Maia egutegia
Maia egutegia kolonaurreko Mesoamerikan (Guatemalako mendialdean[1] eta Mexikoko Veracruz, Oaxaca eta Chiapasen[2]) erabiltako egutegi sistema bat da, maiek garatua. Bi egutegi modu bateraturik erabiltzen zituzten maiek: bata egutegi zibila, baab, 20 eguneko 18 hilabetetan banatua, 5 egun osagarri erantsiz, eta bestea urte sakratua, tzolkin, 260 egunekoa. Egutegi ziklikoa da, 52 urtean behin errepikatzen dena. Kontu luzean, zenbatzeko abiapuntua 13.0.0.0.0 4 ajau 8 cumkú egunean izan zen, hau da, orokorrean onartutako korrelazioaren arabera K.a. 3114ko abuztuaren 11n.
Maien egutegiaren funtsezko elementuak eskualde osoan erabili izan zen sistema batean oinarritzen dira, gutxienez K.a. V. mendekoa. Ezaugarri asko partekatzen ditu Mesoamerikako lehenagoko beste zibilizazio batzuek erabilitako egutegiekin, zapotekak eta olmekak kasu, eta garaikideekin edo gerokoekin, mixtekak eta aztekak kasu[3].
Maien tradizio mitologikoaren arabera, Yucatan kolonialeko kontakizunetan dokumentatzen den bezala, eta idazkun Klasiko eta Posklasikoetatik abiatuta berreraikitzen den bezala, maiz Itzamna jainkoari egozten zaio egutegiaren ezagutza ekarri izanaren meritua[4], idazkeraren eta maien kulturaren beste funtsezko alderdi batzuekin batera.
Gaur Igandea da, 2024ko abenduak 1 (02:50 UTC). Gaurko data maia egutegiko glifoak erabiliz:
| B'ak'tun | K'atun | Tun | Winal | K'in | Tzolk'in | Haab' | ||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ezaugarriak
aldatuMaia egutegiak iraupen ezberdinetako hainbat ziklo edo zenbaketa ditu. Adituek deritzoten Tzolkin edo Tzolk’in zikloak 260 kin (egun) ditu, 20 hilabeteko 13 eguneko 20 hiletan banatua (13 x 20 = 260). Tzolkin hau beste ziklo batekin konbinatzen da, 365 eguneko Haab eguzki-egutegiarekin, 20 eguneko 18 hiletan banatua, zeinari 5 egun gehitzen zaien (20 x 18 + 5 = 365). Biak konbinatzean, 52 urteko ziklo sinkronizatuak osatzen dira, Egutegi-gurpila deritzona eratuz.
Gertaera bat beste gertaera batekiko noiz gertatu zen bereizteko, Tzolkin eta Haab berdinak erabiliz, Zenbaketa luzea erabiltzen zen. Sistema hogeitarra izanik (oinarri 20 duena, euskarazko zenbakietan bezala), unitate bakoitzak 20en multiplo bat adierazten du, zenbakiak duen posizioaren arabera.
Denbora neurtzeko beste modu bat eguzki-zikloak neurtzea zen, hala nola ekinozioak eta solstizioak, edo Artizarraren zikloak, goiz eta gau hasieran Artizarraren agerpenei eta konjuntzioei jarraipena ematen dietenak. Ziklo honetako gertaera asko kaltegarritzat eta gaiztotzat hartzen ziren, eta horregatik batzuetan gerrak antolatzen ziren ziklo honetako faseekin bat etor zitezen.
Tzolk’in
aldatuTzolkin edo Tzolk'in[5] sistemak 260 egun aurreikusten ditu. Giza haurdunaldiaren iraupenarekin lotuta dagoela iradoki den arren, beste batzuek Artizar planetarekin lotzen dute. Zeremonia erlijiosoak ospatzeko erabiltzen zen, euriteen etorrera eta iraupena iragartzeko, ehiza- eta arrantza-sasoiaz gain, baita pertsonen patua iragartzeko ere.
Tzolkʼin hitza neologismoa, da, Yucatango maia hizkuntzan sortua, eta “egunen zenbaketa” esan nahi du[6]. Azteken egutegi baliokidea, Tōnalpōhualli deitzen zen, nahuatl hizkuntzan.
Zenbaketa luzeak (5126,36 urte edo 260 katun) 7200 tzolkin ditu. Eta bost kontu luze (25.626,8 edo 100 ahau edo 1300 katun) 36.000 tzolkin dira.
Sistema honek 20 egun izen eta 13 egun zenbaki konbinatzen ditu, izen bakarreki 260 egun sortzeko. Egunak 1etik 13ra zenbakitzen dira, eta gero berriro 1etik. Honez gain, egun bakoitzari 20 izenen zerrendako bat esleitzen zaio segidan:
| Segida zkia. 1 |
Egun izena 2 |
Glifoa adibidea 3 |
XVI. mendeko maiera4 |
Maiera klasiko berreraikia 5 |
Segida zkia. 1 |
Egun izena 2 |
Glifoa adibidea 3 |
XVI. mendeko maiera4 |
Maiera klasiko berreraikia 5 | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 01 | Imix |  |
Imix | Imix (?) / Haʼ (?) | 11 | Chuwen |  |
Chuen | (ezezaguna) | |
| 02 | Ikʼ |  |
Ik | Ikʼ | 12 | Ebʼ |  |
Eb | (ezezaguna) | |
| 03 | Akʼbʼal | |
Akbal | Akʼbʼal (?) | 13 | Bʼen |  |
Ben | C'klab | |
| 04 | Kʼan |  |
Kan | Kʼan (?) | 14 | Ix |  |
Ix | Hix (?) | |
| 05 | Chikchan |  |
Chicchan | (ezezaguna) | 15 | Men |  |
Men | (ezezaguna) | |
| 06 | Kimi |  |
Cimi | Cham (?) | 16 | Kʼibʼ |  |
Cib | (ezezaguna) | |
| 07 | Manikʼ |  |
Manik | Manichʼ (?) | 17 | Kabʼan |  |
Caban | Chabʼ (?) | |
| 08 | Lamat |  |
Lamat | Ekʼ (?) | 18 | Etzʼnabʼ |  |
Etznab | (ezezaguna) | |
| 09 | Muluk |  |
Muluc | (ezezaguna) | 19 | Kawak |  |
Cauac | (ezezaguna) | |
| 10 | Ok |  |
Oc | (ezezaguna) | 20 | Ajaw |  |
Ahau | Ajaw | |
Oharrak:
| ||||||||||
Haab
aldatuHaab sistemak 365 egun aurreikusten eta eguzki-urtea neurtzen du, 20 eguneko 18 hilabetetan zatituz, eta urte amaieran “izen gabeko” 5 egun gehitu. Egun hauek uayeb (edo wayeb) izenekoak ziren, eta zorigaiztokoak, oporretakoak eta erregistro kronologikoetatik baztertutakoak ziren, datatuak ziren arren. Adibidez, jendeak etxetik irtetea eta garbitzea saihesten zuen, edota orraztea.
Egutegiko egun bakoitza zenbaki batekin identifikatzen zen, hilabetearen izena atzetik zuela. Hilabete hasiera “ezartze” glifoaz adierazten zen, hilabetea egun horretan ezartzen baitzen. Hurrengo eguna 1 zen, eta horregatik “ezartze” egunari 0 eguna deritzo.
| Segida zkia. |
Yucatango izena |
Hieeoglifoa |
Aro Klasikoko glifoa | Glifoaren esanahaia [9] |
Maia Klasiko berreraikia | Segida zkia. |
Yucatango izena |
Hieroglifoa |
Aro Klasikoko glifoa | Glifoaren esanahia | Maia Klasiko berreraikia | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Pop | 
|
 |
k'anjalaw | 10 | Yax | 
|
 |
berdea[10] | yaxsiho'm | ||
| 2 | Woʼ | 
|
 |
ik'at | 11 | Sak | 
|
 |
zuria[10] | saksiho'm | ||
| 3 | Sip | 
|
 |
chakat | 12 | Keh | 
|
 |
gorria[10] | chaksiho'm | ||
| 4 | Sotzʼ | 
|
 |
saguzarra | sotz' | 13 | Mak |
|
 |
mak | ||
| 5 | Sek | 
|
 |
kaseew | 14 | Kʼankʼin | 
|
 |
uniiw | |||
| 6 | Xul | 
|
 |
chikin | 15 | Muwan | 
|
 |
muwaan | |||
| 7 | Yaxkʼin | 
|
 |
yaxk'in | 16 | Pax | 
|
 |
paxiil | |||
| 8 | Mol | 
|
 |
mol | 17 | Kʼayab | 
|
 |
k'anasiiy | |||
| 9 | Chʼen | 
|
 |
beltza[10] | ik'siho'm | 18 | Kumkʼu | 
|
 |
ohl | ||
| 19 | Wayebʼ | 
|
 |
zorigaiztoko 4 egunak | wayhaab | |||||||
Egutegi gurpila
aldatuEgutegi gurpileko data bat, bai Tzolkin bai Haab sistematan ematen duen data bat da. Data hau errepikatu egingo da 52 Haab urteren buruan, hau da 18.980 egunen ondoren, egutegi gurpil bat osatu ondoren. Gurpil hau hiru zirkuluz osatua dago eta itzuli osoa betetzean 18.980 egunak ematen ditu (260 eta 365 egunen multiplo komun txikiena). Ziklo horietako bakoitzean, Tzolkin-eko 260 egunetako bat Haab-eko beste 365 egunetako batekin bat dator.
Zirkulu txikiena 13 zenbakiz osatuta dago, zirkulu ertaina tzolkin egutegiko 20 egunez eta handiena, haab egutegiagatik, bere 365 egunez (20 eguneko 18 hilabete eta 5 eguneko hilabete laburra).
18.980 eguneko ziklo bakoitza, Haabaren 52 itzuliren eta Tzolkinaren 73 itzuliren baliokidea da, eta, amaieran, biak puntu berera itzultzen dira. Haabaren 52 itzulitik behin ospatzen zen "su berriaren zeremonia", egutegi gregorianoaren mende baten baliokidea zen.
| Egutegi gregorianoa |
Maia egutegi gurpila (Tzolkin eta Haab) | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Gaur Igandea da, 2024ko abenduak 1 (02:50 UTC). |
|
Zenbaketa luzea
aldatuEgutegi-gurpilaren datak 18.980 egunetik behin errepikatzen direnez, gutxi gora-behera 52 urtetik behin, zikloa bizitza bakoitzean behin errepikatzen da, eta, beraz, datazio metodo finago bat behar zen historia zehaztasunez erregistratu ahal izateko. 52 urtetik gorako epeetan datak zehazteko, Mesoamerikako herritarrek “Zenbaketa luzea” erabili zuten.
Haab ez bezala, ”Zenbaketa luzea” lineala zen ziklikoa ordez eta denbora 20ko unitatetan neurtzen zen: 20 kin-ek (20 egun) uinal bat osatzen zuten, 18 uinal-ek (360 egun) tun bat, 20 tun-ek katun bat, 20 katun-ek (144.000 egun edo 394 urte inguru) baktun bat. Horrela, 8.3.2.10.15 datak 8 honako hau adierazten du: 8 baktun, 3 katun, 2 tun, 10 uinal eta 15 kin.
Oso gutxitan erabiltzen diren goi mailako lau ziklo ere badaude: piktun, kalabtun, k’inchiltun eta alautun.
| Zenbaketa luzeko unitatea |
Zenbaketa luzeko periodoa |
Egunak | Urteak (ggb) |
|---|---|---|---|
| 1 Kʼin | 1 | ||
| 1 Winal | 20 Kʼin | 20 | |
| 1 Tun | 18 Winal | 360 | 1 |
| 1 Kʼatun | 20 Tun | 7,200 | 20 |
| 1 Bʼakʼtun | 20 Kʼatun | 144,000 | 394 |
| 1 Piktun | 20 Bʼakʼtun | 2,880,000 | 7.885 |
| 1 Kalabtun | 20 Piktun | 57,600,000 | 157.704 |
| 1 Kʼinchiltun | 20 Kalabtun | 1,152,000,000 | 3.154.071 |
| 1 Alautun | 20 Kʼinchiltun | 23,040,000,000 | 63.081.429 |
Erregistro historikoa
aldatu
Maiek, gertaera garrantzitsuen datak ospatzeko, estelak eraiki zituzten. Estela gehien aurkitu diren tokiak Uaxactun eta Tikal dira. Estela horiek Aro Klasikoari dagozkio.
Aro Klasikoan, gertaera kronologikoak adierazteko erabili ziren estelen ordez, kodexak erabiltzen ziren, amate (Ficus insipida) izeneko ficus baten azaletik egindako paperetan idazten zirenak. Zoritxarrez, misiolariek eta fraideek erre zituzten, paganoak zirelakoan, eta gutxi batzuk baino ez ziren erreskatatu.
Konkistaren ondoren, Chilam Balam eskuizkribuak idatzi ziren, non gogoratutako gertaera garrantzitsuenak kontatzeko. Bertako gertaerak ahozko tradiziotik datoz. Chilam hitzak "ahoa dena" esan nahi du, eta balam hitzak, berriz, "aztia" edo "jaguarra". Hainbat dira Chilam balam izeneko eskuizkribuak. Osoena eta garrantzitsuena Chumayel-ekoa da. Eskuizkribuetan "profezia maiak" ere agertzen dira, maien denboraren periodikotasun ziklikoaren araberakoak[11].
Maientzat, denbora ziklikoa zenez, 20 urteko aldien arabera etorkizuneko gertaerak iragartzen zituzten. Gerrak, konkistak eta aldaketak iragartzen zituen dateako bat, "8 ahau" katuna zen, eta Chumayelgo Chilam Balam eskuizkribuan deskribatzen den data kritiko bat zen, maientzako eta bereziki Itzatarrentzat.
Data batzuk
aldatu10.9.0.0.0 | (2 ahau 13 mac), 1007ko abuztuaren 15a: Ah Suytok Tutul Xiu-k Uxmal ezarri zuen.
10.10.0.0.0 | (13 ahau 13 mol), 1027ko maiatzaren 2a: Mayapán Liga hasi zen.
10.18.10.0.0 | (9 ahau 13 uo), 1194ko azaroaren 22a: Hunac Ceel-en konplota, non cocomeek itza-k Chichén Itzá-tik kanporatu eta Liga de Mayapán Liga amaitu zen.
10.19.0.0.0 | (8 ahau 8 cumhú), 1204ko iralaren 30: Mayapán-en hegemonia hasi zen, ah canul-en laguntzarekin.
11.12.0.0.0 | (8 ahau 3 mol), 1461ko urtarrilaren 6a: tutul xiú-ek Mayapán suntsitu zuten eta beste hiri handiak abandonatu ziren
11.13.0.0.0 | (6 ahau 3 zip), 1480ko irailaren 23a: urakan bortitz bat eta izurrite bat jazo ziren.
11.15.0.0.0 | (2 ahau 8 zac), 1520ko otsailaren 27a: Hernández de Córdoba, Grijalva eta Cortés konkistatzaileen espedizioak pasa eta baztanga hedatu zen, ondorioz biztanleak sarraskituz.
11.17.0.0.0 | (11 ahau 8 pop), 1559ko abuztuaren 1a: Francisco de Montejo-k Yucatán konkistatu, eta Mérida eta Valladolid hiriak ezarri zituen.
12.4.0.0.0 | (10 ahau 18 uo), 1697ko uztailaren 27a[12]: Martin Urtsua konkistatzaile nafarrak Tayasal suntsitu zuen, itza-en azken gotorlekua[13].
Erreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik hartu da. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ (Ingelesez) Tedlock, Barbara, Time and the Highland Maya Revised edition (1992, 1. or) "Scores of indigenous Guatemalan communities, principally those speaking the Mayan languages known as Ixil, Mam, Pokomchí and Quiché, keep the 260-day cycle and (in many cases) the ancient solar cycle as well (chapter 4)."
- ↑ (Ingelesez) Miles, Susanna W, "An Analysis of the Modern Middle American Calendars: A Study in Conservation." In Acculturation in the Americas. Edited by Sol Tax, 273 or. Chicago: University of Chicago Press, 1952.
- ↑ (Ingelesez) Maya Calendar Origins: Monuments, Mythistory, and the Materialization of Time. .
- ↑ (Ingelesez) Ikus Itzamna sarrera, in Miller and Taube (1993), 99–100 or.
- ↑ a b (Gaztelaniaz) Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala. (1988). Lenguas Mayas de Guatemala: Documento de referencia para la pronunciación de los nuevos alfabetos oficiales. Guatemala City: Instituto Indigenista Nacional.
- ↑ Coe 1992
- ↑ Classic-era reconstructions are as per Kettunen and Helmke (2020), 56–57 or.
- ↑ (Ingelesez) Kettunen and Helmke (2020), 58–59 or.
- ↑ Izen hauek Diego de Landak eginiko egutegiaren deskribaoenetik datoz eta adituek horrela darabilte, baina Maia Klasikoan ez omen ziren erabiltzen. Jatorrizko izenak ezezagunak dira. Ikus: (Ingelesez) Coe, Michael D.. (2005). Reading the Maya Glyphs. London: Thames & Hudson, 43 or. ISBN 978-0-500-28553-4..
- ↑ a b c d (Ingelesez) Coe, Michael D.; Mark L Van Stone. (2005). Reading the Maya Glyphs. London: Thames & Hudson, 43 or. ISBN 978-0-500-28553-4..
- ↑ (Gaztelaniaz) Javier COVO TORRES, Ileana REYES CAMPOS eta Laura MORALES. (2007). Las profecías mayas. México: Dante ISBN 970-605-404-9..
- ↑ (Gaztelaniaz) Conversor de fechas, Fundación para el Avance de los Estudios Mesoamericanos.
- ↑ (Gaztelaniaz) Carlos CASTILLO PERAZA: Historia de Yucatán. México: Dante, 1985. ISBN 970-605-085-X.
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu
Datuak: Q2012
Multimedia: Maya calendars / Q2012