Lyon

Lyon; Lyon; Lugdunum
	Frantziako udalerria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Frantzia
Frantziaren banaketa administratiboa	Metropolitar Frantzia
Eskualdea	Auvernia-Rodano-Alpeak
Territorial collectivity of France with special status	Lyongo Metropolia
Alkatea	Grégory Doucet
Izen ofiziala	Lyon; Commune-Affranchie
Jatorrizko izena	Lyon; Lugdunum
Posta kodea	69001, 69002, 69003, 69004, 69005, 69006, 69007, 69008 eta 69009
Geografia
Koordenatuak	45°45′32″N 4°50′29″E / 45.7589°N 4.8414°E
Azalera	47,87 km²
Altuera	173 m, 160 m eta 312 m
Mugakideak	Saint-Cyr-au-Mont-d'Or, Saint-Didier-au-Mont-d'Or, Saint-Fons, Sainte-Foy-lès-Lyon, Tassin-la-Demi-Lune, Vénissieux, Villeurbanne, Bron, Caluire-et-Cuire, Champagne-au-Mont-d'Or, Collonges-au-Mont-d'Or, Écully, Francheville, La Mulatière eta Oullins-Pierre-Bénite (en)
Demografia
Biztanleria	522.250 (2021eko urtarrilaren 1a); 22 (2020)
Dentsitatea	10.910 bizt/km²
Informazio gehigarria
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Jeriko, Leipzig, Łódź, Varna, Birmingham, Milan, Frankfurt am Main, Saint Louis, Guangzhou, Beer-Xeva, Minsk, Yokohama, Craiova, San Petersburgo, Manila, Erevan, Beirut, Curitiba, Alepo, Mykolaiv, Pécs, Kutaisi, Göteborg udalerria, Samarkanda, Košice, Uagadugu, Kiev, Ho Chi Minh Hiria, Bălți eta Setif
Matrikula	69
	lyon.fr

Lyon Auvernia-Rodano-Alpeak eskualdeko eta Lyongo metropoliko (69M) hiriburua da, Rodano (Rhône) eta Saona ibaien lotunean kokatua. Biztanle kopuruari dagokionez estatuko hirugarren hiria da, Paris eta Marseillaren atzetik, baina hiri ingurune guztia kontutan hartuta bigarrena, 2.118.132 biztanleriarekin.

Erromatar garaian Galiako hiriburua izan zen, Erdi Aroan hiri komertzial bilakatuko zena eta XIX. mendean lehenengo mailako finantza tokia. Zeta produkzio monopolioarekin lehenengo eta ondoren ehungintza eta industria kimikoarekin bizkortu zen ekonomia. Gaur egun industria kimikoan, farmazeutikoan eta bioteknologikoan espezializatutako hiria dugu.

Horretaz gain Frantziako bigarren hiri unibertsitarioa da, 120.000 ikasle inguru izaten ditu urtero, hiru unibertsitate eta hamaika ingeniaritza eta eskolatan banatuak. Ondare historikoa eta arkitektonikoa ere ezin dugu ahaztu, UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatua du hiriaren parte zabal bat.

Erakunde internazional batzuk ere bertan dute egoitza, Interpol, Euronews eta Minbiziaren Ikerketarako Nazioarteko Agentziak besteak beste.

Historia

K.a. 43. urtean sortua izan zen Lyon Fourviere mendixkan, Lugdunum izeneko kolonia erromatar bezala, Julio Cesarren ordezkari militarra zen Lucius Munatius Plancusen eskutik.

Lugdunum-go kultura

Bertan zeltiarren gotorleku bat zegoen, Lug[o]dunon izeneko Lugus jainko zeltiarra, “argia” y dúnon “kastroa”).

Laster hiri garrantzitsua bihurtzen hasi zen. K.a. 12. urtean, Drusok, Cesar Augusto eta Erromari tenplu bat eraiki zien. Tenpluak 400.000 metro karratuko enparantza zuen, eta hura, Galia osotik bidalitako estatuez apaindu zen. K.o. 19. urtean, Garaipen arku bat egin zuten, baita ere.

Galia osoko hiriburua bihurtu zen. Hiri garrantzitsua bihurtu zen garai honetan eta erromaz aparte inperioko hiri ikusgarriena ere bai. Rodano ibaiko eskuin aldean, muino baten tontorretik urbil, anfiteatroa zeukan. Galtzada bat pasatzen zen handik eta akueduktu bat ere bai. Beste aldean, eskerraldean, orain erdi desagertuta dagoen zirkoa dago. Hirira 4 akueduktu handi sartzen ziren eta ur asko ekartzen zuten dozenaka kilometrotik. 40 kilometrotara dagoen tunel bat aurkitu da azken aldian. Ezagunena Gier-ko akueduktua da, eta gaur egun, zati luze batzuk ikus daitezke. Mont Dor akueduktua iparraldetik ekartzen zuen ura hirira.

Bertan, tunel sare handia aurkitu zen 60ko hamarkadan. Tunel sareak 2 kilometrotako luzeera du eta arrain arantza izena hartu du bere arkitekturaren arabera. 16 putzu aurkitu dituzte gainera. Momentu batzuetan 30.000 biztanle izan zituela uste da.

Hirian, Klaudio eta Karakalla emperadoreak jaio ziren.

197. urtean, erromatar ejerzitoen arteko bataila odoltsuena bertan izan zen. Septimio Severo enperadoreak, Klodio Albino garaitu zuen.

III. mendean, hiriaren gainbera izan zen eta 297. urtean Galiako hiriburua izateari utzi zion.

437. urtean, Borgoñan errefugiatu ziren alemaniar tribuak hirira bidali zituen, Aezio-k.

Erdi Aroa

Berdungo Itunaren ondorioz, 843. urtean, hiria Lotario I.aren menpe geratu zen. Hura, Karlomagno beraren biloba zen.

XIII. mendean istilu asko sortu ziren eta 1312. urtean, Felipe IV. erregeak kargu egin behar izan zen. Horren ondoren, hiria Frantziako koroaren menpe geratu zen. Ehun Urteetako Gerran hiriak Frantziako erregeen aldean geratu zen.

XVI. mendetik aurrera ekonomikoki asko hobetu zen. Honen arrazoi nagusienak hauxek dira: florentinako banketxeak, urtero egiten ziren lau azokak ekartzen zituzten merkatariak, inprentak eta batez ere zeta. Horrela, europako hiri handienetakoa bihurtu zen.

Hala ere, jende arruntarentzat bizimodua zaila zen eta matxinadak sortu ziren. Honek eta Erlijio gerrak garai honen gainbeera ekarri zuten. Inprentak Ginebrara mugitu ziren eta bankuak hiria utzi zuten.

Aro garaikidea

Frantziako Iraultzan, Girondinoen aldean egon zen hiria. 1793. urtean, bi hilabetez gudan egon ostean errenditu zen. Bataila horretan hainbat eraikin suntzitu ziren eta, hamar urte geroago, Napoleonek berreraikitu zituen.

XIX. mendean, hiri industrial garrantzitsua bihurtu zen zeta-ren industriagatik.

1827 eta 1832. urteen artean, lehenengoetariko trenbidea eraiki zen Lyon eta Saint-Etienne artean. Munduko lehen funikularra hirian egin zen, baita ere, 1862. urtean. Lumiere anaiek zinema sortu zuten hirian, 1895. urtean. Urte berean, martxoan bere lehen filma egin eta estreinatu egin zuten. Fabrikako langileen irteera Lyon Monplaisir -en zuen titulo bezala. Honengatik, museo eta zinema bat dago bertan.

Bigarren Mundu Gerran, alemaniarrek hiria hartu zuten. 1942ko ekainean bataila bat egon zen eta bertan hildako Senegaldarrentzako hilerri bat egin zen, 1942. urtean. Urte hartako azaroan, hiria galdu zuten Frantziarrek. Bertan, Gestapo-ko bulego garrantzitsu bat jarri zuten Naziek. 1944ko maiatzaren 26an,aliatuek hiria bonbardatu egin zuten. Alemaniarren eskutik libre geratu ziren urte hartako irailaren 3an.

1978. urtean, metroa ireki zen. Paris eta Lyon arteko TGV-a lehena izan zen eta 1981. urtean egin zuen lehenengo bidaia.

1989. urtean, Interpol-en egoitza hirian jarri zen.

Geografia

Lyon, Frantzia ekialden dago, Rodano eta ibaiak batzen diren puntuan. Erdialdeko Mendigunea eta Alpeen artean dago kokatuta.

Mendebaldean muino bat dago, eta bertan, Notre-Dame baseliza eta Eifell dorrea bezalako dorre bat dago. Bi ibaien arteko penintsulan, merkatal kaleak aurkitzen dira eta Bellecour plaza, europako enparantzarik handienetakoa dena. Hiria, ekialdeko lautadan zehar hedatzen da, baita ere.

Klima

Datu klimatikoak (Lyon)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	17.9	21.9	25.7	30.1	34.2	38.4	39.8	40.5	35.8	28.4	23.0	20.2	40.5
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	6.2	8.4	12.4	15.3	20.0	23.5	27.0	26.7	22.3	16.7	10.2	7.1	16.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.1	1.2	3.3	5.6	9.9	13.1	15.6	15.3	11.9	8.4	3.6	1.5	7.5
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	−23.0	−22.5	-10.5	-4.4	-3.8	2.3	6.1	4.6	0.2	-4.5	-9.4	−24.6	−24.6
Pilatutako prezipitazioa (mm)	52.9	50.5	54.8	72.3	87.7	80.2	62.0	69.0	88.3	94.7	75.1	55.5	843.1
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	9	9	9	10	11	9	7	7	8	10	9	10	108
Eguzki orduak	69	97	172	180	225	232	275	259	187	111	70	55	1932
Iturria: Météo France^[1]

Barrutiak

Hiriak bederatzi barrutitan (arrondissement) banaturik dago. Hona hemen auzo nagusiak:

1. barrutia: La Croix-Rousseko aldapak, Terreaux, Martinière/St-Vincent
2. barrutia: Cordeliers, Bellecour, Ainay, Perrache, Confluent
3. barrutia: Guillotière (iparraldea), Préfecture, Part-Dieu, Villette, Dauphiné/Sans Souci, Montchat, Grange Blanche (iparraldea), Monplaisir (iparraldea)
4. barrutia: La Croix-Rousseko ordokia, Serin
5. barrutia: Vieux Lyon (Saint-Paul, Saint-Jean eta Saint-Georges), Saint-Just, Saint-Irénée, Fourvière, Point du Jour, Ménival, Battières, Champvert (hegoaldea)
6. barrutia: Brotteaux, Bellecombe, Parc de la Tête d'Or, Cité Internationale
7. barrutia: Guillotière (hegoaldea), Jean Macé, Gerland
8. barrutia: Monplaisir (hegoaldea), Bachut, États-Unis, Grand Trou/Moulin à Vent, Grange Blanche (hegoaldea), Laënnec, Mermoz, Monplaisir-la-Plaine
9. barrutia: Vaise, Duchère, Rochecardon, St-Rambert-l'Île-Barbe, Gorge de Loup, Observance, Champvert (iparraldea)

Demografia

Hiria, Frantziako hirugarren handiena da, Paris eta Marseilla ostean. 1850 urte inguruan, biztanlerian gorakada handia izan zuen 1920. hamarkadan, milioi erdiko populazioa gainditu bazuen ere, bigarren mundu gerrak asko murriztu zuen populazio (100.000 biztanle inguru). Gero azkunde bat ikus daiteke grafikoan eta 1970 eta 1980. hamarkadetan hiriak 100.000 biztanle galdu zituen. 2020. urtean, 516.000 biztanle zituen.

Ekonomia

Hirian, enpresa handi asko dute bere egoitza. Hauetako batzuk hauek dira; LCL, Euronews, Renault Trucks eta Bayer CropScience Europe.

Ikerketa

P4 Jean Merieux INSERM ikerketa laboratorioa dago Lyon-en. Europako 4. taldeko laborategi handiena da. Bertan, munduko birusik hilgarrienekin lan egiten da; Ebola, Marburgo, Nipah, Hendra, Lassa, Kongo-Krimea

Kultura

Elkarteak

Olympique Lyonnais hiriko futbol talde nagusia eta Frantzia osoko garrantzitsuenetarikoa da.

Jaialdiak

Soinu gauak, Guillotière terrazetan.

Fête des Lumières (Argien festa)^[2]: Hiri guztiko eraikuntza eta monumentuak musikaz eta argiz janzten dira. Lau egunetan luzatzen da eta egun handia abenduak 8 izaten da. XIX. mendean sortutako jaialdi hau lyondarrentzat oso berezia da. Gaur egun 4 miloi bisitari inguru jasotzen dituen nazioarteko gertakaria da.
Les Nuits de Fourvière (Fourvière mendixkako gauak): Musika, antzerki eta zine jaialdia, mendixka horretan kokatzen den erromatar antzokian ospatzen dena (121.221 ikusle 2010ean).^[3]
Les Nuits sonores^[4]: Musika elektronikoaz gozatzeko jaialdi paregabea, maiatzeko asteburu batean ospatzen da hiriko parte ezberdinetan. 2011ko edizioan 80.000 ikusle izan zituen.^[5]

Hauetaz gain, Lyonen bi bienal ere ospatzen dira^[6], batak egungo artea uztartzen du, besteak dantza; ekainean salsa jaialdi bat, Y Salsa Festival^[7]; martxoan literatura jaialdi bat, Quais du polar^[8] eta 2009tik hona zinema jaialdi bat ere martxan dago, Grand Lyon^[9].

Kirola

Frantziako Tourreko lehen ekitaldiko lehen etapa Parisetik abiatu zen eta Lyon hirira ailegatu zen. Maurice Garin, Tourreko lehen etapa irabazi zuen hirian eta lehen liderra izan zen. Txirrindulari honek irabazi zuen lehen ekitaldi hura. Bigarren etapa hiritik atera zen. Lehenengo hamar ekitaldietan, ia urtero izaten zen Tourra hirian. Gero, urte askotan ez zen etaparik egin, baina, 1947ean etapa amaiera eta hurrengo etaparen hasiera izan zen. Miguel Indurain irabazi zuen lehen ekitaldia, hiritik atera zen.

Paris-Nizako lehenengo bi ekitaldiak hiria izan zuten helmuga eta irteera bi etapetan.

Dofinerriko Kriterium-eko etapak hirian izan dira baita ere. 2000. urteko ekitaldian, Alberto Lopez de Muniain-ek liderra zela hirian egon zen.

Lyondar ezagunak

André-Marie Ampère (1775-1836), fisikari eta matematikaria.
Allan Kardec (1804-1869), espiritismoaren sortzailea.
Amicie Lebaudy (1847-1917), idazle eta filantropoa.
Antoine de Saint-Exupéry (1900-1944), idazlea.
Abbé Pierre (1912-2007), Emmaus mugimenduaren sortzailea eta apaiza.
Maurice Jarre (1924-2009), musikagilea eta soinu banden konposatzailea. Jean Michel Jarre musikagilearen aita.
Jean Michel Jarre (1948-), musikagile elektronikoa. Maurice Jarre musikagilearen semea.
Francisque Michel (1809-1887), historialari, hizkuntzalari eta euskalaria.

Hiri senidetuak

Lyon honako herri senidetuak ditu:^[10]

Sinop, Turkia Alepo, Siria^[10] Beersheba, Israel^[10] Beirut, Libano^[10] Birmingham, Erresuma Batua (1951)^[10]^[11] Curitiba, Brasil Dubai, Arabiar Emirerri Batuak Guangzhou, Txina (1988)^[12] St. Louis, AEB (1975)	Frankfurt, Alemania (1960)^[10]^[13] Leipzig, Alemania (1981)^[10]^[14] Yokohama, Japonia (1959)^[10]^[15] Łódź, Polonia (1991)^[10]^[16] Erevan, Armenia(1992)^[10]^[17] Milan, Italia (1966)^[10]^[18] Minsk, Bielorrusia (1976)^[10]^[19] Montreal, Kanada(1979)^[10]^[20] Göteborg, Suedia	Pécs, Hungaria^[10] Jeriko, Palestina Craiova, Errumania (1992)^[10] Varna, Bulgaria Manila, Filipinak San Petersburgo, Errusia (1993)^[10]^[21] Ouagadougou, Burkina Faso^[10] Kutaisi, Georgia (2006)