Wikipedia

Bartolomé de las Casas

Bartolome de las Casas (Sevilla, 1474 edo 1484[1] - Madril, 1566ko uztaila) enkomienda-buru espainiarra izan zen, baita fraile domingotarra (Ordo Praedicatorum), kronista, teologoa, filosofoa, legelari eta Chiapasko (Mexiko, garai hartan Guatemalako Kapitaintza Nagusiaren eskumeneko lurraldea) apezpikua eta idazlea ere. Hogeita hamar urte zituela, publikoki uko egin zien esplotatu zituen indiarren banaketa eta enkomiendei, eta, ordutik, indiarrenk defentsan aritu zen. Horregatik, indigenen defendatzaile nagusitzat hartzen da, eta hispaniar "Indietako indiar guztien prokuradore edo defendatzaile unibertsal" izendatua izan zen.

Bartolomé de las Casas

bishop of San Cristóbal de las Casas (en) Itzuli

1543ko abenduaren 19a - 1550eko irailaren 11 - Tomás Casillas (en) Itzuli →
Elizbarrutia: Roman Catholic Diocese of San Cristóbal de Las Casas (en) Itzuli
Bizitza
JaiotzaSevilla, 1484ko azaroaren 11
Herrialdea Espainia
HeriotzaMadril, 1566ko uztailaren 17a (81 urte)
Hobiratze lekuaAtochako basilika
Hezkuntza
HeziketaSalamancako Unibertsitatea
Hizkuntzakgaztelania
Jarduerak
Jarduerakidazlea, teologoa, kronikagilea, legelaria, historialaria, giza eskubideen aldeko ekintzailea, apaiz katoliko latindarra, misiolaria, antropologoa eta fraidea
Sinesmenak eta ideologia
ErlijioaErromatar Eliza Katolikoa
Erlijio-ordenadomingotar

Familia

aldatu

Gaztelako Fernando III.a erregeak Sevilla 1248an birkonkistatu zuenean, nazioarteko laguntza jaso zuen bere gurutzadarako, eta bere tropetan Limongeetako Kondearen leinuko zaldun frantziar batekin topo egin zuen, Bartolome de Casaux izena zuena. Hiriaren birkonkista eta gero bertan jarri zen bitzitzen zen eta Casaux abizenaren ordez, Las Casas abizena bereganatu zuen[2]. Bere biografoetako baten arabera, Casaux familia judu jatorrikoa zen[3], aurreko beste batzuek kristau zaharrak zirela esan zuten arren[4].

Gaztelako Alfontso XI.a erregeak Las Casas familiako kide bat "errege ordenantzen errejidore leial eta erresumako 24. errejidore" izendatu zuen. Kargu hori familia bereko oinordekoek bete zuten XVII. mendera arte. Gainera, Las Casas familiako kideak hainbatetan izendatu zituzten Andaluziako diruzain nagusi kargurako.[2]

Joan II.a erregeak Guillen Las Casasi, "Sevillako zaldun boteretsuena", Montilla hiribildua eman zion, eta, Henrike II.a Gaztelakoa erregearen aginduz, Frantziara bidalia izan zen errefortzu militarrerako. Don Guillen, ordea, Malagako Ajarkiako guduan hil zen. Alonso de Las Casas bati Priegoko gaztelua eman zioten, eta, Lomasko guduan izandako jokabideagatik, Erregearen zaldun izendatu zuten. Beste Las Casas bati, Errege Zedula bidez, Tenerife eta La Palmaren konkista eta konkistatuko zituzkeen lur guztiak eman zitzaizkion.[2]

Haurtzaroa eta gaztaroa

aldatu

Antonio de Remesal bere lehen biografoaren arabera, Bartolome de las Casas Sevillan jaio zen 1474an.

Hala ere, 1976an Helen Rand Parish eta Harold E. Weidmanek egindako ikerketen arabera, bere jaiotza datarik probableena 1484ko azaroaren 11n izan zen, Trianan, Sevilla[5]. Juan Antonio Llorentek, 1822ko frai Bartolomeren lanen laburpenean, 1474an izan zela dio, ziuraski, San Bartolome Apostoluaren martirioaren ospakizun egunean, abuztuaren 24an. Ziur aski, esan nahi baita, haurrei, aitaren izena jarri ezean (Bartolome de Las Casasen aitaren izena Antonio zen), Elizbarrutiko elizak jaiotza egunean ospatzen duen santuaren izena jartzeko espainiar ohiturari erreparatuz.[6]

Hiru parrokia hauetako batean jaioa izan zitekeen: San Lorentzo parrokian, San Bizente parrokian edo Magdalena parrokian, Sevillan. Katedralean bataiatu zuten. Bere haurtzaroa, bere senideek parte hartu zuten Errekonkistaren guduei buruzkoak entzuten bizi izan zuen. Errege-erregina Katolikoak Sevillan sartu zirenean, bere osaba Alfonso de Las Casas estaltzen zituen palioaren makilak zeramatzaten zortzi zaldunetako bat zen.

Lehen ikasketak, ziur aski, San Migel Ikastetxean egin zituen, eta bizitza erlijiosoarekin izan zituen lehen harremanak bere izeba Juanari bisita egin zionean izan ziren, Santa Maria de las Dueñas monastegian moja baitzen. 1490ean, seguruenik, Salamancako Unibertsitatera joan zen "bi zuzenbideak" zelakoa (zuzenbide kanonikoa eta estatu-zuzenbidea) ikastera. San Esteban komentuan apaiza zen senide bat zuen. Garai hartan Kristobal Kolon komentu berean bizi zen, eta, beraz, hori izan liteke topo egin zuten lehen aldia. Kolonek, halaber, denboraldi luzeak egin zituen Sevillan, Bartolomeren jaioterrian.

1492an, bere aitaren osaba zen Juan de la Peñak Kolonen lehen bidaian parte hartu zuen, abuztuaren 3an Palosko portutik abiatuta. Espedizioa 1493an itzuli zen, Indietarako bide berria aurkitu ondoren, eta horrek ikusmin handia sortu zuen. Bere lorpena Erregeari aurkezteko Badalonara egin zuen ibilbidean, Kolon, 1493ko martxoan Sevillatik pasa zen bere txori eta zazpi indiarrekin, eta San Nikolas elizaren inguruan erakutsi zituen. Bartolome de las Casas bertan izan zen.

Bartolomeren aitak, Pedro de las Casas merkatariak[4], bere anaia Francisco de Peñalosarekin batera, Kolonekin Indietarantz ontziratzea erabaki zuen bere bigarren bidaiarako, Cadizetik 1493ko irailaren 25ean abiatu zena. Geroago Diego eta Gabriel Peñaloza anaiek lagundu zioten aitari. Espedizioak, itzuleran, 600 indiar ekarri zituen eta aitak bat oparitu zion Bartolome semeari, bere zerbitzari izan zedin[7]. Bartolomek, ordea, indiarra bere azterketa humanistikoaren objektu gisa erabili zuen. Bere erlijioaz galdetu zion, kristautasunaren antza ote zuen ikertzeko. Salamancan eta Sevillan latina ikasi zuenez[8], filologian eta latinean zituen ezagutzak baliatu zituen bere hizkuntzarekin izan zitzakeen antzekotasunak aztertzeko.

Isabel I.a Gaztelako erreginak jakin zuenean Kolon indioak esklabu egiten ari zela, bere menekoak horrela tratatu ez zitzatela agindu zuen, baizik eta koroaren beste menekoen eran; eta indiarrak esklabu zituzten guztiak heriotza zigorrarekin zigortzeko agindua ere eman zuen. Agindu horrek Bartolome de Las Casasi bere indiarraren zerbitzua kendu zion. Kolonek zioenez, indiar esklaboak "bidezko gerran" preso hartutakoak baino ez ziren, eta horien ohiturak paganoak eta batzuetan kanibalak zirela, eta Gaztelara ekartzen ari zirela ohitura horietatik askatzeko. Erreginak kristautasunera beren lurretan konbertitzeko zeregina eman zion orduan. Isabel 1504an hil zen, eta bere testamentuan indiarrak ondo eta zuzen tratatzeko eskatu zuen, iraindu gabe.

1500 inguruan, Bartolomek bere ikasketak amaitu zituen Salamancan eta 1502ko otsailaren 13an Sanlucar de Barramedako portutik abiatu zen Indietarako espedizio batean doktrinari plaza lortu zuen. Historialari batzuen arabera, hori fraide izateko merituak egiteko egin zuen; beste batzuen ustez, berriz, aitak Kariben utzitako lurjabe negozioei ekiteko. Espedizio hori Antonio Torresek zuzendu zuen, eta Nicolas de Ovando zeraman berekin, Francisco de Bobadillaren La Espaiñolako Gobernadore kargua hartu behar zuena. Bobadilla, lehenago, Kolon ikertzeko izapidegile karguan bidali zuten. Kristobal Kolon atxilotu zuen eta bere burua gobernari izendatu zuen, aurkitutako lurrak pribatizatzeko eta enkomiendak banatzeko politikak gauzatuz. Bartolome de Las Casas 1502ko apirilaren 15ean iritsi zen uhartera.[8]

Espedizioa uhartera iritsi zenean, itsasontzi batzuk Francisco de Bobadilla Espainiara itzultzeko gertatu ziren. Aldi berean, Kolon La Españolara iritsi zen bere laugarren bidaian, baina gobernadore berriak, Nikolas Ovandok, ez zion lehorreratzen utzi. Santo Domingo suntsitu zuen urakana altxatu zen orduan eta Francisco de Bobadilla Espainiara zeramaten itsasontziak hondoratu zituen. Kolonek salbatzea lortu zuen, denboraleari aurre egiteko egokitzat jo zuen kala batean lehorreratuta. Urakanak hildako asko eragin zituen, eta osasunezintasun egoera larria, gerora izurritea ekarri zuena. Zail da une horretan Bartolomeren jokaera zein izan zen zehazten. Batzuek Santo Domingon zegoela diote, eta izurriteak iraun zuen bitartean gaixoak sendatzen lagundu zuela; beste batzuek, berriz, bere lurrak kudeatzeaz arduratu zela.

La Españolako guda

aldatu

Espainiar talde batek ehizara joatea erabaki zuen, ehiza-txakurrekin. Txakur horiek, Saonako oihanean indiarrekin topo egin zuten, bertako buruzagi indiar bati eraso egin eta hil egin zuten. Bertakoek erasoz erantzun zieten espainiarrei, eta, haserre horren aurrean, Espainiara itzultzeko itsasoratzea erabaki zuten. Handik denbora batera, espainiar talde batek kanpamentu bat sortu zuen inguru horretan. Indiarrek geziekin egin zieten eraso eta zortzi hildako espainiar izan ziren. Nicolas de Ovandok, mendekua hartzeko, 300 gizoneko partida bidali zuen, Juan de Esquivelek zuzenduta. Bartolome de Las Casas partidan zegoen. Espainiarrek gerra irabazi zuten, eta Higüeyko Cotubanama kazikeak bakea hitzartzea erabaki zuen. Orduan, espainiarrek gotorleku bat eraiki zuten inguruan, eta 9 pertsona utzi zituzten Villaman kapitainaren agindupean. Hala ere, indiarrek horietatik zortzi hil zituzten. Biziraun zuen bakarra Santo Domingora joan zen Juan de Esquiveli gertatutakoaren berri ematera. Cotubanok Higüey probintziako indiarrak konbentzitu zituen matxinatu zitezen. Su-etena hautsita, benetako gerra hasi zen, 8 edo 9 hilabete iraun zuena. Las Casas Higüeyn borrokatu zen Diego Velazquez de Cuellar kapitainaren agindupean, eta, horregatik, enkomienda bat jaso zuen Concepción de la Vegan, zeina 1506ra arte kudeatu zuen[9]. Bi aldeetan hildako ugari izan ondoren, espainiarrek Saona uharteko Cotubanamaren ezkutalekua aurkitzea lortu zuten. Cotubanama atxilotu eta heriotza-zigorrera kondenatu zuen Nicolas de Ovandok.

Ordenazioak

aldatu

1506an Sevillara itzuli zen apaizgorako ordenazioa jasotzera. 1507an Erromara bidaiatu zuen eta bertan presbitero ordenatu zuten[8]. Hala ere, bere lehen meza 1510ean esan zuen Concepción de la Vegan.

La Españolara itzulera

aldatu

Bartolome de las Casas 1508an itzuli zen La Españolara. 1509ko irailean Kristobal Kolonen seme Diego Kolonek Nicolas de Ovando ordezkatu zuen uharteko gobernuan. Concepcionen, Las Casas doktrinari gisa hasi zen, enkomendari lanak utzi gabe.

1510ean Domingotarren Ordena iritsi zen uhartera, indiarren eskubideen alde ekarpen handiena egin zuena izan zena. Uhartera heldu ziren lehen domingotarrak lau izan ziren, horietatik soilik hiruren izena kontserbatzen bada ere: Frai Pedro de Córdoba, Frai Antonio de Montesinos eta Frai Bernardo de Santo Domingo. Gero gehiago iritsi ziren, beste lau. Laster hasi ziren aborigenen eskubideez kezkatzen.

1511ko abenduaren 21aren bezperan, kongregazioko zortzi kideek frai Antoniok transmititu zuen prediku bat prestatu zuten, indiarrak gogor defendatzen zituena. Hitzaldi hori Abendualdian eman zen. Abendu Sermoia izenez ezaguna denak honela zioen:

Ni, irla honetako basamortuan Kristoren ahotsa naizena, hona igo naiz zuei ezagutarazteko eta, beraz, komeni zait arretaz, ez edonolakoaz, baizik eta zuen bihotzez eta zentzumen guztiez entzun dezazuen; ahots hori izango baita inoiz entzun duzuen berriena, inoiz entzutea imaginatu duzuen latzena, gogorrena, ikaragarriena eta arriskutsuena. Denak heriozko bekatuan zaudete, eta bertan bizi eta hiltzen zarete, jende errugabe horiekin darabiltzazuen ankerkeria eta tiraniagatik. Esaiezue, zer eskubide eta zuzenbidez dauzkazue indiar hauek hain morrontza krudel eta izugarrian? Zein autoritatez egin diezue hain gerra higuingarria jende honi, beren lur bare eta baketsuetan baitzeuden, zeinak, hain infinituak horiez, entzun gabeko heriotza eta hondamenekin agortu dituzuen? Nola dauzkazue hain zapaldurik eta nekaturik, jaten eman eta beren eritasunetan eta sendatu gabe, agintzen diezuen lan gehiegizkoagatik gaixotzen eta hiltzen zaizkizuenean; edo, hobe esanda, hiltzen dituzuenean, egunero urrea atera eta eskuratzearen ordainean? Eta zer ardura duzue doktrinatzen dituztenekin, beren Jainkoa eta hazlea ezagutu dezaten eta bataiatuak izan daitezen, meza entzun dezaten eta jaiak eta igandeak zaindu ditzaten? Hauek ez dira gizonak? Ez al dute arima arrazionalik? Ez al zaudete zeuen burua bezala maitatzera behartuta? Hau ez al duzue ulertzen, hau ez al duzue sentitzen? Nola zaudete sakonera horretan, hain lo letargikoan? Pentsa ezazue, zaudeten egoeran, ezin duzuela zeuen burua gehiago salbatu, Jesukristoren federik ez duten eta nahi ez duten mairu eta turkoek baino.

Predikuak protesta handiak sortu zituen uhartean, eta Diego Colon frai Pedro de Córdobarekin hitz egitera joan zen domingotarren komentura, uhartetik Frai Antonio kanporatu zezan edo, gutxienez, hurrengo astean animoak baretuko zituen sermoi leunagoa eman zezan.

Hurrengo igandean, ezustean, predikua askoz ere beligeranteagoa izan zen indiarrekiko; eta bost printzipio eman zituen: erlijioaren legeak partikularren eta Estatuaren legeen gainetik daudela, Jainkoaren begien aurrean arraza-desberdintasunik ez dagoela, esklabotza eta morrontza bidegabeak direla, indiarrei beren askatasuna eta ondasunak itzuli behar zaizkiela, eta, eredu izanez, indiarrak kristautasunera bihurtu behar zirela.

Zenbait enkomienda-buru eta erlijioso Fernando Katolikoa erregeari kexatu zitzaizkion eta domingotarrak kanporatzeko eskatu zioten. Gaztelako dominikoen probintzialak, Alfonso de Loaysak, frai Pedro de Cordobari jarrera hori uzteko eskatu zion, ordena Mundu Berritik kanporatzeko arriskua baitzuten. La Españolatik Espainiara enkomienda-buruen ordezkari bat bidali zuten, frai Alonso de Espinar frantziskotarra, eta domingotarrek Antonio de Montesinos bidali zuten. Fernando erregeak biak entzun zituen eta indiarren egoera aztertzeko batzar bat egiteko agindu zuen. Burgosen 1512an bildu zen batzar horretatik, eta, ondoren, 1513an bildu zenetik, indiarrak defendatzeko lehen arauak sortu ziren[10], eta ondoren sortu ziren arauekin batera, Indietako Legeak eratu zituzten, historiako lehen giza eskubideen legedia. Hala ere, Mundu Berrian askotan ez zen aplikatzen.

Las Casas ez zen fraideen eta enkomienda-buruen arteko lehia honetan sartu, bere doktrinari lanera eta bere Concepcioneko enkomiendaren kudeaketara mugatu zen.

Kubarako bidaia

aldatu

1511n, Diego Kolonek gertuko Kuba uhartearen barnealdea esploratzeko unea zela erabaki zuen. Diego Velazquez Cuellar kapitainak 300 gizoneko espedizio bat prestatu zuen lau ontzitan, Salvatierra de Sabanako portutik abiatu ziren Maisira, Kuba ekialdean dagoen probintziara, eta Puerto de la Palma deritzonean lehorreratu ziren.

Hala ere, Hatuey kazikeak La Españolatik ihes egin zuen Cotubanoren aurkako gerran, eta erresistentzia antolatu zuen Kuban. Indiarrek espainiarren aurkako gerra latza hasi zuten Kuban, hiru hilabete iraun zuena, eta indiar matxinoen sarraskiarekin amaitu zena[11]. Gainontzekoak kristautu beharra zegoen, beraz, Diego Velazquezek eskatuta, 1512ko udaberrian, Bartolomé de las Casas Kuba uhartera joan zen kapilau, Pánfilo de Narváezekin batera. Espainiarrak uhartean aurrera zihoazen oihan trinkoan zehar, herriak konkistatuz, kristautuz eta Espainiaren domeinua hedatuz. Las Casasen lana oso garrantzitsua izan zen tribu etsaien artean bidea irekitzeko, beti bidaltzen baitzuen lagun indiar bat indiarrekin biltzera, eta, horregatik, behike ona izenez egin zen ezagun[12].

Hector Anabitarte historialariaren Bartolome de las Casasen biografian, Las Casasek indiarrekin hitz egiten zuela kontatzen da, eta kristau doktrina azaltzen omen zien. Indiarrek jarrera parte-hartzailea zuten eta beren erlijioan uholde unibertsal bat izan zela kontatzen zuten. Bertako agure batek adierazi zuenez, gizon batek gizateria salbatu zuen, pertsonak eta animaliak kutxa batean sartuz. Behin gizon hori lo geratu zen kubatarrek parrekin egiten zuten ardoa edanda eta seme gaizto batek barre egin zion zaharrari, baina beste semeak, ona zenak, tapakiekin estali zuen. Indiar zaharrak azaldu zuenez, beraiek seme gaiztoaren ondorengoak ziren eta horregatik zebiltzan biluzik; eta espainiarrak seme onarengan ondorengoak ziren eta horregatik zebiltzan jantzita eta zaldiz[12]. Gero, indiarrek azaldu zuten mundu osotik zetozen pertsonek sortu zutela existitzen zen guztia, eta Bartolomek azaldu zien pertsona horiek benetan Hirutasun Santua zirela. Las Casasen ospea uhartean zehar zabaldu zen, eta espainiarrenganako beldurra, La Españolan matxinatu ziren indiarrengandik etorri zena, desagertzen hasi zen. Bartolome haurrak bataiatzen hasi zen eta Jainkoaren betiko maitasuna agindu zien bataiatzea erabakitzen zuten indiar guztiei.[13]

Narvaez tenientea, 25 soldadurekin, Bayamoko probintzian barneratu zen. Indiar askok eraso zituzten, baina erasoa saihestea lortu zuten. Indiar horiek guztiak Camagüeyn babestu ziren, espainiarrekin ituna egin eta behikeari barkamena eta babesa eskatu zioten arte. Barkatu egin zitzaien, eta, esker onez, indiarrek eurek balio handian zituzten bitxi sortak oparitu zizkieten Las Casas eta Narvaezi.[13]

Caonaoko sarraskia

aldatu

1513an, espainiarrak Caonao herrira iritsi ziren, non oturuntza batekin hartu zituzten. Hala ere, espainiarrak indiarrak ezpataz hiltzen hasi ziren. Bartolome de Las Casas sarraskia geldiarazten saiatu zen, baina soldaduek ez zioten jaramonik egin.Txabola baten barruan zegoen gazte batengana hurbildu zen eta arriskurik ez zegoela esan zion. Gazteari, ordea, atera zenean soldadu batek labankada eman zion. Gazteak Bartolomeri heldu zion, baina Bartolomek justuan izan zuen gaztea bataiatzeko denbora, hura hil aurretik.[14][15]

Narvaezek, bere burua sarraskiaren arduratik salbatu nahian, soldaduek egin zutenaren inguruko bere iritzia eskatu zion Bartolomeri eta honela erantzun zion: "Deabruarentzat izan zaiteztela bai zu, bai beraiek".[16]

Indiarrak beren herriak husten hasi ziren, eta soldaduek hutsik eta elikagairik gabeko herriekin egiten zuten topo beren bidean. Las Casasek, bitartekari baten laguntzaz, bertakoekin hitz egiteko ardura berreskuratu zuen eta, berriz ere, akordioa lortu zuen indioekin. Hala ere, Las Casas haserre zegoen, kontziliaziorako laguntza eskatu bazioten ere, ez zizkiotelako kontsultatzen hildakoak eragiten zituzten erabaki militarrak, eta, beraz, bertakoek behike gaiztotzat har zezaketen.[17]

Enkomiendei ukoa

aldatu

Kubaren konkistan egindako ekintzen sari, Bartolome de Las Casasek 1514an beste indiar enkomienda bat jaso zuen Canarreon, Arimao ibaiaren ertzean, Cienfuegosetik gertu. Eta, Pedro de Renteria bazkidearekin batera, ibaiko urre-aztarnategietatik urrea ateratzeko agindu zuen. Negozioetan murgildu zen erabat, eta gutiziatsu fama hartzen hasi zen. Indiarrak leunki tratatzen zituen arren eta Kristoren doktrina irakasten zien arren, bere indiarrei agintzen zien meategietan urrea atera eta ereintzak zein berak nahi zuen guztia egiteko. 1514an bazkideek negozioak zabaltzea erabaki zuten eta Pedro de Renteria Jamaikara joan zen elikagai bila, Kuban jada gutxi baitzegoen. Orduan hiru domingotar iritsi ziren La Españolara: Gutierrez de la Ampudia, Pedro de San Martin eta Bernardo de Santo Domingo. Berari buruz eta aborigenen ongizatea lortzeko egin zituen ahaleginei buruz bazekitela esan zioten Las Casasi. Horrek sakon markatu zuen eta bere Mundu Berriko misioa zein zen auzitan jarri zuen. Pixkanaka jabetu zen zein bidegabea zen sistema, eta "Jainkoak aginduriko jende horren erremedioa lortu" behar zuela ulertu zuen.

Pazko meza batean, Sancti Spiritusen zegoela, sermoi bat eman zuen, indiarrekiko tratu txarrak gaitzetsiz. Horrek kritikak piztu zituen jendearen artean, ez bere predikuaren aurka, bere aurka baino, Las Casas enkomienda-burua baitzen eta ez baitzen bidezkoa bera kide zen taldea iraintzea. Orduan Diego Velazquezengana jo zuen, eta esan zion ez zuela enkomienda-buru izaten jarraitu nahi. Velazquez konbentzitzen saiatu zen, merezitako gizon aberatsaren etorkizuna sortzen ari zela esan zion[18], baina Las Casas tematu egin zen eta erabakia sekretua izango zela esan zion bere kidea Jamaikatik itzuli arte. Renteriari idatzi zion eta itzultzeko eskatu, Gaztelara itzuli nahi zuela. 1514ko abuztuaren 15ean, Jasokundearen egunean, hogeita hamar urte zituela, sermoi bat egin zuen Sancti Spiritusen[19], zeinaren bitartez, guztien eta Velazquezen beraren aurrean, bere kritikak errepikatzen zituela eta bere enkomienda guztiak ematen zituela adierazi zuen[20]. Renteria itzuli zenean, Las Casasek bere erabakiaren berri eman zion. Renteriak babes osoa adierazi zion eta behar zuen diru guztia bere esku jarriko zuela esan.

1515ean Santo Domingora joan zen, La Españolara, Pedro de Cordoba domingotarrarekin hitz egitera. Atseginez entzun zion eta esan zion ezagunak zirela Burgosko apezpiku Juan Rodriguez de Fonsecak, 800 indiar agindupean zituenak, eta Lope de Conchillos lur-jabe eta enkomienda-buruak zituzten interesak[21]. Erregearekin batera, bi horiek ziren estatu arazoez arduratzen zirenak.

Indiar Guztien Defendatzaile Unibertsala

aldatu

1515eko irailean Bartolome de Las Casas Sevillara abiatu zen, frai Antonio de Montesinosekin batera. Urriaren 6an iritsi ziren fraideak Sevillara. Han, San Pablo komentu domingotarra bisitatu zuten eta Montesinosek bere nagusiak aurkeztu zizkion, laguntzeko pozarren agertu zirenak. Frai Diego de Deza Sevillako artzapezpikua gomendatu zioten, Koloni Indiak aurkitzen lagundu zion gizona. Diego de Dezak, erregearen gertukoa bera, Las Casasen bisita jaso zuen, indiarren egoera entzun eta laguntzea erabaki zuen. Fernando Katolikoa erregearekin hitz egiteko aholkatu zion eta gomendiozko gutun bat eman. Las Casas Plasenciara joan zen, une hartan gortea zegoen tokira. Tomas Matienzo domingotar eta konfesorearen gestioei esker, Erregearekin elkarrizketa lortu zuen. Erregea, ordea, oso gaixo zegoen, ohean, eta erabakia atzeratu beharko zuela esan zion.

Ondoren, Juan Rodríguez de Fonsecarekin izan zuen elkarrizketa, eta hark, bere alegatua entzun zuenean, esan zion berari ez zitzaiola batere axola, ergel hutsa zela horrelako kontuek kezkatzen bazuten. Fernando erregeak Sevillara bidaiatzeko asmoa zuen, eta Dezak Erregearen eta Las Casasen arteko beste topaketa bat lotu zuen; hala ere, Erregea bidean hil zen Extremadurako Madrigalejo herrian. Hil aurretik, erregeordetza Francisco Jiménez Cisneros Toledoko artzapezpikuari eman zion. Las Casasek testu bat prestatu zuen Cisnerosentzat eta beste bat Utrechteko Adrianorentzat, Karlos V.a enperadorea izango zenaren tutorea zena.

Cisnerosek arreta osoa eskaini zion Las Casasi, hainbat aldiz entzun zuen. Adrianok ere eman zuen bere idazkien berri, Erregeordeari bidali zizkion.

1516an, Las Casasek bere Memorial de los Agravios, de los Remedios y de las Saluncias idatzi zuen, Fonseca, Avilako gotzaina zen Francisco Ruizek ordezkatzea eragin zuena. Karlos V.ak tronua hartzeak Las Casas gortean entzuna izatea ahalbidetu zuen. Koroak Tierra Firmerako (gaur egun Kolonbiak, Venezuelak eta Panamako itsmoak osatzen duten lur zatirako) kolonizazio plan bat enkargatu zion.

Apirilean, Cisnerosek hiru fraide jeronimo bidaltzea erabaki zuen La Españako gobernuan aritzeko. Las Casas fraideen aholkulari izan zen eta Indietako indiar guztien prokuradore edo defendatzaile unibertsal izendatu zuten.[8][22]

Bartolome de Las Casas, une horretatik aurrera, indiarren babesle izan zen La Española, Kuba, San Juan eta Jamaika uharteetan, baita Tierra Firmen ere. Bere misioa aita jeronimotarrei edo gaiaren gaineko jakintza zuten gainerako pertsonei indiarren osasun eta osotasunaren berri ematea zen. Almiranteak eta bidalitako apelazio-epaileek Bartolomeren botere hori errespetatu behar zuten eta harekiko desobedentziak 10.000 miravediko zigorra zuen.[23]

Enkomiendak

aldatu

1516ko azaroaren 11n Bartolome de Las Casas hiru aita jeronimotarrekin batera La Españolarantz ontziratu zen, baina ez ontzi berean. Puerto Ricoko San Juanera iristean Las Casasen itsasontzia matxuratu egin zen eta bi astez luzatu behar izan zuen hango egonaldia. La Españolara iristean, Las Casasek enkomienda-buruek aita jeronimotarrak beren alde jartzea lortu zutela ikusi zuen. Horretarako, beren etorrera ospatu zuten eta aginduak beharrezkoak zirela sinetsarazi zieten, bestela indiarrak matxinatu egingo zirela eta, gainera, ohitura zaharkituak zituztela. Aita jeronimotarrek uhartean bizi ez zirenen enkomiendak baino ez zituzten deuseztu. Ordenantzetatik, Erregeren epaile eta ofizialen agindupeko aborigenen askatasunari zegokiona errespetatu zedin baino ez zuen lortu Las Casasek.[24]

1517ko ekainean Espainiara itzuli zen Cisnerosi gauzak aurreikusi bezala ez zihoazela adieraztera. Sevillara iritsi zenean, Kardinala Aranda de Dueron hilzorian zegoela jakin zuen eta berarekin hitz egitera joan zen. Gaixorik zegoenez, ordea, erabakia atzeratzeratu zuen eta irailean hil egin zen. Carlos printzea Asturiasen lehorreratu zen, eta jarraigo handiarekin iritsi zen Valladolidera. Laster sortu ziren bando bi boterea eskuratzeko. Alde batean, "Castellanoak" zeuden, Fonseca eta Lope Conchillos gotzainak buru zituztela, eta, beste aldean, "Flamenkoak"; ordezkari, Gaztelako Kantziler Handia, Juan Sauvage; zerbitzari nagusia, Monsieur Xevres eta zerbitzari pribatua, Monsieur Laxao. Kontseilu guztien presidentea Kantziler Handia zen, eta bere bila zihoan Las Casas. Kantzilerrak konfiantzazko gizon egin zuen. 1519an, Indietako legedia erreformatzeko oroitza-txostena idazteko eskatu zion, baina gaixotasun batek Sauvage jo eta hil egin zuen.

1518an Las Casasek indiarren lurrak Espainian erreklutatutako nekazariekin kolonizatzeko proiektua prestatu zuen. Konkistatzaile eta enkomendariek aurkitu ez zuten lurralde batean kolonizazio baketsua lortzeko saiakera zen. Hala ere, Juan de Quevedo fraide frantziskotarraren aurkako eztabaida latza izan zen, Darieneko Santa Maria la Antiguako gotzainak indigenen esklabotzaren alde egiten baitzuen[25]. Juan de Quevedo Aristotelesengan oinarritzen zen jende zakar eta barbaroak berez esklaboak direla argudiatzeko. Las Casasek indiarrak bakean zibilizatu zitezkeela eta euren askatasuna errespeta zitekeela argudiatzen zuten, Jainkoak, gizon zuriari eman zizkion talentu berberak eman zizkielako.[26]

1520ko apirilean, Hernandez Portocarrerok eta Francisco de Montejok, Hernan Cortesek bidalita, Erregeari erakutsi zizkioten totonaca indigena Mexikarrak ezagutzeko aukera izan zuen.

Hilabete pare bat geroago, Santiagon, Gaztelako Kontseiluak bere egin zituen Las Casasen ideiak, eta ziur zegoen Amerikaren konkista eta kolonizazio lana modu baketsuan gauzatu behar zela, fede katolikoaren iragarpen eta hedapenaren bidez. Hala, Cumaná lurraldean (Venezuela) kolonia baketsu bat sortzeko proiektua aurrera eramateko baimena eman zion Gaztelako Kontseiluak, hark bere teoriak aplika zitzan: Tierra Firme populatzea, odolik isuri gabe, eta ebanjelioa iragartzea, armen arrabotsik gabe.[27][28]

Garai asaldagarriak ziren Espainian, ordea. Toledo, Segovia, Avila, Zamora, Salamanca eta Valladolid matxinatu egin ziren Karlos V.aren aurka eta horrek Bartolomek bere proiekturako behar zituen Errege Zedulak igortzea moteldu zuen. Sevillan, Juan de Figueroak matxinada antolatu zuen, hurrengo egunean Guzmandarrek zapaldu zutena. Bartolome gertaera hauen ondoren iritsi zen, eta ezin izan zuen bere proiekturako bazkiderik eta dirurik aurkitu. Amerikara ihes egiteko ontziratu nahi zuten 70 matxinatu kondenatu eraman behar izan zituen tripulazio. 1520ko abenduaren 14an Puerto Ricora abiatu ziren.

1521eko urtarrilaren 10ean iritsi ziren Puerto Ricora. Han iritsi zitzaien albistea, Alonso de Ojedak, lehorrean, aborigenak haserrarazi zituen esklabo ehiza bat hasi zuela, eta, horregatik, chiribichi eta macarapana indiarrek Cumanan (egungo Venezuelako lurraldean) zeuden fraide domingotar guztiak hil zituztela. Diego Colon La Españolako erregeordeak aborigenei lezio bat emateko agindu zion Gonzalo de Ocampori. Ocamporen espedizioa 300 soldadurekin iritsi zen Puerto Ricoko San Juanera. Hala ere, Las Casasek Ocamporekin hitz egin eta esan zion ezin zuela espedizio militarrik egin lur horietan, Zedula Errealez, bereak baitziren. Ocampok Las Casasen dokumentuen baliozkotasuna egiaztatu zuen, baina kasurik ez egitea erabaki zuen. Las Casas Santo Domingora joan zen Diego Colonekin hitz egitera, Mundu Berriko bere tituluei balioa eman ziezaien, eta Puerto Ricon utzi zuen bere nekazari tripulazioa. Hala ere, Las Casasen 70 bazkideek, gertaeren nolakotasuna ikusita, Juan Ponce de Leónekin batera Florida esploratzea erabaki zuten.[29]

Las Casas hotz hartu zuten La Españolan. Karabela pare bat ematen zizkioten Cumanara joateko. Bere aholkulari frai Pedro de Cordoba 1521eko maiatzaren 4an hil zen. 1521eko uztailaren 30ean bere hiletan parte hartu ondoren Puerto Ricorantz abiatu zen bere bi karabelekin, Concepción eta Sancti Spíritu. Las Casasekin batera, Francisco de Soto, Blas Hernandez kapilaua eta Juan de Zamora laguntzailea zihoazen. Ponce de Leónen espedizioa egun batzuk lehenago amaitu zen, indiarrek espainiarrei eraso egin zietelako Floridan eta Ponce de León geziz hil. Hala ere, behin Puerto Ricon, laborariek ez zieten lagundu nahi izan. Bartolome iruzurgilea zela sinetsita zeuden, amaigabeko lanez hil nahi zituela, eta uhartean geratuz gero, haientzat lan egingo zuten indiarrak eta lurrak eskuratzeko aukera izango zutela. Hala ere, Cumanara joatea erabaki zuen. Han ongi hartu zuten frantziskotarrek. Ocamporen soldaduek, Nueva Toledo deitu zuten ondoko kanpamendu batean zeudenek, ez zuten ondo hartu, Las Casas han zela, esklabo ehiza amaitua baitzen. Orduan, soldaduak La Españolara joan ziren eta handik Las Casasen lurretan esklaboak bilatzeko erasoaldiak egiten jarraitu zuten. Horrek guaiquiriak matxinarazi zituen eta Bartolome, kristau kokaguneak zuen arriskuaz jabeturik, laguntza eske joan zen Santo Domingora 1521eko abenduan. Hala ere, ekaitza altxa zen eta bere ontziarekin Yaiquimora joan behar izan zuen, La Españolaren beste aldera. Bere konfiantza zuen Francisco de Sotok Las Casas ez zegoela aprobetxatu zuen eta esklabo ehizaldi bat antolatzeko. Indiarrak Las Casasen ausentziaz baliatu eta, 1522ko urtarrilaren 10ean, misioa eraso eta su eman zioten. Itzuleran Francisco de Soto, frai Dionisio frantziskotarra eta Artieda artileroa hil zituzten. Gainontzeko kristauek Araiako penintsulara ihes egin ahal izan zuten, handik Cubaguara eta ondoren Santo Domingora. Las Casas Yaiquimotik Santo Domingora joan zen, eta, iritsi zenean, bere misioaren porrotaren berri izan zuen eta depresioak jo zuen. Frai Domingo de Betanzosen aholkuari jaramon egin eta Santo Domingoko komentu dominikarrean sartu zen.[30]

Komentuan, Salamancako Eskolan zuzenbide ikasketak egiten ari ziren erlijioso askoren lana partekatzen eta hobetzen jarraitu zuen, Gaztelako Koroak Mundu Berrian zituen titulu justuei buruz eta indiarrei eman behar zitzaien estatus zibilari buruz, Gaztelako Koroako gizon aske (eta ez esklabo) gisa. Aldi berean, Amerikaren kolonizazioaren alderdi asko kritikatu zituen, eta, horien artean, enkomienda sistema. Teologia, filosofia eta zuzenbide kanonikoa eta Erdi Arokoa ikasteko erretiratu zen, eta bere Historia de las Indias idazten hasi zen.

1523an, urtebeteko nobizio-aldiaren ondoren, Predikarien Ordenan edo domingotar fraideen ordenan lan egin zuen. 1526an Alonso de Fuenmayor Auzitegiko presidenteari idatzi zion, indiarren alde jar zedin eskatzeko. Artzapezpikua gogobetetzeko, komentuko nagusiek beste komentu batera bidali zuten, Puerto de la Platako komentura, uhartearen iparraldera. 1527an iritsi zen hara, eta hiru urte eman zituen estudioan eta meditazioan.

Frai Juan de Zumarraga Mexikoko gotzainak eta frai Julian Garces Tlaxcalakoak, Mundu Berriko Domingotarren Ordenaren erreformatzaile izendatu zuten. 1531ko azaroan lehorreratu zen Veracruzen, frai Tomas de Berlangarekin eta Santo Domingoko Errege Auzitegiko presidente Sebastian Ramirez de Fuenrealekin batera. Hala ere, Mexikoko domingotarrek hiriko kabildoaren babesa lortu zuten eta espetxeratu egin zuten, La Españolara bidaltzeko.

1524an Indietako Errege Kontseilu Gorena sortu zen, Amerikako politikarekin zerikusia zuten gai guztiez arduratuko zena. Presidentea Fray Garcia de Loaysa zen. Veracruzetik bota ondoren Las Casasek gutun luze bat idatzi zion erakunde horri. Gutun hori beste lan baten ernamuina izan zen, De Unico Vocationis Modo[31].

1533an, bere heriotza ohean damututako mandatari batek frai Bartolome de Las Casasi bere indiarrak askatzeko eskatu zion. Eskaria bete zuen, baina bere oinordekoa zen Pedro de Vadilloren etsaitasuna areagotu zuen, eta espetxeratzea lortu. Domingotarrek kondena bete zezan eragotzi zuten, baina ordenako monasterio batean giltzaperatzeko eskatu zuten.[32]

Bahurucoren altxamendua

aldatu

1534an agintariek frai Bartolomeren laguntza behar izan zuten. Bahuruco kazikea, Enrique izenez bataiatua eta frantziskotarrek hezia, San Juan de la Maguanan ogasunak zituen Valenzuela izeneko espainiar kapare baten enkomiendara pasa zen. Bere behorra eta bere emaztea kendu zizkion nagusiaren umiliazioez nekaturik, basora ihes egin zuen, matxinatutako indiar talde batekin elkartzera. Euren aurkako erasoaldietatik defendatzea lortu zuen, eta "Errepublika independente" moduko bat muntatu zuen hogeita hamar legoako hedaduran. Ciguayo eta Tamayo buruzagi natiboek Enriqueren eredua jarraitu zuten eta espainiarren aurkako partidak antolatzea erabaki zuten, guztiei erasoz, armatuta egon ala ez. Armarik gabeko jendea erasotzeko metodoak ez ziren Enriqueren gustukoak, baina espainiarrenganako zegoen gorrotoa hain zen handia, ezen zaila zen kontrolatzea. Matxinadak hamar urte iraun zuen. Frai Remigio delako bat indiar matxinoen herrira bidali zuten negoziatzera, baina indiarrek atxilotu egin zuten, eta Enriquek bere matxinadaren arrazoia azaldu zion. Carlos V.ari jakinarazi zioten kazike errebelde bat zegoela La Españolan, eta hura neutralizatzeko agindu zuen. Horren aurrean, Sebastian Ramirez de Fuenleal Espainiako Auzitegiko presidenteak Las Casasi auzian esku hartzeko eskatu zion. Enriquektzat hartu zuen Las Casas. Las Casasek zurien legeetatik kanpo bizitzearen eragozpenez hitz egin zion, azalduz haiek zein ahaltsuak ziren eta ez zutela matxinada horrek jarraitzea onartuko. Enriquek honakoa eskatu zuen: "bizitza-asegurua eta barkamen orokorra, jaurerriaren kontserbazioa eta etxaldea eta askatasuna bere gizonentzat, arbasoen lurrean bizitzen jarraituko baitzuten inolako eragozpenik jaso gabe". Espainiarrek onartu egin zuten.[33]

Nikaragua

aldatu

Eskainitako zerbitzuengatik, Auzitegiak Bartolome de las Casasen espetxealdia bertan behera utzi zuen eta Peruko gotzain egin berri zuten frai Tomas Berlangaren gonbidapena onar zezan baimendu. Panamarantz ontziratu ziren biak, ondoren lurrez Limaraino jarraitzeko, baina, bidaian zehar, itsasontzia Nikaraguara eraman zuen ekaitz batek, eta Las Casasek Granadako komentuan hartu zuen ostatu. Hori izan zen gehien gustatu zitzaion Indietako lurraldea eta 1535ean Erregeari eta Indietako Kontseiluari esploratu gabeko barnealdeko eremuetan kolonizazio baketsua hastea proposatu zien. Hala ere, nahiz eta Bernal Diaz de Luco eta Mercado de Peñaloza Indietako kontseilariek interes handia erakutsi zuten, ezin izan zen egin, Fonseca klan etsaia oraindik gortean zegoelako.

1536an Nikaraguako gobernadore Rodrigo de Contrerasek espedizio militar bat antolatu zuen, baina Las Casasek bi urtez atzeratzea lortu zuen, Carlos V.aren emaztea zen Isabel Portugalekoa erreginari agintarien etsaitasunaren berri emanda. Las Casasek Nikaragua uztea erabaki zuen eta Guatemalara joan zen.[34]

Guatemala

aldatu

1536ko azaroan Guatemalako Santiago hartu zuen bizileku. Hilabete batzuk geroago, Juan Garces gotzainak Tlascalara joateko gonbita egin zion. Bidaia horretatik berriz Guatemalara itzuli zen. 1537an Paulo III.a aita santuak Sublimis Deus bulda eman zuen, esanez indiarrak ezin zirela esklabo bihurtu eta ez zirela "zuen zerbitzurako sortutako basati bezala tratatu behar, baizik eta benetako gizaki bezala, fede katolikoa ulertzeko gai direnak. Indiar horiek eta geroago kristauek deskubrituko dituzten guztiak ezin dira inolako bidez beren askatasunaz gabetu, ezta beren jabetzez ere, nahiz eta Jesukristoren fedean ez egon, eta ez dira esklabo izango ".

1537ko maiatzaren 2an, Antonio de Mendoza Mexikoko Erregeordeak 1539ko uztailaren 6an berretsitako idatzizko konpromiso bat lortu zuen Alfonso de Maldonado gobernadore lizentziatuarengandik, Tuzulutlan indigenak, konkistatuak izatean, ez zirela enkomiendan emango, baizik eta Koroaren basailu izango zirela zioena[35]. Las Casas, beste fraide batzuekin batera, Pedro de Angulo eta Rodrigo de Ladrada kasu, lau kristau indiarren bila ibili zen eta Ebanjelioaren oinarrizko gaiak azaltzen zituzten kristau kantak erakutsi zizkien. Ondoren, indioei opari txikiak (guraizeak, kaskabiloak, orraziak, ispiluak, beirazko lepokoak...) ekarri zizkien segizioko buru izan zen, eta hain txundituta utzi zuen kazikea, kristautasunera bihurtu eta bere basailuen predikatzaile izatea erabaki baitzuen. Kazikea Juan izenez bataiatu zen. Bertakoek eliza bat eraikitzea onartu zuten, baina Cobaneko beste kazike batek eliza erre zuen. Juan, 60 gizonekin, Las Casas eta Pedro de Angulorekin batera, Cobanen indiarrekin hitz egitera joan ziren eta euren asmo onen berri eman zieten[36]. Domingotarrek euren doktrinetarako egoitzak ezarri zituzten Rabinal, Sacapulas eta Coban herrietan. Bertatik, Vera Pazeko konkista baketsua zuzendu zuten.

Karlos V.arekin bilera

aldatu

Beste bidaia transatlantiko bat Frai Bartolome de las Casasera itzuli zen berriro 1540an. Valladoliden, Karlos V.a Espainiako erregea (Karlos Espainiako I.a eta Sacro Imperio Romanoko V.a) bisitatu zuen. Karlos enperadoreak, bere titulu ugarien artean 1517tik "Errege Katolikoa" zena, Amerikako indiarren egoeraz arduratuta eta De las Casasen eskaerei eta Francisco de Vitoriak zabaldutako jendeen eskubidearen ideia berriei jaramon eginez, Indietako Kontseilua deitu zuen Valladolideko Juntaren bidez. Komisionatuen artean, garaiko europar teologo eta legelari garrantzitsuenak zeuden.

Lege berriak

aldatu

Eztabaidatu zenaren ondorioz, Karlos I.ak 1542ko azaroaren 20an Lege Berriak aldarrikatu zituen. Indiarren esklabotza debekatu zuten, eta denak enkomienda-buruengandik libre eta Koroaren zuzeneko babespean jartzeko agindu zuten. Gainera, ordura arte esploratu gabeko lurretan sartzeari zegokionez, bi erlijiosok parte hartu behar zuten beti eta indiarrekin harremanak modu baketsuan gauzatzen zirela zainduko zuten, konbertsioa erraztuko zuen elkarrizketa sortuz. Lege Berriak Karlos I.ak, frai Bartolome de las Casasekin izandako elkarrizketen ondorioz, jendeen zuzenbideari egin zion ekarpenik garrantzitsuenetakoa izan ziren.

 

Urte horren amaieran, Las Casasek Valentzian bere lanik ezagunena idatzi zuen, Brevísima relación de la destrucción de las Indias, Filipe II.a printzeari zuzendua, garai hartan Indietako arazoez arduratzen zena.[37]

Chiapasko apezpiku

aldatu

Cuzcoko apezpikutza eskaini zioten, oso garrantzitsua une hartan, baina Las Casasek ez zuen onartu. Hala ere, Chiapasko gotzaindegiaren kargu egin zen 1543an, Tuzulutlanen ondoan zegoelako.[38]

Chiapasko gotzain sagaratu zuten Sevillako San Pablo komentu domingotarrean, gaur egungo Magdalena elizan, martxoaren 30ean, Pasio Igandean, 1544an. Pando Mirandak dioenez, "Loreak eta kandela-argi ugari izan zen komentuko elizan, intsentsu-lainoak, urrea eta zetak sagarapena egin zuten apezpikuen apaingarri sakratuetan, Kordobakoa, Trujillokoa eta Loaisa kardinalaren iloba bat". Apezpiku zela, misiolari ugari biltzen aritu zen, gehienak Salamancako San Esteban komentuko domingotarrak, Chiapaserako bidaian lagun egiteko.

Sevillan, ordea, beharrezkoa zen. Hiritar askok indiarrak zituzten behartutako morrontzan. Batzuk beren enkomienda-buruek Ameriketatik ekarriak ziren, eta beste batzuk esklabo-merkatariei ezkutuan eskuratuak. Indiarrak, Las Casas han zegoela jakitean, komentura joan ziren kexatzera. Las Casas Karlos V.ari zuzendu zitzaion gutun bidez, erresumako indiar guztiak aske uzteko agin zezan, "Egia esan, ni bezain askeak baitira".[39]

Sevillatik abiatu eta Santo Domingora iritsi zen 1544ko irailaren 8an, hogeita hamar misiolarirekin. Amerikako espainiarrek etsaitasunez hartu zituzten, Indietako Lege Berriak dekretatu zituztelako. 1544ko abenduaren 14an Santo Domingotik abiatu zen Chiapaserantz. 1545eko urtarrilaren 19an San Lorenzo de Campechen lehorreratu zen, non biztanleen eta gobernadore Francisco de Montejoren etsaitasuna ere jasan zuen. Hiri horretatik, eta Tabascon egun batzuk igaro ondoren, Chiapasko Ciudad Real de los Llanosera abiatu zen.

Hernán Cortések Mexiko konkistatu ondoren, hiria Diego de Mazariegos kapitainaren gobernupean gelditu zen. Nolabaiteko ardurarekin gobernatzen zuen, osasungarritasun publiko egokia mantentzea bezalako arauekin, eta zamalanetako animaliak askatzen ez uztea. Mazariegos indiarrez ere arduratzen zen: lurrak eman zizkien jabetzan eta esan zien espainiarren batek haiengatik interesa izanez gero ordain ziezaiekeela, asteko atsedenak errespetatuko zitzaizkiela ziurtatu zuen, buruzagien eta kazikeen seme-alabak joan zitezkeen eskola bat sortu zuen, eta abar. Eliza bat sortu zen hirian, Deikundearen eliza. Tlascalako gotzainaren agintepean zegoen hasieran, baina hiriaren hazkundearekin elizbarruti egin zen zen. Lehen gotzaina Juan de Arteaga izan zen eta, bere oinordekoa, Bartolome de las Casas bera.

Baina, Las Casas iritsi zenean, hirian jada ez zuen Mazariegosek gobernatzen, indiarren lurrak beste batzuen esku zeuden eta, indiarrak, haien interesak inork kontuan hartu gabe, azpiratuak ziren. 1545eko otsailaren amaieran hartu zuen Bartolomek kargua, eta martxoaren 20an gutun bat argitaratu zuen, esanez indiarrak askatzen ez zituzten eta indiarrei enkomienden bidez ebatsia itzultzen ez zieten espainiar guztiei absoluzioa ukatuko zitzaiela. Espainiar guztiak aurka agertu ziren, baina Las Casasek domingotar misiolarien eta Juan de Pareda klerikoaren babesa jaso zuen.

Lege Berriak betetzen zirela ziurtatzeko, Francisco Tello de Sandoval lizentziaduna bidali zuten Indietara. San Juan de Uluan lehorreratu zen eta, ondoren, Mexiko Hirira joan zen eta komentu domingotar batean ostatu hartu zuen. Espainiar asko zeuden araudiaren aurka, Antonio de Mendoza Erregeordea kasu, eta segizio bat Erregearekin hitz egitera bidali zuen, Lege Berriak abolitu zitzan. Lege Berriak zailtasunez aplikatu ziren behin betiko, batez ere enkomienda-eskubidearen oinordetzagatik.

Bartolome de las Casas Mexiko Hirira deitu zuen Francisco Tellok eta alde egin behar izan zuen, Juan de Pareda kalonjea ordezkari utzita. 1546ko maiatzean Mexiko Hirira iritsi zen Rodrigo de Ladrada bere lagunarekin batera. Hirian, Mexiko, Tlascala, Guatemala, Michoacan eta Oaxacako gotzainak zeuden Gotzainen Batzarrean sartu zen. Batzar horretan indiarrei buruz eztabaidatu zuten eta, indiarren gaitasunari eta Koroarekin zituzten betebeharrei zegokionez, Las Casasen tesia garaile atera zen.

Espainiara itzulera

aldatu

Francisco Tellok Lege Berrien aplikazioa bertan behera uztea erabaki zuen, erregearekin hitz egitera joan zen segizioaren arazoa konpondu arte eta erregeak oinordetzari zegokiona bertan behera utzi arte.

Las Casasek Espainiara itzultzea erabaki zuen 1547an, metropolitik indiarren ongizatearen alde borrokatzeko. Veracruzen ontziratu zen, Azoreetan geldialdia egin zuen, gero Lisboan lehorreratu zen eta Salamancaraino joan zen. 1550eko abuztuan Chiapasko apezpiku kargua utzi zuen eta bere dizipuluetako bat, Fray Tomás Casillas, bere ordezko izenda zezatela lortu zuen.[40]

1551ko martxoaren 10ean Bartolome Juan de Ecijaren herentziaren onuradun izendatu zuten eta diru hori erabili zuen bere eta Rodrigo de Ladrada bere lagunaren mantenua ziurtatzeko, Valladolideko San Gregorio Domingotar Ikastetxean.

 

Valladoliden, 1550 eta 1551 artean, Juan Gines de Sepulvedarekin polemika izan zuen, "Valladolideko eztabaida" izenekoa, konkistaren legitimitateari buruzkoa. Eztabaida hori nork irabazi zuen oso gai eztabaidatua izan zen, biek beren burua baitzuten irabazle. Gines de Sepulvedak, ordea, ez zuen bere lanak argitaratzeko baimenik lortu.

1552an Sevillara iritsi zen, eta han argitaratu zituen bere lanetako batzuk. 20 misiolari izan zituen ondoan, zeintzuek Las Casasen Zazpi Tratatuak zeramatzaten.

Bere lanetako batean, Brevísima relación de la destrucción de las Indias izenekoan, 1512ko errekerimenduari buruzko aipamen kritiko samarra egin zuen, Fernando II Aragoikoak Burgosko Legeen testuinguruan pregoi ofizial izateko aginduz idatzitako dokumentua (Juan López de Palacios Rubiosek idatzia), Amerikako konkistaren justiziari buruz sortutako eztabaidaren erantzun gisa egina izan zen. Eztabaida hori Montesinosek La Española uhartean 1511ko abenduan egindako sermoietan oinarritu zen. Hona hemen, Las Casasek errekerimenduari buruz idatziak:

Izan ere, Indiak gobernatu dituztenek beti izan duten itsutasun guztiz kaltegarria, jende haien konbertsioa antolatu eta ordenatzeko, hainbesteko sakontasunera iritsi da, non imajinatu, praktikatu eta agindu baitute indioei dei egin diezaietela sinesmenera eta Gaztelako erregeei obeditzera etor daitezen, bestela suzko eta odolezko gerra egingo diete eta hil egingo dituzte.

Heriotza

aldatu

Bartolome de Las Casasek azken urteak Madrilen igaro zituen. San Pedro Martir komentuan egon zen, eta gero Atochakoan, frai Labrada lagun zuela.

Frai Bartolome de las Casas, Indiarren apostolua izenez ezaguna, Madrilen hil zen 1566an. Atochan lurperatu zuten. Bere testamentuaren arabera, ordea, bere gorpuzkiak Valladolidera eraman zituzten.

Eragina

aldatu

Gurtza

aldatu

2001ean Eliza katolikoak Bartolome de las Casasen beatifikazio prozesua hasi zuen.[41] Eliza Luteranoak ere Santu Luteranoen Egutegiko ospakizunetan dauka.

Pentsamendua

aldatu

Francisco de Vitoriarekin batera, Bartolome de las Casas nazioarteko zuzenbide modernoaren sortzaileetako bat da;[42] eta Antonio Vieira jesuita portugaldarrarekin batera, indiarren babesle eta giza eskubideen aitzindari handia. Kontrako ikuspegiekin izan arren, bai bera bai Vitoria Europako inperioen eta Mundu Berriko herrien arteko harremanen definizioaz arduratu ziren; garai modernoan jendeen eskubidea azaleratu zuen auziaz. Zeregin horrek esparru juridiko nahikoa zabala sortzea eskatzen zuen, aldi berean europarrentzat eta aborigenentzat baliagarria izan zedin.[43] Horretarako zuzenbide naturalaren lege tradizioa izan zen, Erdi Aroko zuzenbidetik eta filosofia estoikotik hartua. Las Casasek, indiarrek, antzinako greziar eta erromatarrek bezala, arrazoimena zutela babestu zuen eta, izaki arrazionalak izaki, gizakiak zirela. Hala, zuzenbide naturalak indigenak babesten zituen eta askatasunerako eta beren autoritateen izendapenerako eskubidea zuten.[44]

Giza eskubideen teoriari eta praktikari egindako ekarpena Brevísima relación de la destrucción de las Indias bere lanean bildu zuen, XVI. mendearen erdialdean idatzia; giza eskubideei buruzko lehen txosten modernoa. Bertan, Amerikako indigenek konkistatzaile espainiarrengandik jasan zituzten izugarrikeriak deskribatzen ditu. Hona hemen paragrafo bat:

Beste behin, tirano hori Cota delako herrira joan zen, indiarren jabe egin eta txakurrei hamabost-hogei jaun eta nagusi txikiarazi [jateko eman] zizkien. Gizon-emakumeen hainbat esku moztu eta soketan loturik, makila batetik eseki zituen, gainerako indiarrek aurrekoei egina ikus zezaten, hirurogeita hamar esku pare; eta ume eta emakumeen hainbat sudur moztu zituen.

Historia de las Indias lanean, Brevísima relación de la destrucción de las Indias delakoan baino zehatz eta luzeago kontatu zituen indiarren aurkako sarraskiak. Denbora luzez pentsatu izan zen Las Casasek izugarrikerien deskribapenak gehiegizkoak zirela. Hala ere, ikerketa berriagoek berak deskribatu zituen izugarrikerietako asko dokumentatu dituzte, eta frogatu dute ez zuela gehiegikeriarik egiten konkistatzaileek egindako indarkeriazko ekintzak kontatzen zituenean.[45]

Indiarren defentsaren alde egin zuen arren eta beltzen defentsa zalantzan jarri den arren, Brevísima relación de la destrucción de África idatzi zuen, Brevísima relación de la destrucción de las Indias lanaren zati gisa, Afrikako biztanleei Gaztelak eta Portugalek egindako gehiegikerien aurka. Obra hori 1875ean argitaratu zen.

Bartolome de Las Casasek, arrakastarik gabe, amerikar kontinenteari Columba deitzea proposatu zuen.[46]

Lanak

aldatu
  • Memorial de remedios para las indias (1518)
  • Apologética historia sumaria (1536)
  • De único vocationis modo (1537)
  • Memorial de los remedios (1542)
  • Representación del Emperador Carlos V (1547)
  • Treinta proposiciones muy jurídicas (1548)

1522an Sevillara itzuli eta aurretik idatzita zituen zenbait lan argitaratu zituen:[47]

  • Principia Quaedam (1552)
  • Historia de las Indias (1552)
  • Brevíssima relación de la destruyción de las Indias (1552)
  • Tratado sobre los indios que se han hecho esclavos (1552)
  • Octavo remedio (1552)
  • Avisos y reglas para confesores (1552)
  • Sobre el título del dominio del Rey de España sobre las personas y tierras de los indios (1554)
  • Memorial-Sumario a Felipe II (1556)
  • Tratado de las Doce Dudas (1564)
  • Petición de Bartolomé de las Casas a su Santidad Pío V sobre los negocios de las indias (1566)
  • De regia potestate
  • De thesauris

Historia de las Indias

aldatu

Las Casas La Españolan hasi zen Historia de las Indias idazten 1517an. Bertan lan egin zuen hurrengo 35 urteetan, 1547an Espainiara itzuli zenetik aurrera. XVI. mendearen erdialdera arteko kontinentearen historia kontatu nahi izan zuen, baina gorde den eskuizkribua, hiru liburukitan, 1520ra baino ez da iristen. Horrek ikerlari batzuk gaur egun galduta dagoen laugarren liburuki bat egon zitekeela postulatzera eraman ditu.[48] Las Casasek jatorrizko eskuizkribua Valladolideko San Gregorio Ikastetxeari utzi zion 1559ko azaroan,[49] gutxienez 1600 arte argitaratzen ez uzteko aginduarekin.[50] Hala ere, hurrengo hamarkadetan zehar eskuizkribuaren kopia partzialak ibili ziren Espainian eta atzerrian. XVII. mendearen hasieran Antonio de Herrera kronista nagusiak Las Casasen lana erabili zuen bere Historia general de los hechos de los castellanos idazteko.[48]

XVIII. mendean Juan Bautista Muñoz historialariak, inoiz argitaratu ez zen Historia del Nuevo Mundo idazteko gobernuaren enkargua jaso zuenak, Las Casasen eskuizkribuaren lehen bi liburukien kopiak aurkitu zituen artxibo batean.[48] 1820 inguruan, Muñozen dokumentuak Historiaren Errege Akademiara pasatu ziren. 1821ean, akademikoek Las Casasen Historia argitaratzearen aurkako irizpena eman zuten, "Haren irakurketa astun eta gogaikarri egiten duten digresio luze eta gogaikarriengatik, eta, espainiarrek konkistarako duten eskubidea beti kontraesanez eta beren jokabidea etengabe garraztuz, bazitekeelako oraingo inguruabarretan ez zela komenigarria ezta egokia ere argitaratzea, ezta ohoragarria ere nazioari hura baimentzea"[51]. Garai hartan Espainia Hispanoamerikako independentzia gerretan murgilduta zegoen. Zenbait hamarkada geroago, 1856an, akademikoen belaunaldi berri batek eskuizkribuaren edizio kritiko bat argitaratzea gomendatu zuen, "Egiak eskatzen duen moduan ilustratua eta lehen konkistatzaile haien ohorea eskatzen duena".[50]

Inprimatutako lehen edizioa Madrilen argitaratu zen 1875ean, bost liburukitan.[52] Hurrengo hamarkadetan beste edizio batzuk argitaratu ziren.[48] Las Casasen eskuizkribu autografoa Espainiako Liburutegi Nazionalean gordeta dago.[53]

Brevísima relación de la destrucción de las Indias

aldatu

Felipe printzeari eskainitako obra da (geroago panfletotzat hartua) eta Ameriketan espainiarrek kolonizatzeak indigenentzat izan zituen ondorioen salaketa du gai orokorra. Gainera, konkista humanizatzeko balio izan zuen eraldaketa politiko, juridiko eta erlijioso batetik, Espainiako lege-testuinguruan oinarrituta

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Borges op.cit. p.21; Iglesias op.cit. pp 23-24; Hasta el año 1975 se admitía como año probable de nacimiento de Las Casas el de 1474, avalado por su primer biógrafo, Antonio de Remesal, por lo que muchas fuentes siguen repitiendo ese dato. En 1975, la historiadora Helen R. Parish presentó un documento que prueba que en 1516 el propio Las Casas decía tener 31 años de edad (una declaración jurada para un juicio, además). Sin embargo, Isacio Pérez Fernández, quizá el más conocido de los lascasianos modernos, probó con otro documento que el padre de Las Casas decía tener 50 años en 1514, y por tanto tendría 10 en 1474. Aun así, la mayoría de las fuentes modernas coinciden en que el año probable de nacimiento está próximo a 1484
  2. ↑ a b c Anabitarte, op. cit. pp. 23-24
  3. ↑ Giménez Fernández (1971, p. 67)
  4. ↑ a b Wagner y Parish (1967, pp. 1–3)
  5. ↑ Pérez, op.cit. p.9
  6. ↑ Llorente, op. cit., p. 15
  7. ↑ Pérez, op.cit. p.20
  8. ↑ a b c d Casas, op.cit. (2) apéndice biográfico p.XXV
  9. ↑ Pérez, op.cit. p.21
  10. ↑ Anabitarte. p. 51
  11. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 52
  12. ↑ a b Anabitarte, op. cit. p. 53
  13. ↑ a b Anabitarte, op. cit. p. 54
  14. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 55
  15. ↑ Casas, op.cit.(1) p. 36: «Una vez, saliéndonos a recebir con mantenimientos y regalos diez leguas de un gran pueblo, y llegados allá, nos dieron gran cantidad de pescado y pan y comida con todo lo que más pudieron; súbitamente se les revistió el diablo a los cristianos e meten a cuchillo en mi presencia (sin motivo ni causa que tuviesen) más de tres mil ánimas que estaban sentados delante de nosotros, hombres y mujeres e niños. Allí vide tan grandes crueldades que nunca los vivos tal vieron ni pensaron ver».
  16. ↑ Thomas op. cit. p. 397.
  17. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 56
  18. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 61
  19. ↑ Pérez, op.cit. p.24
  20. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 62
  21. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 64
  22. ↑ Suess, Paulo. La conquista espiritual de la América espanõla. Quito (Ecuador): Abyayala. p. 334. ISBN 9978-22-290-1.
  23. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 75
  24. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 77
  25. ↑ Casas, op.cit.(2) apéndice biográfico p. XXVI
  26. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 83
  27. ↑ Fernández de Oviedo y Valdés, Gonzalo (1854). Historia General y Natural de las Indias, Islas y Tierra Firme del Mar Océano. Madrid: Real Academia de la Historia
  28. ↑ Thomas, op.cit. p.396
  29. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 85
  30. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 88
  31. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 99
  32. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 100
  33. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 100-103
  34. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 105
  35. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 107
  36. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 109
  37. ↑ «Espejo de la cruel y horrible tiranía española perpetrada en los Países Bajos por el tirano, el duque de Alba, y otros comandantes del rey Felipe II». World Digital Library. 1620.
  38. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 112.
  39. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 113
  40. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 126
  41. ↑ Fray Bartolomé de las Casas, hacia los altares.
  42. ↑ Tierney, Brian, The Idea of Natural Rights: Studies on Natural Rights, Natural Law, and Church Law, 1150-1625 (Michigan: B. Berdmans Publishing, 1997), 273.
  43. ↑ Anghie, Antony, ‘Colonial Origins of International Law’, en Darian-Smith, Eve y Fitzpatrick, Peter, eds., Laws of the Postcolonial (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999), pp. 89-90 y 94.
  44. ↑ De las Casas, Bartolomé, "Apologética Historia Sumaria II", Obras Completas, Volumen 7 (Madrid: Alianza Editorial, 1992), pp. 536-537.
  45. ↑ Mira Caballos, Esteban: Conquista y destrucción de las Indias. Sevilla, Muñoz Moya Editor, 2009
  46. ↑ Anabitarte, op. cit. p. 122
  47. ↑ Valdivia Giménez, Ramón (2010). Llamado a la misión pacífica: la dimensión religiosa de la libertad. ISBN 9788447212484.Libro online
  48. ↑ a b c d Andión Herrero, María Antonieta (2004). Los indigenismos en la Historia de las Indias de Bartolomé de las Casas". Editorial CSIC. ISBN 8400082664., pp.17-19
  49. ↑ «Ficha de Historia general de las Indias [Manuscrito]». Catálogo BNE. Consultado el 16 de agosto de 2015.
  50. ↑ a b Quintana, Manuel José (1842). Vidas de espanoles célebres: Don Alvara de Luna. Fray Bartolomé de las Casas. Imprenta real. pp. 489-490.
  51. ↑ Fernández de Navarrete y otros, Martín. ««La Historia General de las Indias» del Rvdo. P. Fray Bartolomé de las Casas: informes de 1821 y 1856». Consultado el 16 de agosto de 2015.
  52. ↑ Editorial Ginesta. A cargo del Marqués de la Fuensanta del Valle y de José Sáncho Rayón. Texto disponible en Cervantes Virtual: tomo 1, tomo 2, tomo 3, tomo 4 y tomo 5.
  53. ↑ Signatura Reserva 21, 22 y 23. Saint-Lu (ed.), André (1986). Historia de las Indias, Volumen 1. Biblioteca Ayacucho. p. XLVIII. ISBN 9789802760183.

Bibliografia

aldatu
  • ANABITARTE, Héctor (1991) Grandes Personajes. Bartolomé de las Casas. Editorial Labor S.A., 75. urteurreneko edizio kolaboratiboa. ISBN 84-335-7100-1
  • BATAILLON, Marcel; SAINT-LOU, A. (1994) El padre Las Casas y la defensa de los indios Globus Comunicación, ISBN 978-84-88424-47-1
  • BORGES, Pedro (1990) Quién era Bartolomé de las Casas, Madril, arg. Rialp kol. <Libros de historia, 33zk.> ISBN 84-321-2670-5
  • CASAS, Bartolomé de las (1) (1999) Brevísima relación de la destruición de las Indias, Madril, arg. Castalia, itz. Consuelo Varela, ISBN 84-7039-833-4
  • CASAS, Bartolomé de las (2) (1966) Los indios de México y la Nueva España México, arg. Porrúa, hitzaurrea eta biografia: Edmundo O'Gorman, ISBN 970-07-4977-0
  • GIMÉNEZ FERNÁNDEZ, Manuel (1971) Bartolomé de las Casas in History: Toward an Understanding of the Man and his Work, "Fray Bartolomé de Las Casas: A Biographical Sketch", ed. Juan Friede y Benjamin Keen, Collection spéciale: CER, Northern Illinois University Press, DeKalb, pages 67–126, ISBN 978-0-87580-025-7
  • HERNÁNDEZ, Bernat (2015), Bartolomé de las Casas, Taurus / J. March (Españoles eminentes) ISBN 978-84-306-1681-7
  • IGLESIAS Ortega, Luis (2007) Bartolomé de las Casas: Cuarenta y cuatro años infinitos Sevilla, arg.Fundación José Manuel Lara, ISBN 978-84-96824-11-9
  • LLORENTE, Juan Antonio (1822) Colección de las obras del venerable Obispo de Chiapa Don Bartolomé de las Casas, Defensor de los Americanos. Tomo Primero. París. Inprimatua: Casa de Rosa, librero.
  • MENÉNDEZ PIDAL, Ramón (1963) El padre Las Casas: Su doble personalidad Madrid, arg. Espasa Calpe, kol. «Grandes Biografías»
  • MIRA CABALLOS, E. (2009): Conquista y destrucción de las Indias. Sevilla, Muñoz Moya.
  • PÁRAMO ORTEGA, R. (2011). "Bartolomé de las Casas: en busca del rostro amable de la Conquista".Teoría y crítica de la psicología, 1
  • PAVÓN CUÉLLAR, D., CANTORAL POZO, A. y JUÁREZ SALAZAR, E. M. (2011). "La psicología crítica de Fray Bartolomé de las Casas: caracterización apologética de los indígenas y elucidación lógica del racismo". En: Teoría y crítica de la psicología, 1
  • PÉREZ FERNÁNDEZ, Isacio (1984) Fray Bartolomé de las Casas: Brevísima relación de su vida, diseño de su personalidad, síntesis de su doctrina, Salamanca, arg. San Esteban, ISBN 84-7188-151-9
  • THOMAS, Hugh (2007) La conquista de México, México, arg. Planeta, ISBN 970-690-163-9
  • BEUCHOT, MAURICIO, Bartolomé de las Casas, el humanismo indígena y los derechos humanos, en Anuario Mexicano de Historia del Derecho, N°6, 1994, 37-48
  • SÁNCHEZ, ALFONSO (2004). ‘’Todas las gentes del mundo son hombres’’ El gran debate entre Fray Bartolomé de las Casas (1474-1566) y Juan Ginés de Sepúlveda (1490-1573). Anales del seminario de Historia de la Filosofía. 21, 91-134. Universidad Complutense de Madrid.
  • FABIÉ, ANTONIO (1879). Vida y escritos de Fray Bartolomé de las Casas obispo de Chiapa. Madril: Imprenta de Miguel Ginesta.
  • GARCÍA, EMILIO. Bartolomé de las Casas y los derechos Humanos. 81-114. Universidad Complutense de Madrid.

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Bartolomé_de_las_Casas&oldid=9988729"(e)tik eskuratuta
  NODES
Idea 20
idea 20
INTERN 1
todo 2