Gaubea

Gaubea
	Araba, Euskal Herria
	Uribarri Gaubea, udalerriko herriburua
Administrazioa
Estatua	Espainia
Erkidegoa	Euskal Autonomia Erkidegoa
Lurraldea	Araba
Eskualdea	Añana
Izen ofiziala	Valdegovía / Gaubea
Alkatea	Gorka Salazar Senso ; (Euzko Alderdi Jeltzalea)
Posta kodea	01.426-01.427
INE kodea	01055
Herritarra	gaubear
Kokapena
Koordenatuak	42°51′17″N 3°03′39″W / 42.8547°N 3.0609°W
Azalera	244,06 km²
Garaiera	552-1.184 metro
Distantzia	42 km Gasteiza
Demografia
Biztanleria	1.066 (2023); −31 (2022)
Dentsitatea	4,37 bizt/km²
Hazkundea; (2003-2013)	% 3,37
Zahartze tasa	% 23,01
Ugalkortasun tasa	‰ 16,95
Ekonomia
Jarduera tasa	% 81,54 (2011)
Genero desoreka	% 13,53 (2011)
Langabezia erregistratua	% 8,67 (2013)
Euskara
Euskaldunak	% 18,69 (2010)
Kaleko erabilera	% (2016)
Etxeko erabilera	% 5.15 (2016)
Datu gehigarriak
Webgunea	http://www.valdegovia.com/

Gaubea^[1] (ofizialki Valdegovía / Gaubea) Arabako mendebaldeko udalerri bat da, Añanako kuadrillakoa. Gasteiztik 42 bat kilometro mendebaldera dago, eta 1,139 biztanle ditu.

Artikulu hau udalerriari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Gaubea (argipena)».

Izena

Udalerriaren euskal izentzat Euskaltzaindiak Gaubea izena arautua du 2006az geroztik,^[1] eta Gaubeako Udalak ere izen horixe onartua du udalerriaren euskal izen ofizialtzat. Lehenago, Gobiaran erabili izan da, gaztelaniazko Valdegovíatik itzulpena eginda.

Geografia

Erliebe menditsua du Gaubeak, 552 eta 1.184 metro arteko garaiekin. Bertako mendirik ezagunena Carrias da, 1.130 metro garai. Omecillo ibaiak zeharkatzen du udalerria, Ebro ibaiaren ibaiadarra dena. Puron errekak ere zeharkatzen du Gaubea, Ribera herritik gertu arroila eder bat sortuz.

Udalerriaren eremuak itxura berezia duen arren Uribarri Gaubea herriburua erdigune geografikoan kokaturik dago, 552 metrotako altueran.

Udalerri mugakideak

Iparraldean: Burgosko Junta de San Martin de Losa, Junta de Villalba de Losa eta Berberana.
Hegoaldean: Burgosko San Zadornil, Valle de Tobalina, Bozoo, Santa Gadea del Cid eta Berberana.
Ekialdean: Lantaron, Erriberagoitia, Añana eta Kuartango.
Mendebaldean: Valderejo eta Burgosko San Zadornil eta San Pantaleon de Losa.

Historia

Antzinaroa

Leize artifizial ugari dago Gaubean, bereziki Barrio, Corro, Tobillas, Pinedo, Boveda eta Riberan. Haien ingurumarietan historiaurreko aztarna interesgarri anitz topatu da, Brontze Arotik Goi Erdi Arora arte zabaltzen omen direnak, esate baterako Ribotako menhirra, Uxama Barca (Osman), Pico de San Pedro (Uribarrin), Lastra (Karankan) eta Berbeia (Barrion) kastroak. Erromatarren garaian, autrigoien mendebaldean izanda, haien eragin handia jaso zuen Gaubeak. Orduko asentamenduen aztarnak ere aurkitu dira, La Arena (Tobillasen) eta El Llano (Gurendesen) besteak beste^[5].

Gaztela eta Araba artean

Aldaietaren antzeko gerriko apaindu batek Erdi Aroko lehen okupazioa kokatzen du «VI. eta VII. mendeetan, Juan Antonio Quirós arkeologoaren aburuz^[6].

804 urtean Valpuestako apezpikutzaren barnean aipatzen da. Bertako agiri batean dioenez Juan apezpikuak Govia populatu zuen eta Gaztelako fundazio nukleotako bat bihurtu zen. Alfontso II.a Asturietakoak sustatu zituen populazio hauek presura bidez eta XII. menderako 30 monastegi inguru eraiki ziren Gaubeako lurretan^[5]. garai hortakoa da Tobillasko Durruma eliza, Arabako zaharrena kontsideratua dagoena.

XI. mendean Lope Enekoitz Bizkaiko jaunak eskuratu zuen lurraldea eta XIV. mendean Gaztelako koroaren menpe gelditu zen, Villarcayoko eskumenean. XV. mendean Araban sartu zen Valle Real tituluarekin eta 1463. urtean Henrike IV.a Gaztelakoak Arabako hermandadeei zegokiela baieztatu zuen, eta 1483an zergak ordaintzetik aske gelditu ziren. 1501 urtean ordea Burgosko zergabiltzaileek hartu zituzten Gaubeako diruak, baina haranak protesta egin eta Errege-erregina Katolikoek 1503an arrazoia eman zioten, Errege eskutitz bidez Arabari zegokiola konfirmatuz. Auziak 1510 arte iraun zuen arren ez zen aldaketarik izan.

Aro modernoa

Araban bazegoen ere, gaubeako 19 parrokiak Burgosko artzapezpikuari zegozkion 1800. urtean. Karankako parrokia berezia zen, urte bakoitietan Burgosi zegokion eta bikoitietan Kalahorrari.

1835ean eta 1855ean kolera izurriteak jasa zituen Iberiar Penintsula osoak. Gaubeara 1855. urtekoa iritsi zen eta orduko herrigune handienetan izan zuen eragina, Berguenda, Gurendes eta Uribarrin hain zuzen ere. Bigarren karlistaldian (1872-1876) Araba komandantziatan banatu zen eta Gaubeak komandantzia bat osatu zuen, garai hartan 3.000 biztanleko herria baitzen^[5].

2011. urtean, Bachicabo eta Barrio herrien artean Lantarongo konderriaren gaztelu zaharraren arrastoak aurkitu zituen Antxoka Martinez Velasco arkeologoak Los Castros izeneko haitzean. Erdi aroko zeramika puskak agertu ziren, aztarnenen jatorriko garaia kokatzen lagundu zutenak.^[7]

Banaketa administratiboa

Valderejoko Ribera herri hutseko eliza

Astulezko gaztelua, muino batean kokatua

Herri txiki eta kontzeju ugariz osatua dago, haren hiriburua Uribarri Gaubea da. Herrien zerrenda honakoa da:

Acebedo
Astúlez
Bachicabo
Barrio
Basabe
Bóveda
Corro
Espejo
Fresneda
Uribarri Gaubea (udalerriko herriburua)
Ginea
Gurendes
Karanka
Karkamu
Mioma
Nograro
Osma
Pinedo
Quejo
Quintanilla
Tobillas
Tuesta
Valderejo (Lahoz, Lalastra, Ribera —hustua— eta Villamardones herriek osatua; 1966 arte haran honek berezko udalerria izan zuen)
Valluerca
Villamaderne (eta Bellojín, Villamaderneko kontzejuko herria)
Villanañe

Karkamu, Fresneda eta Ginea 1927 arte Lacozmonte desagertutako udalerrian zeuden. Aldiz, 1947an Alcedo herria Gaubeatik Bergonda udalerrira pasatu zen. Villanañek bere udalerria izan zuen, Bellojín ere hartzen zuena, 1841 eta 1923 artean.

Demografia

1800 urtean 557 biztanle izatetik 1877an 3.509 izatera pasa zen Gaubea.

XX. mendearen lehen erdian Gaubeak biztanle kopurua mantendu zuen, baina nekazaritzari lotutako udalerria izanik, 1950eko hamarkadatik aurrera galera iritsi zen. 1990eko hamarkadan XX. mende hasierako biztanleen laurdena edukitzera iritsi zen. XX. mendearen amaieran eta XXI. mendearen hasieran berriro igotzen hasi zen biztanleria, eskualdeak hiriarekin zituen komunikazio bideak hobetzearen ondorioz batez ere.

Gaubeako biztanleria

Datu-iturria: www.ine.es

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Hauteskundeak Gaubean»

2023-2027 legegintzaldia

2023ko hauteskundeen ondorengo Gaubeako udalbatza
Alderdia		2023ko maiatzak 28
Alderdia		Zinegotziak	Boto kopurua
	Euzko Alderdi Jeltzalea (EAJ)	5 / 9	303 (% 52,79)
	Euskal Herria Bildu (EH Bildu)	3 / 9	160 (% 27,87)
	Alderdi Popularra (PP)	1 / 9	77 (% 13,41)
	Euskadiko Alderdi Sozialista-Euskadiko Ezkerra (PSE-EE)	0 / 9	34 (% 5,92)
Datuen iturria: Hauteskunde emaitzak. Eusko Jaurlaritza

Alkateak

Hauek izan dira Gaubeako azken alkateak:

Alkatea	Agintaldi hasiera	Agintaldi amaiera	Alderdia^[8]
Jose Maria Beltran de Salazar Varona^[8]^[9]^[10]	1979	1983		Euzko Alderdi Jeltzalea
Jose Maria Beltran de Salazar Varona^[9]	1983	1987		Euzko Alderdi Jeltzalea
Ignacio Barredo Perez	1987	1991		Independenteak
Jesus Maria Beltran de Salazar Varona^[9]	1991	1995		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Antonio Pinedo Cerrillo^[9]	1995	1998^a		Euzko Alderdi Jeltzalea
Francisco Javier Unanua Pascual^[11]^[12]	1998	1999		Unidad Alavesa
Francisco Javier Unanua Pascual^[12]^[13]	1999	2003		Agrupacion Valdegovia
Francisco Javier Unanua Pascual^[12]^[13]	2003	2007		Agrupacion Valdegovia
Juan Carlos Ramirez-Escudero Isusi^[12]^[13]	2007	2011		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Carlos Ramirez-Escudero Isusi^[12]	2011	2015		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Carlos Ramirez-Escudero Isusi^[8]^[12]	2015	2019		Euzko Alderdi Jeltzalea
Juan Carlos Ramirez-Escudero Isusi^[12]	2019	2021^b		Euzko Alderdi Jeltzalea^[14]
Gorka Salazar Senso^[12]	2021	2023		Euzko Alderdi Jeltzalea
Gorka Salazar Senso^[15]	2023	Jardunean		Euzko Alderdi Jeltzalea

^a Alkateak ez zuen legegintzaldia bukatu.

^b 2021ean Juan Carlos Ramirez-Escudero Isusi alkateak erretiroa hartu zuen 65 urte bete ostean.

Garraioa

Araba Bus sareko lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi:

Araba Bus

Zerbitzua	Hasiera	Ibilbidea	Amaiera ⁠
13	Gasteiz (geltokia)	Gasteiz (Bastiturri) • Gasteiz (epaitegiak) • Gasteiz (Gaztelako Atea) • Subillabide • Tresponde • Billoda • Billoda (Plaza) • Langraiz Oka (udaletxea) • Langraiz Oka (bar-posta) • Langraiz Oka (Bikuña) • Olabarri • Mandaita • Pobes • Padul • Gesaltza Añana (museoa) • Gesaltza Añana • Tuesta • Espejo • Villanañe • Uribarri Gaubea • Gurendes • San Millan de San Zadornil • Korro • Tobillas	Bobeda

Kultura

Espejoko pilotalekua

Euskara

Gaubeako lurretan euskaraz mintzo zirela argi uzten dute bertako toponimoek, besteak beste, Astulez, Basabe, Anderexo edo Karanka izenek.^{[erreferentzia behar]}

2016an Gaubeako populazioaren artean %27,7 euskalduna zen.