Bortziriak

Bortziriak
	Euskal Herria
	Lesaka
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa Garaia
Udalerriak	Bera, Arantza, Etxalar, Igantzi, Lesaka
Herri handiena	Bera
Izen ofiziala
Geografia
Koordenatuak	43°14′12″N 1°41′22″W / 43.2366°N 1.6895°W
Azalera	262,1 km²
Demografia
Biztanleria	8.537 (2023: −166)
Dentsitatea	32,57 biztanle/km²

Artikulu hau Nafarroako ipar-mendebaldeko eskualdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Bostiriak».

Bortziriak edo Bortzerriak, Nafarroa Garaiko ipar-mendebaldeko eskualde bat da, Euskal Herrian kokatzen dena. Gipuzkoa eta Lapurdirekin mugan dago eta bost herriek osatzen dute: Bera, Arantza, Igantzi, Etxalar eta Lesaka; guztira 8.500 biztanle inguru ditu, herririk handiena Bera izanik. Bidasoa ibaiaren alboetan kokatzen da eskualdea eta bere azalera 262,1 km²-koa da. Bestalde, Nafarroa iparraldean dagoen zonalderik industrializatuena da.

Izena

Eskualde honek duen izena, osatzen duten bost herriek ematen diete: “bortz” “hiriak”. Florentzio Idoate Iragik dio 1366ko dokumentuetan jada azaltzen dela “Las Cinco Villas” izenean. 1989ra arte herrien izen ofizialak Vera de Bidasoa, Lesaka, Etxalar, Aranaz, eta Yanci izan ziren.

Geografia

Bost herriak Bidasoa ibaiaren bi aldeetan daude, eta paisaia berde bizia dute. Baserriz josita dago, larreen, iralekuen, pinu, haritz, pago eta gaztainondoen artean. Eskualde hegoaldetik iparraldera bidasoa ibaiak zeharkatzen du, horrela hau ibar bilakatuz.

Mugakideak

Nafarroako Foru Komunitateko ipar-mendebaldean dago eskualdea, Nafarroako Mendialdea izeneko eskualde geografikoaren barrenean. Eskualdeak 262,1 m²-ko azalera du eta Kantauriko haranetako parte da. Bortziriak, hainbat eskualdeekin egiten du muga: mendebaldean Bidasoaldea eta Oiartzualdea eskualde gipuzkoarrak aurkitzen dira; iparraldean Ezpeletako kantonamendua; hegoaldean berriz Malerreka eskualdea eta ekialdean, Baztanaldea.

Mapa

Klikatu area bakoitzean udalerriaren izenerako.

Klima eta biodibertsitatea

Klima atlantiko-hezea du Bortziriak, negu garaian tenperatura antzekoak izaten dira eta euria maiz egiten du eskualde osoan. Batez besteko tenperaturak 12º-14ºkoak dira eta prezipitazioak 1600-2000mm artean ibiltzen dira. Prezipitazioengan eragiten duen faktore garrantzitsuena itsasoarekiko eskualdeak duen hurbiltasuna litzateke, prezipitazio gehienak inguru horretan deskargatuz. Hala ere, prezipitazioek urtean maiztasun handia izaten duten arren, nahiko berdinak diren euriak izaten dira.

Itsasoaren hurbiltasunak eta altitude baxuko haranak izateak ere badu tenperaturan eragina, apalagoak bilakatzen baititu.

Klima zehatz honek, zuzenean eragiten bertako biodibertsitatean. Pagoa eta haritza izan dira bertako landareak, baina, azken hamarkadetan gizakiak hauek bota eta pinu sailak landatu ditu. Orain pagoak eskualdeko leku altuetan aurkitu daitezke eta haritzak herri alturetan gutxi gorabehera.

Lur sailen erabilerari erreparatuz, herri inguruetan erabilera herritar zein industrialak nabarmentzen dira, zehazki Lesaka eta Bera inguruetan, horiek baitira gune industrializatuenak. Beste guztia, landa lurrak dira eta mendian gora eginez gero, baso eta belardiak aurki ditzakegu.

Datu klimatikoak (Lesaka, 1991-2022)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	22.5	28.0	29.5	32.0	37.0	44.0	43.0	42.0	39.0	34.0	29.0	28.0	44.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	11.8	13.3	16.0	17.8	21.2	24.0	25.9	26.5	24.5	20.7	15.2	12.7	19.1
Batez besteko tenperatura (ºC)	7.7	8.6	10.8	12.5	15.8	18.7	20.6	21.0	18.8	15.7	10.9	8.6	14.1
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	3.5	4.0	5.6	7.3	10.4	13.3	15.3	15.6	13.1	10.7	6.7	4.5	9.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-8.0	-8.0	-3.0	2.0	4.0	8.0	7.0	5.0	0.0	-6.0	-9.0	-12.0
Batez besteko prezipitazioa (mm)	208.3	174.5	163.5	158.1	140.8	96.2	71.6	92.6	117.9	146.7	235.5	203.1	1808.7
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	131.3	129.2	108.3	80.6	119.3	102.4	59.3	201.3	82.6	95.1	119.5	176.2	201.3
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	14.9	13.5	13.9	15.2	14.9	12.6	11.9	12.2	11.8	13.1	15.2	14.2	163.3
Elur egunak (≥ 1 mm)	0.8	0.7	0.4	0.1	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.3	0.2	2.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua^[1]

Udalerriak eta Demografia

Udalerriak

Eskualdeari bortz herri hauek ematen diote izena, alfabetikoki ordenaturik:

Udalerria	Biztanleak (2013)	Biztanleak (2023)	Azalera (km²)	Dentsitatea (bizt/km²)
Arantza	634	609	31,71	19,65
Bera	3.829	3.792	35,33	106,51
Etxalar	829	833	47,05	17,7
Igantzi	627	572	16,634	37,63
Lesaka	2.784	2.731	54,70	50,04
Guztira	8.703	8.537	262,1

Biztanleriari dagokionez, Bera eta Lesaka dira herri jendetsuenak, hurrenez hurren 3.792 eta 2.731 biztanle izanik. Etxalar, Igantzi eta Arantzak aldiz, 833, 572 eta 609 biztanle dituzte. Hala ere, nahiz eta biztanleriaz oso jendetsua ez den eskualdea izan, deigarria da azken 10 urteetan, zer-nolako bilakaera izan duten zifra horiek. Izan ere, Etxalar ez beste herri guztietan, biztanleriak behera egin baitu.

Biztanleria udalerrika	Bilakaera azken 10 urteetan

> 3000 2000-3000 1000-2000 750-1000 500-750 250-500 100-250 < 100	> %10 %5−10 %1−5 %0−1 %-5−0 %-10−-5 %-15−-10 < %-15

Historia

Antzinaroa

Etxalar herriko kondaira batek dionaren arabera, Ponpeiok sortutako herria dela esaten da, Pirineoak zeharkatuz, Erromatik zetorrela eta Pompaelo izena jarri ziotela eta herria defenditu zutela esaten da, horrela bere zereginen gunea bihurtuz.^[2]

Butxi Trikuharria - Arantza

Orain dela 4.000 urte ingurukoak dira Arantzako lehen aztarnak. Lehen biztanleen aztarnak ere badira. Hauen heriotza eta lurperatze errituen aztarnak: trikuharriak, harlauzez osaturiko hilobiak, hildakoaren gorpu osoa lurperatzeko tokiak; eta harrespilak, zutarri txikiez osaturiko zirkuluak, erdian hildakoaren errautsak ontzi batean lurperatzeko tokiak. Hildakoaren gorpuaren edo errautsen ondoan gezi puntak eta zintzilikariak agertu dira, ustez hurrengo bizian lagungarriak izan ahal zirenak.

Erdi Aroa

Etxalarri Orreagako batailan 778. urtean porrot egin ondoren, Eblo eta Azeari Garindoitz I.ak Karlomagnoren aginduz Etxalar indarrez hartzen saiatu zirela diote, baina ez zutela bereganatu esaten da.Gartzia V.a Ramiritz, Iruñeko lehen erregeak, "Abarka" ezizena zuen, frankoen kontrako borrokaldia eduki zuen Etxalar inguruetan eta, herriaren zerbitzu leiala eskertzeko, pribilegioak eta armarri bat eman zizkion abarken irudiarekin (996). Santxo Gartziak biziki estimatzen zuen herria eta horren seinale Sobrarbe gurutzea oparitu zion.

Gartzia V.a Ramiritz

Antso V.a Ramiritz, Aragoiko erregea, Iruñeko errege izendatu zutenean (1076), Etxalartarrek izendapena ukatu zuten. Gartzia V.a Ramiritzek, berriz, Etxalartarrak lagundu zituen errege izendatu zutenean.

Beste aldetik, Lesakako lehen gizaki arrastoak Erdi Arokoak dira Agina inguruko trikuharri eta Mairubaratzetan aurkituak. Herriaren lehen aipamenak berriz, 1203. urtekoak dira Alfontso VIII.ak Hondarribiari emandako gutun batean azaldutakoak. Hala eta guztiz, 1266. eta 1280. urteetako kontu-erregistroetan, ez da Lesakak ordaindutako zergarik agertzen, ondorioz, XIV. mendearen lehen erdialdean Lesakako udalerria sortu zela esaten da.^[3]

Igantziko udalerria Foruen liburuan agertzen da lehen aldiz aipatua 1366an, Bortzirien barruan sartuta.

1402. Nafarroako errege Nafarroako Karlos III.ak Lesakako eta Berako herritarrei hainbat pribilegio eman zizkien, bere lurra gipuzkoarren eta lapurtarren izenean defenda zezaten.

Azkenik, historiaren zati honetan, XII. mendean sortu zen Arantza Nafarroako Erregearen menpean. Erdi Aroan eraiki ziren lehenengo burdinolak, herrigunetik kanpo eta

erreka ondoan, eta hauek dira Arantzako etxe zaharrenetarikoei izena eman diotenak: Aranibar, Ola eta Ibarrola.

Aro Modernoa

1499. urtean hamabost egunean behin azoka egiteko baimena eman zen Lesakan eta urtean bi feria egitekoa. Honen ondorioz biztanleriara nabarmen igo zen garai horretan. Hori dela eta, 1486an, 500 biztanle zituen Lesakak; 1553an, aldiz, 264 ziren bertan bizi ziren familiak eta 1646an, 293. Azpimarragarria da 1786. urtean 2.035 biztanle bizi zirela Lesakan.

1562an bi burdinola zeuden Igantzin. Bi mende ondoren, burdinola bat zegoen eta herritarrek alokatzen zuten. 1818an Juan Bautista eta Juan Francisco Belarra anaiek memoriala gortetara eraman zuten Frantziarako esportazio tasak jaisteko eskatzen. Memorialak inguruko 22 burdinolen izenean hitz egiten zuen, bertako biztanleen gehiengoaren bizi bitartekoa metalaren lanketa zela esanez.

1610eko Logroñoko Fede Autoarekin amaitu ziren gertaera tragikoetan, 40 pertsonari ustezko sorginkeria-praktiken lekukotza egin zitzaien, eta horietatik 20k bertan akelarre bat zegoela aitortu zuten. 15 urte arteko neskato batzuek aitortu zuten harreman sexualak izan zituztela deabruarekin, baina Gorlarte Jesuitak 1611n egin zuen txostenean agertzen denez, "aztertu ondoren, osorik aurkitu dira".

Akelarrea (Goya, 1823)

Bera, Arantza eta orokorrean Bortzirietara 1610 inguruan artoa ekarri zen Ameriketatik, ondoren Baionatik behera eta hortik aurrera nekazarien oinarrizko laborea izan zen. Horrela, artoa, talo edo opila izan dira bertako oinarrizko janariak.

1638. urtean Louis de Rouvroy, Saint-Simongo dukearen tropek, Altzate eta Urtubiko jaunaren gidaritzapean, Berari su eman eta goitik behera erre zuten.

Aro Garaikidea

Lesaka Ijezketak - 1986

1795eko ekainaren 24tik abuztuaren 1era, frantsesek Igantzi okupatu zuten, Konbentzio gerraren harira.

Igantzi ez zen izan Konbentzio Gerrak zapaldu zuen bakarra, Bera ere 1794ko uztailera arte, Espainiako tropek okupatu zuten. Hurrengoan, 1794ko uztaila bukaeratik aurrera, frantsesek hartu zuten herria, eta bertan izan ziren, 1795eko ekainean guda bukatu zen arte.^[4]

1813-1814. urteetan Napoleondar Gerrak zirela eta, 1813ko abuztuaren hasieran, tropa aliatuak, Wellingtongo dukea, Arthur Wellesley, agintean zutela Bortzirietan, Urdazubin eta Donezteben finkatu ziren, Nicolas Jean de Dieu Soult frantsesarenei jarraikiz. 1813ko azarora arte izan ziren bertan, eta heriotza--krisi nabarmena eragin zuten. Egoera horretan, 1813ko irailaren 1an, Berako San Migel zubiko gudaldia izan zen.

1830ko urriaren 20an, Francisco Espoz Mina jenerala Berara igaro zen, konstituzio liberala absolutismoaren izenean aldarrikatzeko intentzioarekin. ^[5]

1838.urteko Lehen Karlistaldian, zehazki, apirilaren 4an, liberalek herria utzi zutenean Berako eliza erre zuten, eta kalte nabarmenak eragin zituzten.

1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazioari buruzko Legea betez, herri horretan, 1864an, errota bat saldu zen baratzearekin, burdinola bat etxearekin, teileria bat eta etxe bat kotxea gordetzeko lekuarekin.

1872an Karlos Maria Borboi Austria-Estekoa Beratik sartu zen, Amadeo I.a Savoiakoa aurkako gerra aldarrikatzeko. Hirugarren Karlistaldian, Manuel Ignazio Santa Kruz Loidi apaizak zenbait borrokaldi eragin zituen Beran.

XX. mendean, industriaren barnean zeuden hainbat zentral elektriko eta zenbait zerrategi Arantzan ,1913. urtean, “Electra Aranaz” zentral elektrikoa sortu zen, eta gutxienez 1800 zaldi produzitzen zituen Errenteriako papertegirako edo mugako trenentzat.

Arantzako populazioa pixkanaka igotzen joan da nahiz eta gora-behera batzuk eduki 1950. urtera arte, orduan 1200 biztanletara iritsi zen. Ordutik biztanle kopuruak behera egin du. Asko izan dira herritik kanpo lana bilatu behar izan zuten arantzarrak, gehienak herrian ikasitakoa egiteko: Amerikara artzainak joan ziren, Pirinioetara eta Alpeetara mendiko mutilak, eta kostaldeko hoteletara neskak eta zerbitzariak. ^[6]

Armarria

Bortziriak osatzen duten 5 herriek armarri bera dute.

Bortzirietako armarria

Armarri osoa apaingarriz inguratua ageri da eta gainean koro batekin. Lau laukitan zatitutako armarria da eta bakoitzak bere berezitasun eta esanahiak ditu.

Lehendabiziko laukia lau zatitan banatuta dago: lehendabizikoak eta laugarrenak, zilarrezko fondoa dute eta burdinezko bi aizta makil edo gezi urdin; bigarren eta hirugarrenean, urrezko fondoan, dituzten bi otso ibiltari ageri dira.

Bigarren laukian, zilarrezko fondoan, zeruko lainoen gainean ihes egiten duen gurutze urdina ageri da, 724. urte inguruan herrian azaldu zenaren oroimenez.

Hirugarren laukian, gorrian, Nafarroako banderan agertzen diren urrezko kateak agertzen dira, erdian esmeralda berdea duela, Nafarroako erregek Navas de Tolosan Miramolin el Verde-ren kontra irabazitako gudaz geroztik erabiltzen dena honi erreferentzia egiteko.

Laugarren karratuan, zilarrean, zuhaitz berde bat agertzen da eta bere alboetan lokarri gorriekin lotutako urrezko bi abarka daude, Antso Abarka-ren armak.^[3]

Ekonomia

Historikoki

1499.urtean, Juan III.a Albret erregeak eta Nafarroako Catalina I erreginak 15 egunean behin merkatu bat egiteko baimena eman zuten, eta baita urtean bi azoka egiteko baimena ere. Horrek, burdinolak jartzearekin batera, eskualdearen garapen ekonomikoa bultzatu zuen. ^[7]

1950ean, biztanleriaren % 6,8 baino ez zegoen industrian lanean. Enpresa berriak sortu arren, nekazaritza-giroa zen nagusi. 1964an, Nafarroako Diputazioak industria sustatzeko plan bat egin zuen, kanpoko inbertsioa erakartzeko. Egungo industriaren pisua burdinola eta metalen fabrikazioarena izan zen.

1958ko ekainaren 6an, José Luis Várez Fisa buru zuen industrialari talde bat notarioaren aurrean aurkeztu zen, altzairua ijezteko enpresa bat eratzeko asmoz: Laminaciones de Lesaca, SA. Industrializazioak, 1958. urtetik aurrera enpresa ezartzearekin batera, aldaketa sakona eragin zuen herriaren ezaugarrietan, eta biztanleriaren hazkunde handia eragin zuen.

Enpresa horrek hazkunde ikaragarria izan zuen 60ko hamarkadan (200 langileko fabrika bat eta 70.000 tonako ekoizpena). Herrian eta eskualdean ere aldaketa soziologiko handia eragin zuen. 1970eko eta 1980ko hamarkada zailetan mobilizazio eta greba asko egon zirenez, 1973an, industria siderurgikoaren egoera zailean, Várezek Laminaciones de Lesaca Bizkaiko Labe Garaiei saltzea erabaki zuen. Hortik aurrera, siderurgiak egindako fase guztietatik igaro zen, eta munduko talde siderurgiko garrantzitsuenetako bat bihurtu zen. ^[8][1]

Gaur egun

Historikoki eskualdearen diru-iturri nagusia lurren laborantza izan den arren, 50eko hamarkadatik gaur egunera, Lesaka eta Beran batez ere, industria guneak gailendu dira, batez ere burdinola eta metalen fabrikazioaren inustria nagusituz. Indar ekonomiko handia duten enpresen ingurune bilakatu dira. Hala ere, arto, indaba edota sagarren ekoizpenak ere jarraitzen du.^[9]

Hemen, eskualdean kokatzen diren egungo industriarik ezagunenak:^[10]^[11]

Martiko kontserbak
Berako Fundizioak
Alko Manufakturak
Savera
Arcelormittal
Zalain transformados
Bidasoa gasolindegiak

Politika

1988an Bortzirietako Gizarte Zerbitzuen Mankomunitatea sortu zen Arantza, Bera, Etxalar, Igantzi eta Lesakako herritarrei arreta emateko eta baita Gizarte Zerbitzuak herritarrengana hurbiltzeko ere. Unibertsaltasuna, berdintasuna, hurbiltasuna, herritarren parte-hartzea eta kalitatea bezalako printzipioetan oinarritzen da. Gainera, erabiltzaileek zerbitzuetara berdintasunez iristeko eta parte hartzean erabakiak hartzeko eskubidea dute^{[erreferentzia behar]}.

Momentuz lau programa ditu abian: harrera eta orientazioa; mendekotasuna; haurrak, gazteak eta familia, eta gizarteratzea. Horrez gain, beste hiru proiektu prozesuan daude: berdintasunaren arloa, boluntariotza-taldearekiko lankidetza eta enplegu sozial babestua.^[12]

Udal-hauteskundeak

Hau da 2019ko eta 2023ko udal-hauteskundeetan erregistratutako datuen konparazioa ^[13]:

Bortziriak eskualdeko 2019 eta 2023ko udal-hauteskundeakko udalbatza
Alderdia		2019		2023
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	EH Bildu	15 / 36	2.369 (% 51,32)	19 / 36	2.190 (% 56,50)
	GBAI	5 / 36	763 (% 16,53)	4 / 36	701 (% 18,09)
	Herrirako (Bera)	4 / 36	589 (% 12,76)	2 / 36	274 (% 7,07)
	Herri Taldea (Etxalar)	5 / 36	274 (% 5,94)	4 / 36	245 (% 6,32)
	Herri Taldea (Igantzi)	7 / 36	295 (% 6,39)	7 / 36	226 (% 5,83)
	UPN	0 / 36	0 (% 0)	0 / 36	105 (% 2,71)
	PP	0 / 36	0 (% 0)	0 / 36	25 (% 0,64)
	NA+	0 / 36	161 (% 3,49)	0 / 36	0 (% 0)
Datuen iturria: [2]

Kultura

Euskara

Elizagoien ahizpak^[14] (Ahotsak^[15] eta Gazte Gara Gazte^[16] proiektuetarako).

Nafarroa Garaiko ingurunerik euskaldunenen artean dugu Bortziriak, euskal hiztunak biztanleen % 70etik gora izanik. Eskualdea osatzen duten herri guztiak UEMAko kide dira. Euskalkiari dagokionez, eskualdeko berezko hizkera goi-nafarrera da, zehazki, iparraldeko goi-nafarrera.

Ehuneko hirurogeita hamar horrek, euskararen erabilera gailentzen dela adierazten digu. Hori horrela izateko lan egiten duten hainbat proiektu aurki daiztezke eskualdean bertan, hala nola: Ttipi-Ttapa komunikazio taldeak euskarazko aldizkaria (paperez eta interneten) eta telebista katea eskaintzen ditu. Bestalde, bertsolaritza moduko jarduerak bizi-bizi daude gaur egun Bortzirietan. ^[17]

Bortzirietako Euskara Mankomunitatea ere bertan kokatzen da, xedetzat bizitzako arlo guztietan euskararen normalizazioa lortzea duena. Nahiz eta euskara izan gailentzen den hizkuntza, bertako gazte askok gipuzkeraz hitz egiten zutela nabari zuten eta beraz, bertako euskalkia berriro erabiltze aldera, lanean jarduten du Euskara Mankomunitateak, Ahotsak proiektuarekin batera. Hauek hainbat ikerketa egin dituzte, bai euskararen erabileraren inguruan eta baita bertako euskalkiaren inguruan ere. Badaude bertan soilik erabiltzen diren hainbat hitz:

Beste>bertze; larunbata >larúnta; holaxe>óltxe; ortzirala>ortzíla; oinetakoak>oíntukuk ^[18]

Ondarea

Inguru naturala

Aiako Harria mendebaldetik

Aiako harria (837 m) Bortzirietako ipar-mendebaleko muturrean dago, Gipuzkoako Oiartzualdea eta Bidasoaldea eskualdeekin mugakide, Lesaka, Irun eta Oiartzun artean. Halaber, hainbaten ustez Mendebaldeko Pirinioetako lehen tontorra da, itsasotik begiratuta. Hortik gertu, Bianditz (844 m) eta Larhun (905 m) mendiak ere aipatzekoak dira, azken hau Bera, Sara eta Azkaine artean dagoena. Mendaur (1.1.31 m) eta Izu (829 m) Arantza aldean daude kokatuta. ^[19]

Bidasoa ibaia

Bidasoa da Bortzirietako ibai nagusia, Igantzitik eta Beratik igarotzen da, hegoaldetik Sunbillatik etorrita. Gipuzkoan sartzen da Endarlatsa auzotik pasatuta. Bidasoko bide berdea Doneztebetik Beraraino luzatzen da gaur egun, ibaiaren ibilbidetik paraleloa doana eta garai bateko Bidasoko trenaren bidearen zati bat hartzen duena. ^[20]

Bestela, Lesakan Endara urtegia aipatzekoa da, izen bereko auzoan dagoena eta San Anton izena ere hartzen duena. Aritxulegi inguruan kokatuta dago, lehen aipatutako Aiako Harriaren azpian. Endara ibaiaren urak jasotzen ditu. Paisaiari dagokionez, zelaiak, iratzeak eta pinudi, harizti, pagadi eta gaztainondo basoak dira nagusi, klima ozeanikoarekin lotuta. ^[21]^[22]

Paisaiari dagokionez, zelaiak, iratzeak eta pinudi, harizti, pagadi eta gaztainondo basoak dira nagusi, klima ozeanikoarekin lotuta. ^[21]

Horrez gain badira hainbat naturgune eskualde honetan:

San Juan Xar
Larhun
Etxalarko usategiak

Eraikinak eta monumentuak ^[28] ^[29]

INTERES KULTURALEKO ONDASUN ARKEOLOGIKOAK

Bera

Larrakaizko tunela, Sunbilla udalerrien lursailetan kokatzen da eta hortik dator bere izena. Bertatik N-121-A errepidea igarotzen da. ^[30]

Arregi trikuharria, Larrungo eremu megalitikoan dagoen trikuharri megalito mota bat da, zehazki, Beran kokatzen da 475 metroko altitudean. Txintxurreta Diazek eta Iñigo Txintxurretak aurkitu zuten 2004ko azaroaren 20an. Egia da kontserbazio-egoera ez dela ona eta oso kaltetuta dagoela, baina, hala ere, ez dago zalantzarik benetakoa dela. ^[31]

Horrez gain badira hainbat ondasun arkeologiko herri honetan:

Liz uniagako bunkerra
Larrainako trikuharria
Urrizti • Meatzu
Boreiko arri
Mugerriko Gaina
Ardizoko Armasa harrespila
Txarrantzarri
Irastre trikuharria
Aritzmendi trikuharria
Alkozpeko lepoa

Lizuniagako bunkerra
Larraina trikuharria
Arregi trikuharria
Ardizoko Armasa harrespila
Irastre trikuharria
Aritzmendi trikuharria

Arantza

Mustriña harrespila burdinazko harrespila mota bat da, Goizueta-Artikutza-Arantza inguruan kokatua 975 metroko altitudean. J.J. Ochoa de Zabaleguik eta L. Millán San Emeteriok aurkitu zuten 1989ko maiatzaren 13an. ^[32]
Izuko Gaña Harrespila mota bat da, Goizueta-Artikuntza-Arantza inguruan dago, 829 metroko altitudean, eta Ana Uriz, Iñaki Arbelaitz Gelbentzu eta L. del Barrio eta Tx. Ugaldek aurkitu zuten 1984ko martxoaren 30ean. 5 kromlecheko multzoa da; horietako 2 tumulu-motakoak dira; kota maximoan daude, gailurretik 50 metrora dagoen kordal nagusiaren gainean eta ipar-mendebaldera doan adarraren gainean. ^[33]

Arantzako beste ondasun arkeologiko:

Gerasuko Ataka
Ibintza harrespilak
Sorageta harrespilak
Baraxa Pagoxar
Butxi trikuharria

Mustriña harrespila
Ibintza harrespilak
Sorageta harrespilak

Etxalar

Akelarre bizkarra, Trikuharria mota bat da, Atxuri-Eskisaroi inguruan dagoena, 323 metroko altitudean. Haren sekuentzia kulturala Neolito-Brontzea da, eta Alfonso Martínezek aurkitu zuen 2006an. ^[34]

Orizki Gaina, Trikuharria mota bat da, Atxuri-Eskisaroi inguruan kokatua, 535 metroko altitudean. Iñigo Txintxurreta Diazek aurkitu zituen 2005eko abenduaren 1ean.^[35]
Maiko Gaina trikuharria mendian mendebalderantz dagoen gailurretik metro batzuk beherago dagoen trikuharria da, laugune ireki batean, garaierako larre-paisaia baten barruan dagoena. Iratzeak, txilarrak eta otadiak ugariak dira. Degradatuta dago, eta lauzetako bat tokiko bidezidor bateko kolore zuri eta berdez margotuta dago. Monumentu hau ondo markatuta dago, Nafarroako ondarearen seinale berriarekin, trikuharriaren izena duen zurezko plaka batez gain.^[36]

Etxalarreko beste ondasun arkeologiko:

Okalarre trikuharria
Artola
Zulubiko erreka trikuharria
Pagoieta harrespila
Irazako trikuharria
Arriko lota
Altsoroi harrespila • Olarko harri

Akelarre bizkarra trikuharria
Okalarre trikuharria
Zulubiko erreka trikuharria
Orizki Gaina trikuharria
Maiko Gaina trikuharria
Pagoieta harrespila
Irazako trikuharria
Altsoroi harrespila

Lesaka

Errenga harrespila, Burdin-Aroako kultura-sekuentzia du eta Oiartzun inguruan dago, 738 metroko altitudean. Balere Barrero, I. Gaztelu Iraundegi, L. Millán San Emeterio, Manolo Tamayo, Pedro Manuel de Soraluce, Telesforo de Aranzadi eta Xabier Tabernak aurkitu zuten 1915eko irailaren 15ean. ^[37]

Agina, trikuharria mota bat da, Goizueta-Artikuntza-Arantza inguruan dagoen Neolito-Brontzearen kultura-sekuentzia duena, 545 metroko altueran. J.M. Barandiaran Ayerbe, Manuel Laborde Werlinden eta Tomás Atauri Mancholak enontratu zuten 1958ko otsailaren 22an. ^[38]

Gardelko-Bagoeta harrespila tumulu mota bat da, Goizueta-Artikuntza-Arantza eremuan kokatua, 445 metroko altitudean. Neolito-Brontzearen sekuentzia kulturala du, eta L. Millán San Emeteriok aurkitu zuen 2005eko martxoaren 28an. ^[39]
Amargungo zeharre, harrespila mota bat da, Goizueta-Artikuntza-Arantza inguruan kokatua, eta burdin-aroaren sekuentzia kulturala du. J. Elósegui Irazustak, J.M. Salaverriak eta P. Oteguik aurkitu zuten, 1954ko urtarrilaren 24an, 340 metroko altueran. ^[40]

Errenga harrespilak
Amargungo zeharre trikuharria

ERLIJIO-ERAIKINAK

Bera

San Esteban eliza Hasiera batean dorretxe gotikoa izan zen, XVI. mendetik aurrera eliza gisa erabiltzen hasi zena. 1632an berritu eta handitu egin zuten. Ia ez dago jatorrizko eraikinaren aztarnarik. Gehienak XIX. mendeko estilo neoklasikokoak dira. San Estebanen irudia, herriaren zaindaria eta Bost Hiribilduen armarria.Organoa Amezuak eta Jauregik egin zuten, eta Nafarroako organo erromantikorik onena da. Hiru teklatuko organoaren hegalean, bi mailako zurezko harlandua dago eta kanpoaldean, hilerri zaharreko hilarriak daude. ^[41]

San esteban eliza

Berako beste bi erlijio-eraikinak:

San Martin eliza.
San Antonio eliza.