek ekarri zuten Erromako Inperioaren suntsipena. Galia aldera, Rhin ibaiaren bazterretan, Klovis I.arekin hedatu ziren merovingiarren garaian, Austrasia, Rhin ibaiaren ezkerraldeko lurraldeez gainera, Turingia, Suabia eta Baviera aldera zegoen hedaturik (VI-VII. mendeak). Karolingiarrek Austria eta Bohemiako lurraldeak hartu zituzten, eta saxoien aurka borrokatu ziren kristautasunaren bandera aurretik zeramatela (San Bonifazioren ebanjelizazioa, VIII. mendean). Inperio Karolingioaren zatiketaren ondorioz eratu zen, IX. mendean, Ekialdeko Frantzia, kanpoaldeko mehatxuak eta barruko ezin konponduak zirela medio ahul sortu zena. Henrike Txori-ehiztariarekin batera, Saxoniako etxeak erregetza hartu zuen 919an, eta 962an, Oton I.a Handiaren erregealdian, Germaniako Erromatar Inperio Santua eraiki zen.
Germaniako Erromatar Inperio Santua (X-XIII. mendeak)
aldatuMuga aldakorrek, hizkuntzak baizik lotzen ez zituen herrien batasun ahulak eta enperadorea aldian aldiko aukeratu beharrak ezin sendo zezaketen hasieratik gobernu bikoitza, aita santuarena eta enperadorearena, eskaini nahi izan zuen inperioa. Saxoniarren ondoren, saliar dinastiak (1024-1137) eta Hohenstaufenenak (1137-1254) Mediterraneo aldeko Italiari begira zegoen inperio batu, aginpide bikoitz eta nagusi horren aldeko asmo bizia agertu zuten, baina Inperioaren eta feudoen arteko gatazka etengabeak zirela-eta, Inperioaren eta aitasantutzaren arteko gatazkak biziagotu ziren, azken honen interesak inperioarenak berberak ez izaki askotan. Eslaviarren, Hungariaren eta Italiaren aurkako garaipenak ekarritako orekak sortu zuen aurrerapen eta sendotze garaiaren ondoren, Inbestiduren auzia piztu zen (XI-XII. mendeak).
Henrike IV.aren eta Henrike V.aren inperioak izugarri ahuldu ziren: jaun feudal handien aurkako dinamikan, Inperioari atxikiz aginpide berri batez hornitu zen feudalitate txikia eta eliz jendea enperadorearengandik urrundu ziren. Beste hainbeste gertatu zen Guelfo eta Gibelinoen arteko gatazkan (XII-XIII. mendeak): Konrado III.a enperadoreak, gibelinoa (Hohenstaufen) eta inperio unibertsalaren aldekoa baitzen, germaniarrak ekialdera eta iparraldera heda zitezen ziotenen aurka jokatu zuen. Frederiko Bizargorri Henrike Lehoiari nagusitu zitzaion baina, hura hil ondoan, berriz ere piztu zen gerra. Frederiko II.ak aurkariak garaitu zituen arren, germaniarren arazoei buruz behar adinako axolarik ez zuela-eta, betiko hautsi ziren Alemaniaren eta Italiaren arteko inperio harremanak.
Habsburgotarren etorrera (XIII-XV. mendeak)
aldatuHohenstaufen etxeak behera egin orduko, nork bere aldetik jo zuen garaia etorri zen: Interregno Handia (1250-1308). Etxe handien arteko lehiak sorrarazi zuen gerran Habsburgo dinastia nagusitu zen, eta Rodolfo I.ak hartu zuen koroa. Zatiketa sakonagotu eta kanpoaldetik zetozen erasoen arriskua areagotu ziren hartan, hiriak garatuz eta beren buruaren jabe eginez joan ziren, ekonomia eta merkataritzaren hazkundeak bultzaturik (Hansa), eta XV. mendean erabateko zabalpena erdietsi zuten Alemaniako zibilizazioak eta arteak.
Luxenburgoko dinastiarekin (1308-1437), Inperioa Erromako eraginetik kanpo gelditu zen erabat (Urrezko Bulda, 1356), eta inperio unibertsalaren asmoa alde batera geratu. Erdi Aroaren bukaeran sortu zen Germaniako Erromatar Inperio Santua esapidea, aldaketa hori adierazteko hain zuzen. Enperadorea bere aginpideaz baizik ez zen baliatu gobernatu ahal izateko, eta aginte ekonomiko horrek berak atxiki zituen maila gorenean habsburgotarrak 1438tik (Alberto I.aren hautapena) 1806 arte. Hutsean geratu ziren Maximiliano I.ak Inperioa batzeko eta zentralizatzeko 1508-1519 bitartean egin zituen ahaleginak.
Erreforma eta ondorioak (XVI-XVII. mendeak)
aldatu
Martin Luteroren eskutik etorri zen Erreforma protestanteak biziki astindu zuen Karlos V.aren inperioa, jaun feudalen altxamenduaz batera (Schmalkaldengo Liga) matxinada sozialak ere eraginik (Nekazarien gerra). Erlijio borrokek are bortizkiago jo zuten Alemania, Kontraerreformaren ondoren, Batasun Ebanjelikoa (protestanteak) eta Liga Katolikoa elkarren aurka jarriz (Hogeita Hamar Urteko Gerra). Kanpoko esku-hartzeek areagotu egin zuten egoera hori.
1648an sinatutako Westfaliako Bakeak 350 estatutan banatu zuen Alemania, nahiz zortzi (geroago bederatzi) baizik ez ziren hautesle. Luzaroan Europako beste potentzien mendeko jostailu izan zen, eta XVIII. mendearen hasiera arte ez zuen eskuratu Alemaniak XV. eta XVI. mendeetan erdietsi zuen aginpide maila. Frantziaren esku-hartzea agerikoa izan zen XVII. mendean (Rhineko Liga, 1658), eta zapalketa itxura hartu zuen, Luis XIV.aren erregealdiko anexio eta kanpainak zirela-eta, Palatinatuaren suntsipena eragin zutenak. Ondorio zuzena izan zuten: Brandenburgoko hautesleak hartu zuen agintea.
Prusiaren aginpidea eta Inperio Santuaren amaiera
aldatu
1701. urtean, Frederiko Brandenburgoko hautesleak, Prusiako errege bihurturik, mende osoan nagusi izan zen Prusiaren botereari ireki zizkion ateak. Austria, Italia eta Balkanetako lurraldeak Alemaniatik gero eta bereiziago ageri ziren bitartean, Prusia protestanteak Rhin aldera jo zuen. Baina Austriako Ondorengotza Gerraren (1740-1748) eta Zazpi Urteko Gerraren (1756-1763) ondorioz, eta haien aurreko erreakzio gisa, despotismo ilustratuak eta Argien Garaiko kultura distiratsu eta kosmopolitak leku hartu zuten mendearen bukaerako Alemanian, eta literatura mundua bereziki hunkitu zuen kontzientzia nazionala berpiztu (Sturm und Drang).
Frantziako Iraultzak eta Napoleonen hasierako garaipenek (Austerlitzeko Gudua) desagerrarazi zuten Germaniako Erromatar Inperio Santua: Napoleonek '"bere babespean" hartu zuen Rhineko Konfederazioa, hamasei estatuk osatua; Frantzisko I.a Austriakoa Frantzisko II.a enperadore bihurtu zen eta, Jenako eta Auerstedteko guduak galdu ondoren, Frantziaren interesen mende geratu zen, gogoz kontra bazen ere. Horrenbestean, Prusian sortu zen sentimendu antifrantsesak, geroago Konfederaziora ere zabaldu zenak, gainerako alemaniarren aurreko nagusitasuna ekarri zien prusiarrei.
Germaniar Konfederazioa
aldatu1815eko Vienako Batzarrean 39 estatu alemaniar biltzen zituen Germaniar Konfederazioa sortu zen, Austria buru eta Prusia buruorde izendaturik. Bi estatu horiek ezkertiarren matxinadei eusteko aliatu gisa elkartu baziren ere, prusiarrek, Alemaniako garapen ekonomikoa bultzatu zutelarik, Austria Konfederaziotik gero eta baztertuago egon zedin lortu zuten. 1848. urtean, Paris eta Vienako altxamenduen ondoren, Berlinen bultzatu nahi izan zen matxinadak porrot egiteaz gainera, areagotu zituen alemaniarren sentimendu anti-austriarrak eta Alemaniaren batasunaren aldekoak.
Armada eta ekonomia modernoen jabe, Gilen I.a erregeak eta Otto von Bismarck lehen ministro eskuindarrak eskumenean zituzten Alemaniaren batasunerako betebehar guztiak. Austria, bestalde, modernizatu gabe zegoen. 1866ko Sadowako guduan Frantzisko Josef Austriako enperadorea menderatu ostean, Main ibaiaren iparraldeko estatuak bildu zituen beregana Prusiako erregeak, eta Ipar Alemaniako Konfederazioa sortu. Ipar eta hegoaldeko estatuen arteko batasuna gauzatu beharra zegoen: Bismarckek bultzaturik, estatu guztiak batu ziren Frantziaren aurkako gerran (1870-1871).
Alemaniar Inperioa (1871–1918)
aldatu
1870eko iraileko Sedango garaipenaren ondoren, Alemaniaren bateratzea saihetsezina izan zen. 1871ko urtarrilaren 18an, Gilen I.a Alemaniako enperadore koroatua izan zen. Haren agintaldian, sozialisten eta Alsazia-Lorrenako talde batzuen aldetik aurkako jarrera izan zuen arren, Alemaniaren ahalmen ekonomiko, demografiko eta kolonial gero eta handiagoak ideologia pangermanistaren zabalkuntza bizkortu zuen. Handinahi giro horren aurrean, Europako gainerako herriak bakartzen saiatu ziren.
1914ko ekainaren 28ko Sarajevoko atentatuaren ondotik, Lehen Mundu Gerra piztu zen Europan, 1918ko azaroan Compiègneko Armistizioa sinatu arte iraun zuena. Lau urteko gerla odoltsuan, bi milioi alemaniar soldadu hil ziren eta 4,2 milioi zauritu.[6] 1919ko Versaillesko Itunean, oso baldintza gogorrak ezarri zitzaizkion Alemaniari.[7]
Weimarko Errepublika (1919–1933) eta Hirugarren Reicha (1933–1945)
aldatuGilen II.ak erregetza utzi eta errepublika aldarrikatu zuen, 1918ko azaroaren 9an. Sozialista moderatuak nagusi ziren biltzar konstituziogileak Friedrich Ebert hautatu zuen errepublikako presidente, eta konstituzio berria ezarri 1919ko urtarrilean, Altxamendu Espartakista birrindu ondoren. Erregimen berriak, ordea, ezin aurre egin zien gerraondoak ekarritako arazo larriei: gerra zela kausa, alemaniarrek ordainetan eman behar izan zituzten indemnizazioek sorraraziriko inflazioa, langile asaldatzea eta eskuin muturreko mugimendu nazionalisten hazkundea. 1923tik aurrera, Dawes planari jarraituz, indemnizazioak ordaintzeko bideratu ziren laguntzei esker, egoerak neurri batean onera egin bazuen ere, ezin gainditu izan zuen 1929ko kraxaren osteko krisi ekonomikoa, eta lanik eza guztiz zabaldu zen herrialdean.
Langabezia eta miseria giro hartan, eskuin muturreko Alderdi Nazionalsozialistak gora egin, eta 1933ko urtarrilean aginpidea hartu zuen Adolf Hitlerrek, hauteskundeetan nagusi atera ondoan (bozen % 37,3). Nazien diktaduraren makina abiarazia zen: oposizioa gupidagabe suntsitu ondoren, jaun eta jabe bihurtu ziren, Gestapo polizia politikoan oinarriturik: naziek berek eragindako Reichstageko sutearen ondoan, komunistak eta sozialistak garbitu zituzten; juduen aurkako esetsaldia izugarri areagotu zen; eta, azkenik, Alderdi Nazionalsozialista barneko oposizioa deuseztu zuten Labana Luzeen Gauean (1934ko ekainak 30).
Führer bihurturik, gerrarako prestatu zuen Hitlerrek Alemania. Langabezia ezabatzeko lan publiko handiei ekin zien eta, Lebensraum ("bizitzeko tokia") politikari jarraiki, auzo-herrien aurkako ekintza militarrak bideratu zituen: Renaniaren militarizazioa, Austriaren anexioa (Anschluss), Txekoslovakiaren zatiketa (Sudeteen anexioa) eta Poloniaren inbasioa (1939ko irailak 1), Bigarren Mundu Gerra piztu zuena. 1942 hasieran, ezin garaituzkoak ziruditen Ardatzeko indarrek. Stalingradeko porrotak eta Ipar Afrikako lehorreratzeak indarren arteko oreka hautsi, eta 1945eko maiatzaren 8an Alemaniak errenditu behar izan zuen.
Guda osoan zehar, gutxiengoak sistematikoki esetsi zituen Alemaniako gobernuak, eta Europa osoko kontzentrazio eta sarraski-esparrutan sartu. Denera, 17 milioi lagun hilarazi zituzten, 6 milioi judu, 130.000 ijito, ahalmen urriko 275.000 pertsona, milaka Jehovaren lekuko, milaka homosexual, eta ehunka mila aurkari politiko eta erlijioso barne.[8] Okupatutako herrialdeetan, 2,7 milioi poloniar, 1,3 milioi ukrainiar, milioi bat bielorrusiar, eta 3,5 milioi gerrako preso sobietarren heriotza eragin zuten nazien politikek. Alemaniar galerei dagokienez, 5,3 milioi soldadu eta 900.000 zibil hil ziren gerran. Gerra ostean, Ekialdeko Europako 12 milioi alemaniar egotziak izan ziren beren herrialdeetatik; horietako ehunka mila hil ziren.[9]
Zatiketa eta bateratzea (1945–1990)
aldatu
Gerra ostean, deuseztatua eta lur joa, Alemania lau eskualdetan banatu zuten AEB, Frantzia, Britainia Handia eta Sobietar Batasunaren artean; Pomerania eta Silesia, garrantzi handiko lurraldeak, galdu zituen. Aliatuek buruzagi naziak epaitzeko (Nurembergeko epaiketak) eta nazien ideologiaren arrastoen ezabapenari ekiteko elkarrekin jardun bazuten ere, ez zuten adostasunik lortu eskualde bakoitzeko orientabide politikoa zehazterakoan eta, Mendebaldeko potentziek erabaki zuten diruaren erreformari erantzunez, sobietarrek Berlin itxi zuten 1948ko ekainean. Urtebete geroago, mendebaldean konstituzio berria onartu ondoren, Alemaniako Errepublika Federala (AEF) eratu zen, britainiarren, estatubatuarren eta frantziarren okupazio eremuak elkartuz. Ekialdeko zatian, sobietarren okupazio eremuan, Alemaniako Errepublika Demokratikoa (AED) osatu zen.
Nork bere sistema politiko-ekonomikoaren erakusgarri, Alemaniako bi aldeak bereiz abiatu ziren, ibilbide paraleloan, 1949tik aurrera. Sobietar Batasunaren gidaritza politiko eta ekonomikoari hertsiki lotua, Alemaniako Errepublika Demokratikoak sozializazioari ekin zion ekonomia mailan (nekazaritzaren erreforma, industrien nazionalizazioa eta bost urteko planak), alderdi bakarreko sistema politikoa ezarriz (Alemaniako Alderdi Sozialista Batua). Alemaniako Errepublika Federalak, ordea, estatu kapitalisten sistema politiko-ekonomikoari lotu eta, merkatu libreko ekonomia eta alderdi anitzeko sistema politikoa oinarri hartuz, Mendebaldeko potentzien garapen politikari ekin zion.
Bi Alemanien arteko liskarrak areagotu egin ziren, munduko bi potentzia nagusien arteko Gerra Hotzaren erdian, 1961ean Errepublika Demokratikoak, ekialdeko biztanleen ihesa galaraztearren, Berlingo harresia eraiki eta muga osoa ixtea erabaki zuenean. Bi Alemanien arteko harremanak hainbat urtez hutsean egon ondoan, 1972an bi aldeek burujabetasuna onartu zioten elkarri, nazioartean eta bere esparru politikotik kanpora, zituzten arazoak gaindituz.
1989ko azaroaren 9an, Sobietar Batasunean abiaraziriko Perestroikaren eraginez eta herri agerraldi handien ondoren, Berlingo harresia eraitsi eta bi Alemanien arteko mugak ezereztu ziren. Bi egun geroago, Errepublika Demokratikoko gobernuak dimititu behar izan zuen, eta biharamunean osatu zen gobernu berriak hauteskunde libreetarako deia egin zuen. 1990eko martxoaren 18an Errepublika Demokratikoan egindako hauteskundeetan kristau demokratak nagusitu ziren, eta birbateratzearen aldeko pausoak bizkortu egin ziren haien garaipenari esker. Gobernu berriak, Helmut Kohl Mendebaldeko Alemianako kantzilerrarekin harreman estuetan, bateratze prozesua izugarri bizkortu zuen, eta 1990eko urriaren 3an izan zen bateratze ofiziala. Garai bateko aliatuek Alemania berriz bateratuari beregaintasuna itzultzea erabaki zuten, eta Oder-Neisse mugaren ezin ukitua bermatzea.
Alemania batua (1990-egun)
aldatu1991ko ekainaren 20an, bozketa estu batean, Alemania batuaren hiriburua Berlin izanen zela deliberatu zuen Bundestag-ek;[10] erabakia 1994ko apirilean sartu zen indarrean. 1992ko otsailaren 7an, Europako Batasun Hitzarmena sinatu zuen Alemaniak, Europako Komunitateko beste 11 estatuekin batera.[11] 1994ko maiatzean, Roman Herzog aukeratu zuten Errepublikako presidente, eta Helmut Kohl, urriko hauteskundeetako irabazlea, laugarren aldiz izendatu zuten kantziler.
1998ko hauteskundeetan, Gerhard Schröder sozialdemokrata nagusitu zitzaion Helmut Kohli, botoen % 40,9 lortuta. Izan ere, Helmut Kohlen politikagintza, bateratzearen kostu ekonomiko, politiko eta afektiboaren arabera epaitu zen: bateratzeak langabeziaren gorakada ekarri zuen, hautesleek hobetsiriko gizarte eredua auzitan jartzea, eta hiritar asko "bigarren mailako" sentitzea. Ekonomiaren goraldi orokorraren laguntzaz, SPD-Berdeak aliantzak, Bundestag-eko gehiengoa lorturik, Europar Batasunaren gidaritza hartu zuen; Batasunaren Ekialderako hedapena bultzatu zuen (2001eko Nizako Ituna), eta baita Nekazaritza Politika Bateratuari buruzko hitzarmen bat ere, eta Romano Prodi eraman zuen Europako Batzordearen lehendakaritzara. 2003an, Irakeko Gerraren aurkako jarrera irmoa agertu zuen.[12]
2005eko hauteskundeen ondoan, Angela Merkel hautagai kristau-demokrata aukeratu zuten kantziler, alderdi sozialdemokratarekin gobernu akordioa hitzarturik.[13]
Gobernua eta administrazioa
aldatuPolitika
aldatu
Alemaniako sistema politikoak 1949ko konstituzioa, Grundgesetzen, du oinarri. Errepublika demokratikoa, federala eta parlamentarioa da. Estatuburua Bundespräsident-a, presidente federala, da, baina ordezkatze eta zeremonia zereginak besterik ez dauka. Gobernuburua, berriz, Bundeskanzler edo Kantziler Federala da.
Parlamentuak bi ganbera ditu: Bundestag (Biltzar Federala) eta Bundesrat (Kontseilu Federala). Bundestag-a lau urtean behin hautatzen da, ordezkaritza zuzena eta proportzionala bateratzen dituen sistema korapilatsu baten bidez. Bundesrat-en hamasei estatu federatuek dute ordezkaritza dute; ganbera honek, gaiaren arabera, Bundestag-ek baino garrantzi handiagoa izan dezake.
Banaketa administratiboa
aldatu16 estatuk (alemanez: Länder edo Bundesländer) osatzen dute Alemania.[14] Estatu bakoitzak bere konstituzioa dauka,[15] eta autonomia zabala barne-antolakuntzan. 2017an herrialdea 401 barrutitan (Kreise) banaturik zegoen; 294 landa barrutiak ziren (Landkreise) eta 107 hiri barrutiak (Kreisfreie Städte / Stadtkreise).
|
Armada
aldatuAlemaniako Armada edo Bundeswehr bost ataletan banaturik dago: Lurreko Armada (Heer), Itsasokoa (Bundesmarine), Airekoa (Luftwaffe), Medikuntza Zerbitzu Zentralak eta ororen zerbitzuan aritzen diren komando taldeak. Bake garaian, Defentsa ministroak eta Kantzeler Federalak zuzentzen dute Bundeswehr-a. Guda garaian, ordea, kantzelerrari berari dagokio agintea.
2020ko uztailean, Alemaniako Armadak 185.198 soldadu eta 79.821 zibil zituen.[17] 2011 arte, bederatzi hilabeteko soldadutza derrigorrezkoa zen 18 urteko gizonezkoentzat, baina egun borondatezkoa da.[18] Gobernuak BPGaren % 1,2 inguru xahutzen du armadan. Alemaniako industria militarrak gerra-gurdiak, ibilgailu korazatuak, artilleria, itsaspekoak eta guda-ontziak egiten ditu. Arma gehienak Bundeswehr-rek berak edo NATOko aliatuek erabiltzen dituzte.
Demografia
aldatuBiztanleria
aldatu2016 amaieran 83,1 milioi biztanle zituen,[2] hau da, 232 biztanle kilometro koadroko. Biztanleriaren aldaketa begetatiboa negatiboa da (‰ -1,86 2018an),[19] baina etorkin asko hartzen du (1,5 immigrante 1.000 biztanleko 2020an).[14] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 12,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 9,8, 25-54 urte bitartekoak % 38,6, 55-64 urte bitartekoak % 15,7 eta 65 urtetik gorakoak % 22,9. Bizi itxaropena 81,1 urtekoa da, 78,7 urtekoa gizonezkoena eta 83,6 urtekoa emakumezkoena (2020ko zenbatespenak).[14]
Banaketa etnikoa
aldatuLau gutxiengo nazional daude: danimarkarrak, iparraldeko Schleswig-Holstein estatuan; sorabiarrak, Lusazian (Saxonia) eta Brandenburgon; erromaniak eta sintiak, herrialde osoan; eta frisiarrak, Schleswig-Holsteingo mendebaldeko kostaldean eta Saxonia Behereko ipar-mendebaldean.[20] 2019an, 13,1 milioi etorkin bizi ziren Alemanian (biztanleriaren % 15,8); poloniarrak 1,7 milioi ziren, turkiarrak 1,5 milioi, errusiarrak milioi bat inguru, kazakhstandarrak 940.000, siriarrak 589.000, italiarrak 578.000, errumaniarrak 545.000 eta txekiarrak 502.000.[21]
Hizkuntzak
aldatuAlemana da hizkuntza nagusia. Daniera, frisiera, sorbiera eta erromaniera gutxiengoen hizkuntza ofizialak dira. Erregio edo gutxiengoen Europako Itunak eskualde hizkuntzatzat hartzen ditu behe-alemana, daniera, iparraldeko frisiera, ekialdeko frisiera, behe-sorbiera, goi-sorbiera era erromaniera.[14]
Erlijioa
aldatuBiztanleen % 27,7 katolikoak dira, eta batez ere Renanian eta Bavieran bizi dira, % 25,5 protestanteak dira, luteranoak gehienbat, eta iparraldean daude bilduta. Musulmanak % 5,1 dira, kristau ortodoxoak % 1,9, eta erlijiorik gabeak % 37,8.[14]
Hiri nagusiak
aldatuEkonomia
aldatuAlemaniakoa munduko laugarren ekonomia da barne produktu gordinari dagokionez, eta bosgarrena erosahalmenaren parekotasuna kontuan harturik.[14] Merkatu sistema kapitalista du, baina ongizatearen sistemak orekatua, estatuak gizarte laguntza handiak ematen baititu. Ustelkeria maila txikia dauka,[23] eta berrikuntza maila handia.[24] Per capita errenta EB-27ko batez bestekoaren % 121 zen 2019an.[25] Nekazaritzak BPGaren % 0,7 sortzen du, industriak % 30,7, eta zerbitzuek % 68,6 (2017ko zenbatespena).[14] Herrialdeak ahalegin handiak egin ditu Europan ekonomia eta politika batasuna hedatzeko, eta bere ekonomia eta merkataritza politiketan gero eta eragin handiagoa dute Europar Batasuneko kideen arteko hitzarmenek.
Esportazioa da bertako ekonomiaren funtsezko elementua; esate baterako, 2019ko lehen erdian EBren esportazio guztien % 24 egin zituen.[26] Ibilgailuak, makineria, gai kimikoak, tresna elektronikoak, ekipamendu elektrikoa, botikak, garraio ekipamendua, oinarrizko metalak, elikagaiak, eta kautxua eta plastikoak dira esportazio gai nagusiak.[27] Munduko 500 enpresa handienetako 29k Alemanian dute egoitza; Mercedes-Benz, BMW, Volkswagen, Audi, Siemens, Allianz, Adidas, Porsche, Bosch eta Deutsche Telekom dira herrialdeko marka ezagun batzuk.[28]
1991ean, Elkartasun Zerga jarri zen indarrean, Alemaniaren bateratzearen gastuak pagatzeko. 1999ko urtarrilaren 1ean, Alemaniak eta Europar Batasuneko beste 10 estatuk, Europako Diru Batasuna jarri zuten abian, truke balioak behin betiko finkatzeko, eta Europako Banku Zentral berriari aginpidea eman zioten eskualde horretako diru politikaren gainean. Europar diru berria, euroa, 2002an bereganatu zuten alemanek. 2005etik aurrera, aurrekontuetako diziplina zorrotza ezarri zuten Angela Merkelen gobernuek, kontu publikoei oreka emateko. 2012an lortu zuten lehen aldiz kontuak orekatzea, eta 2012tik 2018ra bitarteko superabitak zorra kitatzeko baliatu zituzten; superabitaren diruari eta hazkunde ekonomiko sendoari esker, hogei puntu txikitu zen zorra epe horretan, % 80,7tik % 60,9ra.[26]
Azpiegiturak
aldatuGarraioak
aldatuAutobideak
aldatu1930eko hamarkadan, Hirugarren Reicha munduko lehenbiziko autobide-sarea egiten hasi zen,[29] eta 11.980 kilometro autobide (autobahn) dauzka gaur egun. Gainontzeko errepideek 40.000 kilometroko sarea osatzen dute. Ondorioz, errepide dentsitaterik handiena duen herrialdea da. Autobide guztiak doakoak dira ibilgailu pribatuentzat; baina, 2005etik, kamioiek satelite bidez kontrolatzen den bidesaria ordaindu behar izaten dute (ordainketa kilometroen araberakoa da).
Ubideak
aldatuUbideak eraikitzen ere munduko lehenbizietakoa da Alemania. XIX. mendetik aurrera, kanalek indar handia hartu zuten. Kielgo ubidea, Baltikoa eta Ipar itsasoa lotzen dituena, oso garrantzitsua da. Rhin-Main-Danubio ubidea, Dortmund-Emsekoa eta Elba-Lübeck Kanala ere aipagarriak dira.
Aireportuak
aldatuIkus jatorrizko Wikidatako eskaera eta iturriak.
Energia
aldatuEnergia iturri berriztagarriak gero eta inportanteagoak dira herrialdearen garapenean, batez ere Bündnis 90 / Die Grünen partidu ekologista gobernu federalean sartu zenetik. Friburgoko Vauban ekoauzoak, esate baterako, eguzki-energia baliatzeko instalazio modernoak ditu. 2011ko maiatzean, Fukushimako hondamendiaren ostean, herrialdeko zentral nuklear guztiak 2022rako ixtea erabaki zuen Angela Merkelen gobernuak.[30]
Zientzia eta teknologia
aldatu
Alemaniak oso zientzilari handiak eman ditu. XVI. mendean, Johannes Keplerrek planeten mugimenduak deskribatu zituen. XIX. mendean, Theodor Schwann eta Jakob Schleidenek Teoria zelularra formulatu zuten, eta inoizko matematikaririk handienetakoa izan den Carl Friedrich Gaussek bere legeak ezarri zituen. XX. mendean Nobel Sariak banatzen hasi ziren, eta lehenengo hamarkadetan alemaniarrek sari ugari eskuratu zituzten. Horiez gain, badaude zientzilari aipagarriak ere, hala nola Kontinenteen jitoa deskribatu zuen Alfred Wegener geologoa.
- Fisikako Nobel Saria: 23 saritu, Wilhelm Conrad Roentgen (1901), Max Planck (1918), Albert Einstein (1921), Gustav Hertz (1925) eta Werner Heisenberg (1932) tartean.
- Kimikako Nobel Saria: 28 saritu, Hermann Emil Fischer (1902), Adolf von Baeyer (1905), Hermann Staudinger (1953) eta Manfred Eigen (1967) tartean .
- Medikuntzako Nobel Saria: 17 saritu, Robert Koch (1905), Paul Ehrlich (1908) eta Hans Adolf Krebs (1953, ingeles nazionalitatearekin) tartean.
Alemaniar asmakizunek munduko teknologiaren garapenean zeresan handia izan dute, eta oraindik ere oso erabiliak dira:
- Gramofonoa, Emile Berlinerk asmatua.
- Barne-errekuntzako motorra, Nikolaus August Otto eta Rudolf Dieselek asmatua.
- Motozikleta, Gottlieb Daimler eta Wilhelm Maybachek asmatua.
- Automobila, Karl Benz eta Gottlieb Daimlerrek asmatua.
- Autobusa, Karl Benz eta Gottlieb Daimlerrek ere asmatua.
- Suziria, Wernher von Braunek asmatua.
Kultura
aldatu
Kontaezinak dira Alemaniaren ekarpenak munduko kulturari: Beethoven, Bach, Brahms eta Wagner konpositoreak; Goethe, Lessing eta Schiller poetak; Günter Grass eleberrigilea; Kant, Hegel, Marx edo Nietzsche filosofoak; Robert Wiene, F.W. Murnau, Werner Herzog eta Wim Wenders zinemagileak; eta Humboldt, Einstein, Planck eta Gauss zientzialariak.
Alemana Erdialdeko Europako lingua franca izan zen. Hori dela-eta, Europako pertsona ospetsu batzuk, alemanak ez izan arren, Alemaniako kulturaren barnean daude: Wolfgang Amadeus Mozart, Franz Kafka edo Nikolas Koperniko adibidez.
Kirolak
aldatu
Alemaniako Kirol Federakundeak (DSB) ia 27 milioi kide ditu. Haren datuen arabera, biztanleriaren herenak kirola egiten du, herrialdean diren 127.000 instalazioetan. Azken urteotan, DSBk kirol paralinpikoentzako baliabideak gehitu egin ditu. Betidanik nabarmendu da Alemaniaren parte-hartzea Olinpiar Jokoetan. Bitan antolatu zituen Udako Olinpiar Jokoak: 1936an Berlinen eta 1972an Munichen.
Alemaniako Futbol Federazioak (DFB) 26.000 klub baino gehiago ditu, 6 milioi kiderekin (munduan kide gehien dituen federazioa). Alemaniako Futbol Selekzioak lau aldiz lortu du Munduko Futbol Txapelketa irabaztea (1954, 1974, 1990 eta 2014). Bestalde, bitan antolatu du Alemaniak Munduko Futbol Txapelketa: 1974an eta 2006an. Klub mailan FC Bayern München da talderik handiena, sei aldiz irabazi baitu UEFAko Txapeldunen Liga eta birritan Kontinente arteko Futbol Kopa. Herrialdeko futbol txapelketa nagusiak Bundesliga eta Alemaniako Kopa dira. Emakumezkoen selekzioa bitan nagusitu da Munduko Futbol Txapelketan: 2003an eta 2007an.
Eskubaloia da Alemaniako bigarren kirola. Gizonezkoen selekzioak hiru aldiz lortu du urrezko domina Munduko Txapelketan (1938, 1978 eta 2007), eta lau aldiz emakumezkoen selekzioak (1971, 1975, 1978, 1993). Klub mailan ere emaitza onak izan ditu, 18 aldiz irabazi baitute gizonezkoen EHF Txapeldunen Liga, eta lau aldiz emakumezkoena. VfL Gummersbach, SC Magdeburg eta THW Kiel dira talderik onenak.
Michael Schumacher da txapelketa gehien irabazi dituen 1 Formulako pilotua, 7 hain zuzen ere. Sebastian Vettelek, berriz, lau txapelketa irabazi ditu. Hamaika garaipen horiekin, munduko bigarren herrialdea da garaipen kopuruan Erresuma Batuaren ondoren.
Txirrindularitzan, Jan Ullrichek Frantziako Tourra (1997), Espainiako Vuelta (1999) eta Munduko Erlojupeko Txapelketa birritan (1999 eta 2001) irabazi zituen.(Joko Olinpikoen dominak aparte. Historiako txirrindularirik honenetarikoa izan zen.) Erik Zabelek sei aldiz irabazi zuen Frantziako Tourreko Erregulartasunaren Saria, eta beste hiru aldiz Espainiako Vueltakoa. Tony Martin lau aldiz nagusitu zen Munduko Erlojupeko Txapelketan (2011, 2012, 2013 eta 2016). Rolf Wolfshohlek hirutan irabazi zuen Ziklo-kroseko Munduko Txapelketa 1960ko hamarkadaren hasieran, eta Klaus-Peter Thalerrek bi aldiz 1980ko hamarkadan.
Tenisean, Steffi Grafek Grand Slameko 22 txapelketa irabazi zituen eta Boris Beckerrek sei. 1980ko hamarkada arrakastatsua izan zen alemaniarrentzat, garaipen indibidualez gain selekzioak hiru aldiz irabazi baitzuen Davis Kopa (1988, 1989 eta 1993) eta bitan emakumezkoen Fed kopa (1987 eta 1992).
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2020/9/1 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2020-8-29).
- ↑ a b Bevölkerung nach Geschlecht und Staatsangehörigkeit. destatis.de (Noiz kontsultatua: 2020-8-29).
- ↑ a b c d e f g Solsten, Eric. Geography. Germany: A Country Study. Washington: GPO for the Library of Congress, 1995, countrystudies.us (Noiz kontsultatua: 2020-8-30).
- ↑ a b Temperatur: vieljährige Mittelwerte 1981 - 2010. dwd.de (Noiz kontsultatua: 2020-9-1).
- ↑ a b Leyser K. J., Elkins, Thomas Henry and others. Germany. Encyclopædia Britannica, inc, britannica.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-1).
- ↑ Crossland, David. Last German World War I Veteran Believed to Have Died. Spiegel Online, 2008ko urtarrilak 22, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
- ↑ Marirrodriga, Jorge. Last German World War I Veteran Believed to Have Died. El Pais, 2010eko urriak 3, elpais.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
- ↑ Niewyk, Donald L.; Nicosia, Francis R.. The Columbia Guide to the Holocaust. Columbia University Press, archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
- ↑ Cohen, Gary B.. The Expulsions of Ethnic Germans from East-Central Europe at the End of World War. University of Minnesota, Center for Austrian Studies, conservancy.umn.edu (Noiz kontsultatua: 2020-9-4).
- ↑ Lau urteko epean Berlin bilakatuko da Alemaniako hiriburu eta bihotz. Euskaldunon Egunkaria, 1991ko ekainak 21, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-9-17).
- ↑ EK-ko hamabi estatuek atzo sinatu zuten Europako Batasun Hitzarmena. Euskaldunon Egunkaria, 1992ko otsailak 8, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-9-17).
- ↑ One Year Later, Germany Anything But Smug Over Iraq War. .dw.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-17).
- ↑ Gobernu akordioa hitzartu dute Alemaniako kristau-demokratek eta sozialdemokratek. Berria egunkaria, 2005eko azaroak 11, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-9-17).
- ↑ a b c d e f g CIA World Factbook: Germany. Central Intelligence Agency, cia.gov (Noiz kontsultatua: 2020-8-30).
- ↑ Constitution of the Land of North Rhine-Westphalia. Landtag (state assembly) of North Rhine-Westphalia, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-5).
- ↑ a b Germany: Administrative Division. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020ko irailak 6).
- ↑ Personalzahlen der Bundeswehr. bundeswehr.de (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
- ↑ Connolly, Kate. Germany to abolish compulsory military service. The Guardian, 2010eko azaroak 22, theguardian.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
- ↑ Alemania - Tasa de incremento natural. knoema.es (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
- ↑ National Minorities in Germany. Federal Ministry of the Interior, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
- ↑ Alemania - Inmigración. datosmacro.expansion.com (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
- ↑ Germany: States and Major Cities. citypopulation.de (Noiz kontsultatua: 2020-9-11).
- ↑ Corruption Perceptions Index 2019. transparency.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
- ↑ Schwab, Klaus. The Global Competitiveness Report 2018. weforum.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
- ↑ GDP per capita in PPS. ec.europa.eu (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
- ↑ a b Aranburu, Iker. Alemania, agur dogmari. Berria egunkaria, 2019ko abuztuak 24, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
- ↑ Foreign trade. Statistiches Bundesamt web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
- ↑ Brand value of the leading 10 most valuable German brands in 2018. Statista web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
- ↑ Germany's Autobahn Turns 75. dw.com (Noiz kontsultatua: 2020-10-6).
- ↑ Mujika, Amagoia. Zentral nuklearrak 2022rako itxiko dituzte Alemanian. Berria egunkaria, 2011ko maiatzak 31, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2020-9-16).
Kanpo estekak
aldatu| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Alemania |
- (Alemanez) Herrialdeko webgune ofiziala.
- (Ingelesez)(Frantsesez)(Gaztelaniaz) Kanpo-Harremanetako Ministerioa.
- (Ingelesez) Alemaniari buruzko informazioa.
- (Alemanez) Alemaniako autopisten web ofiziala.
