Busturia

Busturia
	Bizkaia, Euskal Herria
	Busturiko Madariaga dorretxea.
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Bizkaia
Eskualdea	Busturialdea
Izen ofiziala	Busturia
Alkatea	Aitor Aretxaga Telletxea (EAJ)
Posta kodea	48350
INE kodea	48021
Herritarra	busturiar
Kokapena
Koordenatuak	43°22′58″N 2°41′48″W / 43.382777777778°N 2.6966666666667°W
Azalera	19,6 km²
Garaiera	- metro
Distantzia	28 km Bilbora
Demografia
Biztanleria	1.644 (2023); −23 (2022)
Dentsitatea	87,40 bizt/km²
Hazkundea; (2003-2013)	% 3,12
Zahartze tasa	% 24,46
Ugalkortasun tasa	‰ 35,5
Ekonomia
Jarduera tasa	% 79,09 (2011)
Genero desoreka	% 5,13 (2011)
Langabezia erregistratua	% 12,41 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 64,39 (2010)
Kaleko erabilera	% (2016)
Etxeko erabilera	% 50.6 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.busturia.org

Busturia^[4] Bizkaiko iparraldeko udalerri bat da, Busturialdea eskualdekoa. Oka ibaiaren mendebaldean kokaturik dago. Eskualdeko herri jendetsuenetan laugarrena da (biztanle gehiago dituzte Bermeok, Gernika-Lumok eta Mundakak). 19,56 kilometro koadro dauzka, guztiak Urdaibaiko Biosfera Erreserban. 2016. urtean 1.652 biztanle zituen.

2009tik UEMAko mankomunitate euskalduneko partaidea da.

Busturiko Axpe auzoa 1950 inguruan; ziur aski 1954ko zezeilean.

Izena

Gogoratu behar da Busturia izenaren amaierako –a artikulua dela. Hortaz, udalerriaren izen osoa erabiltzean honakoa da bidea: Busturia, Busturiarekin, Busturian..., baina Busturiko, Busturitik, Busturira... Era berean, izen honek bere azken –a galtzen du ondoan beste determinatzaile bat edo adjektiboa daramanean; adibidez: Busturi maitea, Busturi osoan, Gure Busturi hau...^[4]

Ez da jakina zehatz Busturiaren etimologia-jatorria zein den. Koldo Mitxelenaren iritziz, Busturia bost uritik dator. Bost uri horiek Busturia osatzen duten bost auzoak lirateke. Horietatik lau daude oraindik, eta nortasun berezia dute: Axpe, San Bartolome, San Kristobal eta Altamira. Hala ere, ez da ezaguna ziur bosgarren auzoa zein den; Joseba Agirreazkuenagak dioenez, Paresi izan liteke.

Maria Victoria de Gondra y Oraa bat dator hipotesi horrekin. Izan ere, Axpeko Santa Maria eliz-parrokian, portadako tinpanoan dagoen armarriak kuartel bi ditu: lehenengoan gaztelu bat dago, gainean bost zuhaitz eta azpian zaldi biren buruak; bigarrenean, herri bateko etxeak edo elizak ageri dira; eta, horrez gainera, bost zuhaitz eta garezur bat daude. Zuhaitzak elizatearen eta merindade osoaren sorburua diren bost hiriei ei dagozkie.

Maria Victoria de Gondra y Oraak laugarren hipotesi bat aipatzen du. Hain zuzen, hipotesi hori Lidak egindako azalpena da, bost errekatxoren gainekoa: merindade osoa zeharkatzen dute, inguruko mendietatik jaitsita (Solluberen inguruan dauden Parezi, Mape, Zelendiaga, Matzarre eta Baldatika mendietatik) eta itsasorantz doaz. Azalpen horri jarraituta, elizatearen izena merindadearen izenetik letorke. Lehenengo hipotesiaren arabera, ostera, merindadearen izena elizatearen izenetik letorke.

Geografia

Udalerri mugakideak

Sukarrieta iparraldean
Mundaka iparraldean
Bermeo ipar-mendebaldean
Arrieta mendebaldean
Oka ibaia ekialdean
Errigoiti hegoaldean
Murueta hegoaldean

Auzoak

Bost auzo dauzka: Altamira, Axpe, San Bartolome, Paresi eta San Kristobal.

Historia

Lehenengo historiaurreko erreferentziak

Arkeologiak egin dituen aurkikuntzek egiaztatzen dute historiaurreko arbasoak bizi izan zirela Busturia elizateak hartzen dituen lurretan. Busturian, Moruzillo koba dago Jose Miguel Barandiaranek aurkitu zuena, 1924an. Haren sarrera lur pribatuetan dago, eta mendi barrura sartzen da, kareharrizko haitz urgondar baten azpitik. Ahoa triangelu itxurakoa da, eta 3,25 metro zabal eta 1,85 metro garai da. Jose Miguel Barandiaranek suharri batzuk topatu zituen bertan, landutakoak ziren, eta lekua Mesolitiko-Neolitiko aztarnategitzat hartu zuen. San Bartolome auzoan, Sorbituagako monolitoa dago, zutik dagoen hareharrizko bloke handi bat da eta haren neurriak hauek dira: 2,12 m. garai, 0,92 m. zabal eta, gehienez, 0,25 m. lodi. Goiko aldean eta albo banatan oso hozka bitxi batzuk ditu. Parezi auzoan, berriz, Burdin Aroko aztarna batzuk topatu dituzte, beharbada, Kristo Aurreko II. mendearen ingurukoak direnak.

Lehenengo erreferentzia dokumentalak

Busturiaren gaineko lehen agiriak XI. mendekoak dira. Iñigo Lopez eta Toda andreak —Bizkaiko jaun-andreak— Axpeko Santa Maria monasterioa dohaintzan eman zioten Garcia jaunari —euren laguna eta Arabako apezpikua zenari—, 1051ko urtarrilaren 30ean. Geroago, 1070. urtean, berriz, dohaintzan eman zioten Donemiliaga Kukulako monasterioari Madariagako jauregia bere lur eta landatze guztiekin, Sancho Iñiguez euren semearen arimaren otoitzean.

Demografia

Busturiko biztanleria

Euskara

Busturiako Elisa Kalzada^[5] hiztunaren testigantza. Euskal Herriko Ahotsak^[6]^[7] proiekturako egindako elkarrizketa, ahozko ondarea jaso eta zabaltzeko.

Busturiako euskara mendebaldeko euskararen barnean kokatzen da, Bustirialdeko euskaran^[6]^[8]. Busturialdean euskal hiztunen kopuru esanguratsua dago, haien artean Bermeo, zeina UEMAko kidea den.

Euskaldunen kopurua nahiko altua da eta Bermeo herrigune garrantzitsuan esate baterako, euskaldunen kopurua % 73koa da, nahiz eta erabilera % 36koa izan (2012).

Politika

2019ko udal hauteskundeak

2019ko maiatzaren 26ko hauteskundeetako emaitzen ondorioz Busturiko alkatea Euzko Alderdi Jeltzaleko Aitor Aretxaga Telletxea.

Busturiako udalbatza
Alderdia		2019ko maiatzaren 26		2015 maiatzaren 24
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua	Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 9	460 (% 48,78)	4 / 9	380 (% 40,08)
	EH Bildu	3 / 9	293 (% 31,07)	3 / 9	320 (% 33,76)
	BIT (Busturia Independiente Taldea)	1 / 9	83 (% 8,8)	2 / 9	202 (% 21,31)
Datuen iturria: Hauteskundeen emaitzak euskadi.net webgunean

Hedabideak

"Berrien Berri" aldizkaria.

Ondasun nabarmenak ^[9]^[10]

Axpeko Andra Mari eliza eta Busturiko udaletxea.

Kristo Santuaren santutxoa.

Madariaga dorretxea

Ondare erlijiosoa

Andra Mari eliza
Done Bartolome baseliza
Done Mikel Goiaingeruaren baseliza
Gurutze Santuaren baseliza eta santutxoa
Matategiko Santi Mami baseliza
Pareziko baseliza

Ondare zibila

Apraizbarrenengoa baserria
Apraizerdikoa baserria
Arrizuriaga Goikoa baserria
Mendeletxaga baserria
Musategi baserria
Olarreta baserria
Arbe burdinola
Beotegi burdinola
Txarabiola burdinola
Zeleta burdinola
Gordoiz dorrea
Madariaga dorretxea
Ugarene etxea
Txirapozu jauregia

Busturiar ospetsuak

Juan Sagarbinaga (1710-1797), arkitektoa.
Joan Urkitza (1714-1792), arkitektoa eta zizelkaria.
Juan Antonio Usparitza (1919-2012), medikua eta DYAren sortzailea.
Antonio Gezuraga Besangitz (1919-1992), ingeniaria, karrera profesionala Ameriketako Estatu Batuetan egindakoa.
Julen Kaltzada (1935-2017), euskarako irakaslea eta AEKko kide nabarmena.
David Seco (1973), ziklo-kroslaria.

Erreferentziak

↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
↑ «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).
↑ «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).
↑ ^a ^b Euskaltzaindia. (PDF) 145. arauaː Bizkaiko herri izendegia. .
↑ «Kalzada Ugalde, Elisa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).
↑ ^a ^b «Busturialdekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).
↑ «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).
↑ «Busturia - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).
↑ "Busturia", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema.
↑ "Zer bisitatu?", Busturiko Udala^{[Betiko hautsitako esteka]}.

Ikus, gainera

Bizkaiko udalerrien zerrenda

Kanpo estekak

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena:
Euskal Wikiatlasa

Busturiko udalaren webgunea.

Datuak: Q1242317
Multimedia: Busturia / Q1242317
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Busturia

[Udalbiltza-1] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.

[2] «Kaleko erabilera herrialdez herrialde» Euskararen erabilera (Wikipedia).

[3] «Etxeko erabilera» Euskararen erabilera (Wikipedia).

[Euskaltzaindiaren_145._araua-4] Euskaltzaindia. (PDF) 145. arauaː Bizkaiko herri izendegia. .

[5] «Kalzada Ugalde, Elisa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).

[#1-6] «Busturialdekoa - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).

[7] «Ahotsak.eus, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea» www.ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).

[8] «Busturia - Ahotsak.eus» ahotsak.eus (Noiz kontsultatua: 2018-07-09).

[9] "Busturia", Euskal Ondare Kulturalaren Informazio Sistema.

[10] "Zer bisitatu?", Busturiko Udala^{[Betiko hautsitako esteka]}.

[4]

[1]

[2]

[3]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]