Ahuntz
Ahuntza (emea) edo akerra (arra) (izen zientifikoa: Capra aegagrus hircus) ugaztun hausnarkari bat da, Caprinae subfamiliakoa, Capra aegagrus basahuntzaren subespezie etxekotua. Kumeei, berriz, antxume, aume edo ahuña deritze. Azienda xehetzat hartuta dago, ardiak eta txerriak bezala.
| Ahuntz | |
|---|---|
| Sailkapen zientifikoa | |
| Datu orokorrak | |
| Ernaldia | 22 aste |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | ahuntz-esne, ahuntz haragi eta goat hair (en)  |
| Bizi itxaropena | 15 urte |
| Bihotz-frekuentzia | 75 taupada minutuko |
| Kumaldiaren tamaina | 2 |
| Edoskitzea | 305 egun |
Gizakiak ahuntzengandik elikagaiak eskuratzen ditu: esnea eta haragia. Esnea zuzenean har dezake, edo esneki landu gisa (gazta, jogurta...).
Etimologia
aldatuEmearen izena, aitzineuskaraz,[1] *ha(n)-huntz berreraiki du Lakarrak[2] (non *han 'animalia' eta huntz landare-izena ikusten dituen). Mitxelenak, Anuntzibai toponimoan oinarrituta, anuntz[3] proposatu zuen.
Kumearen izenei dagokienez,[1] antxume da hedatuena, eta ahuntz-ume du jatorrizko forma (Axularrek eta Etxeberri Sarakoak erabili zuten). Euskararen bazterretako hizkeretako aldaerek iradokitzen dute, ordea, ahuntz-en bukaerako -tz geroago gehitutako morfema dela (ikus halaber beltz):
- ahuñe/a (bustidura adierazkorraz edo -ña moduko atzizki txikigarri batez) < *ahun (ala *ahune < *ahume?)
- auma/e < *ahun-ume
Azkueren arabera, esaterako, Erronkarin aiñe/a nahiz aiñume erabiltzen ziren.[4]
Munduko aziendak
aldatuHauek dira gaur egun ahuntz gehien dituzten herrialdeak: · Txina : 173.000.000. · India : 124.500.000. · Pakistan : 52.800.000. · Sudan : 40.000.000. · Bangladesh : 34.500.000. · Nigeria : 27.000.000. · Iran : 26.000.000. · Indonesia : 12.450.000. · Tanzania : 11.700.000. · Kenia : 11.000.000.
Euskal Herriko bertako ahuntz arrazak
aldatu
Euskal Herrian bertako bi ahuntz arraza daude: ahuntz azpigorria eta piriniotar ahuntza. Haiez gain, kanpoko beste arrazetako etxeko ahuntzak daude ere esne eta haragitarako.
Esamoldeak
aldatu- "Ahuntzaren gauerdiko eztula" bezala izan: Oso garrantzi gutxiko zerbait izan.
- "Ahuntzak adarrak dituen aldera": Alderantziz.
Akerra
aldatuAkerra sarri agertzen da herri sinesmenetan, baita Euskal Mitologian ere, Akerbeltz izenarekin. Gainera, Euskal Herrian zein Pirinio guztian ohikoa izan da aker beltzak edukitzea artalde zein ukuiluetan gainontzeko abereak babesteko.
Kristauentzat, Deabru beraren berraragiztatzea da, eta apaizek sorgin eta aztiak jazarri dituzte Akelarreetan era guztietako gehiegikeria sexualak egitearen salaketapean. Egun zera uste da berriz, Akerbeltza antzinako jainko bat zela, abereen babeslea. Akerraren inguruko gurtza hau gainera Europako beste zenbait lekuetan ere eman da. Akerbeltz honen inguruko zenbait sinesmenek gaur egun arte iraun dute.
Erreferentziak
aldatu- ↑ a b Lakarra, Joseba A.; Manterola, Julen; Segurola, Iñaki. (2019). Euskal Hiztegi Historiko-Etimologikoa (EHHE-200). Euskaltzaindia, 353-354. or. ISBN 978-84-946477-8-9...
- ↑ (Gaztelaniaz) Lakarra, Joseba A.. (2002). «ETIMOLOGIAE (PROTO)UASCONICAE LXV» in Artiagoitia, Xabier; Goenaga, Patxi; Lakarra, Joseba A. ERRAMU BONETA: FESTSCHRIFT FOR RUDOLF P. G. DE RIJK. Euskal Herriko Unibertsitatea, 433. or. ISBN 84-8373-406-0..
- ↑ Koldo Mitxelena (1976). Fonética histórica vasca. Donostia: Gipuzkoako Aldundia.
- ↑ Azkue, Resurrección María. (1905). Diccionario vasco-español-francés = Dictionnaire basque-espagnol-français. .
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q2934
Multimedia: Goats / Q2934
Espezieak: Capra hircus