Itsasoa kulturan

Itsasoak kulturan eragin handia izan du hainbat mendeetan zehar eta gizakiak itsasoan izan duen esperientzia kontraesankorra izan da: boteretsua baina barea, ederra baina arriskutsua. Itsasoari buruzko kultura literatura, arte, poema, film eta antzerki bidez gauzatu da. Txalupak irudikatzen dituen artelanik zaharrena duela 40.000 urtekoa da. Harrezkero, hainbat herrialde eta kulturatako artistek itsasoa irudikatu dute. Sinbolikoki, izaki fantastikoz betetako ingurune etsaitzat hartu izan da itsasoa: Leviatan Biblian, Isonade japoniar mitologian, Kraken eskandinaviar mitologian edo Traganarru euskal mitologian.

Kanagawako olatu handia (Katsushika Hokusai, 1830 inguru)

Ikusizko metaforak

Mendebaldeko literatura eta plastika historian itsasoak eta itsas eremuko zenbait elementuk eragin garrantzitsua izan dute, eduki esanguratsuen ikusizko metafora gisa. Espronceda eta antzeko idazle erromantikoentzat askatasunari zegokion elementu bat zen itsasoa, haren Canción del Piratan azaltzen den moduan. Berant Erdi Aroko jakintsuek —Jorge Manriquek, esaterako— herioak dakarren handitasun eta baretasunaren isla ikusi zuten itsasoan. Errenazimentuak, iritzi humanistez eta beste poztasun batez beteriko baliabide gisa hartu zuen, gizakiaren gogo aldartea ukitzeko. Frai Luis Leongoak zioenez, harmoniazko musikak agindu behar du gogoan eta baretasuna eta oreka bilatu behar ditu, itsasoaren haserrealdiei eta ekaitzei aurka egiteko. Durandok berak XIV. menderako alderatzen zituen bizitza eta itsasoa.

Biblian ere nabarmen gelditzen da itsasoak esanahietan duen balio aniztasuna, eta batzuetan bitarteko ere bihurtzen da itsasoa: gaiztoak zigortzeko garaian (Ir 15,10) (Sal 77,53), gaiztakeriaren metafora moduan (Jb 15,10) nahiz Jainkoarekiko mendetasunean (Mt 8,27), baita sorkarien artean itsasoa harrigarria denean ere (Ps 94,4).

Itsasoa enblematikan

Itsasoa eta didaktika politiko-morala

Itsasoak eskaintzen dituen esanahiak eta enblematikak XVII. mendeko testuinguru politiko eta moralean nola azaltzen ziren aipatzen da atal honetan. Europa osoan zehar tratatu horiek sarritan kontsultatzen zituzten nola ertilariek hala erudituek.

Saavedra Fajardo, Westfaliako bake-akordioan Filipe IV.a Espainiakoaren mandataria izan zen eta Espainiako enblemagile garrantzitsuena eta munduan zehar gehien zabaldu zena. Bere lana, Idea de un Príncipe político cristiano representada en cien Empresas izenekoa, bi aldiz argitaratu zen: 1640an, Munichen eta, aldaketa txiki batzuk eginda, 1642an, Milanen. Hainbat hizkuntzatara itzuli zen lana, latinera eta frantsesera, esaterako.

Behin baino gehiagotan agertzen du idazleak itsasoa. Hala, bere XCV enpresan istmo batez bereizitako bi itsaso agertzen dira, ondare berrien jabetza eztabaidatzen duten indar politikoen adierazgarri (1. irud.). Itsasoak Printzeekin duen zerikusia Habakuk profetarekin ere azaltzen da (Hab 3,8). Nolanahi ere, hemen Espainiako eta Frantziako monarkiaren aipamena egiten da; itsaso oldarkor modura eztabaidatzen dute Savoiako dukerriko istmoa, garrantzi handiko gunea, XVII. mendean penintsula italiarrerako sarbidea baitzen. Arrazoi horregatik, Saavedrak Savoiako dukeari enblema bidez aholkatzen dio iraun dezala neutral, istmo bat bailitzan, eta bere interesak defenditzekotan baino ez egiteko itsaso baten nahiz bestearen alde.

Itsaso haserreta eta itsaso barea

Irudiaren zentzu didaktiko politikoa nabarmena da eta haren LXXXIII. enpresan jarraitzen du: itsasoak zakar eraso du gotorlekua (2. irud.). Saavedrarentzat monarkia da irudi hori; hain zuzen ere, armetan trebaturik, itsasoaren indarraren aurka gotorleku modura sendotu behar duen monarkia.

Hortaz, itsasoa etengabeko baretasunean behin ere ez dagoen bezala, halaxe prestatu behar dituzte Printzeek armak. Aholku bera ikusten dute XVII. mendeko tratatugile espainiar guztiek; hain zuzen ere, nabarmena delako monarkiaren inhibizioagatik gertatzen den gainbehera militarra.

Berriro irudira etorriz, esan daiteke oso ohikoa dela gerraren laztasunak itsaso bidez adieraziz aurkeztea. Hori bera agertzen da Ruscelli italiarraren enblemetan, antzeko kontaketa baten bidez, Farnese Etxeko gotortasuna irudikatzen baitu. Etxe horretakoa izan zen kristau dogmaren defentsan Enrike VIII.a Ingalaterrakoari aurre egin zion Paulo III.a Aita Santuak.

Enblematikan zentzu moral nabarmen batez aurkeztu da olatu haserreek erasotako haitzaren irudia; horren bidez adieraziz gizakiak ongian iraun behar duela beti eta edozein egoeren aurrean, aurkakoa badu ere.

Itsasontzia antzinarotik hartu izan da Elizaren irudi. Luzón de Millaresek, XVII. mendeko enblemagileak, mundu honetatik gorrotoa eta ezinikusiak saihestuz igaro behar duen gizakiaren irudi modura aurkezten du, eta horretarako, itsaso barea hautatzen du, oztoporik gabeko espiritu baten islatzat.

Itsasoa, eskuzabaltasunaren irudi

Tratatugile politikoek Printzearen eskuzabaltasunaren ideia ere itsaso bidez azaltzen dute. Solorzanok, XVII. mendeko politikorik handienetakoak, Política Indiana idatzi zuenak eta horrez gain, bere Emblemas Regio Políticos osatu zituenak aipatzen duenez bere LXXXVI. enbleman.

Itsasoa, herriaren irudia

XVII. mendeko enblemagile espainiar handienetakoa zen Baños de Velascorentzat, herriaren irudia da itsasoa. Haren II. armarriak itsasoa hauskortasun eta eutsiezinezko gogorkeriaren adibide zela esaten digu Aristides greziarrarentzat, eta horregatik zela —zein, hura bezalako— herriaren irudikapena.

Baños de Belaskorentzat, Printzearen irabazien aurrean esker txarrekoa da herria, ura ematen dioten hodeiekin itsasoa den bezala, emaria jasotzean txartu egiten baita.

Itsasoa herriarekin loturik irudikatze hori lehendik egina zuen Solorzanok bere XC. enbleman, haizeak gogor jotzen duelako itsasoa ekaiztsu agertzen duen hartan.

Itsaso ekaitztsua grinen irudi

Enblema moral gehienetan ohikoa da espirituan diren grinen eremua itsaso ekaiztsu bidez adierazi nahi izatea, eta ez da harritzekoa politikak irudi hori hartzea Printzearen haserrearen islatzat: grina txar horretatik ihes egin dezan. Hala, bere hondakinak ertzera botatzen dituen itsaso haserrea aurkezten du Solorzanok bere XXXVIII. enbleman.

Luzón de Millaresek XV. sinboloan bi eratara erakusten du itsasoa, bare eta haserre, nabigaziorako baldintzarik onena beretasuna dela esanez. Gauza bera gertatzen da ekintzetan haserreak harrapatu gabe bakea bilatu behar duen gizakiarengan; alegia, ekaitzak ontzia jarri baitezake arriskuan, haserreak gizakiaren espiritua bezalaxe.

Itsasoa aberastasunaren irudi

Nazioetan aberastasunen seinale izan da itsasoaren aginpidea. XVII. mendeko botere espainiarraren zati handi bat Amerikarekiko merkataritzan oinarritu zen, eta galdu zenean horrek gainbehera argi bat eragin zion nazioari, jakina den bezala. Haren nagusitasuna holandarren eskuetara eta gerora ingelesenera aldatu zenean, Espainiak aginpidea galdu egin zuen eta herrialde haiek bereganatu, Elmer Barnesek kontatzen duenez.

Saavedrak behin eta berriz dio itsas merkataritza oinarrizkoa dela herrien garapenerako. Maravallen esanetan, noblezia gaztelarra merkataritza jarduera horien aurka jarri zen, euren mailakoentzat lotsagarria zela eta. Harrokeria horrek, lehen esan bezala, herriaren balantzean galera konponezin bat eragin zuen.

Ikuspegi horiek salatuz, Saavedrak bere LXVIII. enpresan, munduaren esferari eusten dioten bi itsasontzi jartzen ditu.

Beraz, elezaharrek erakusten dute nabigazioak aberastasunak ekartzen dituela, eta lan honetako aipatutako idazleen iritziz, itsasoa agindupeko izateak goratzen du herri bat merkataritza bidez.

Itsasoaren ikuspegiak Antzinaroko literaturan eta mitologian

Ondoren, antzinaroko literaturak itsas haizeei buruz egin zituen gogoeta batzuk aurkeztuko ditugu, eta horrekin batera, baita, itsasoa karen eta bizitza sortzeko baliabide gisa, antzinako elezaharrek eskaini ziguten ikuspegia ere eta honek pentsamoldean izan zuen eragina.

Itsasoko haizeak

Antzinaroak izaera eman zion haizeari eta mitologiako irudi bilakatu zuen. Ezagunenak Zefiro eta Boreas dira. Biek Noto edo haize beroa eta hezetasunez zamaturik itsasotik sortzen denaz jardun zuten.

Iliadan Homerok hego haize beroa egiten zen lainoen erantzule eta honela deskribatu zuen zentzu negatibo batez: Ovidiok Metamorfosiak obran itsasotik datorren haize hori identifikatzen du (Mtam. I. lib.).

San Isidorok bere Etimologiak lanean, haizeei buruz hitz egiten duenean, Austro izenez ere ezaguna dela Notoa aipatzen du.

Haizeen zentzu gaiztoa ez dagokio Notori soilik, baita Euro eta Abrego izenez ezagutzen direnei ere, Eneidan esaten denez.

Noto haizea gaiztoa zen Zefiro anaiaren ustez baina udaberrian haize ona bilakatzen zen. Bestalde, Boreas zen denetan haizerik basatiena.

Haizeen irudikapena

Artean sarri samar irudikatu izan dira haize horiek. Esaterako, Botticelliren Venusen jaiotza obra sonatuan Zefiro udaberriko haizea agertzen da. Alabaina, haizeak normalean ahoaz putz egiten duten haurren buruez adierazi izan dira. Hala, lurrekoaren edo naturaren eta zerukoaren edo goikoaren arteko bereizketa egiten da. Horregatik jarri zituzten lau haize, lurraren mugetako erreferentzia gisa, eta halaxe adierazten dute.

Dureroren grabatu ugarietan Apokalipsia izeneko obra azaltzen dira haizeok, hala nola: Zefiro, Euro, Boreas eta Austro. Hor, aingeruak denetan gaiztoenari edo Boreas haizeari aurre egin dio, menderatu nahian (12. irud,).

Antzinako tradizioan Eolo da haizeen arbaso eta jauna, Homerok bere Odisea obran dioen bezala, Eoliako uhartean hartu zuen Eolok Ulises eta handik abiatzerakoan eman zion zahagi bat, barruan haize guztiak zituena, bere bidaiaren helmugara, Ithakara, eramango zuena izan ezik. Marinelen arinkeriak zahagia irekiarazi zien eta hori eginez ekaitz handi bat sortu zuten (La Odis. X, I. eta hur.).

Itsas karean

Itsasoak ere zerikusi izan zuen bizitzako haztegi eta karen izatean, Olinpon bildu ziren jainko-jainkosen arteko jainkosarik bikainena sortu baitzuen: Afrodita edo Venus. Hala kontatzen du elezahar klasikoak, izan ete, Hesiodoren Teogonia lanean azaltzen denez, Urano (Zerua) Gearekin (Lurra) ezkondu zen eta biengandik sortutako semeak bere amaren edo lurraren kontra apurtuz hiltzen zituen Uranok, haien ahalmenaren beldurrez. Geak bere semeei eskatu zien mendekua eta semerik gazteenak, Kronos edo Satuno zeritzanak burutu zuen mendekua.

Venusen jaiotza

Venusen jaiotzan, Uranoren espermak itsasoko urak ernaldu zituen. Beraz, Venusek ez du amarik. Platonek Urania edo Celeste deitu zion Jupiter eta Dionerengandik jaio zen Venus herrikoia edo Humanitas izenekoarengandik bereizteko. Platondarrek honela adierazten zituzten bi maitasunak: lehena, goikoa edo espirituala zen, ez baitzen haragitik jaioa eta horregatik adimenari mintzo zaio; bigarrena, aldiz, argi eta garbi dago sentsuala eta herrikoia zela.

Ficinok, XV. mendeko neoplatonikoak, bere De Amore lanean aipatzen duenez, amaren edo materiaren askapen gisa ulertu behar da Venusen itsas gaineko jaiotza, eta horregatik maitasun intelektual deritzonaren zuzeneko erreferentzia egiten zaio, izan ere, adimenak ez baitu inolako traturik gorputz materiarekin. Platonek zehaztapenetan aipatzen duenez, zeruko Venusez aipatutako maitasuna Venus herrikoi edo sentsual soilarena baino goragokoa dea, baina biak dira onak, jainkotasunaren irudia bilatzen baitute. Antzera hitz egiten du Leon Hebreo espainiarrak bere Diálogos de Amor lanean.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Euskal Herri Enblematikoa entziklopediako Euskal artearen historia II liburutik txertatu zen 2015-10-03 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, liburu hori eta entziklopedia horretako beste zenbait Creative Commons Aitortu 3.0 Espainia lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• Datuak: Q15008047
• Multimedia: Sea in culture / Q15008047