Nîmes

Nîmes; Nîmes; Nimes
	Frantziako udalerria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Frantzia
Frantziaren banaketa administratiboa	Metropolitar Frantzia
Eskualdea	Okzitania
Departamendua	Gard
Barruti	Nîmeseko barrutia
Udalerrien arteko lankidetzarako erakunde publikoa	Communauté d’agglomération Nîmes Métropole
Alkatea	Jean-Paul Fournier (en)
Izen ofiziala	Nîmes
Jatorrizko izena	Nîmes; Nimes
Posta kodea	30000 eta 30900
Geografia
Koordenatuak	43°50′18″N 4°21′35″E / 43.8383°N 4.3597°E
Azalera	161,85 km²
Altuera	56 m, 215 m eta 21 m
Mugakideak	Bouillargues, Caissargues, La Calmette, Caveirac, Dions, Gajan, Générac, Marguerittes, Milhaud, Parignargues, Poulx, La Rouvière, Sainte-Anastasie, Saint-Gilles eta Rodilhan
Demografia
Biztanleria	148.104 (2021eko urtarrilaren 1a); 608 (2020)
Dentsitatea	915 bizt/km²
Informazio gehigarria
Telefono aurrizkia	466
Ordu eremua	UTC+01:00 eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	Brunswick, Frankfurt Oder, Praga, Preston, Verona, Salamanca, Rishon LeZion, Meknes, Fresno, Plasencia, Kordoba eta Fort Worth
	nimes.fr

Nîmes^[1] Frantziako hego-ekialdeko eta Okzitaniako hiria da, Gard departamenduko hiriburua. Languedoc-Roussillon eskualdean dago. 140.267 biztanle zituen 2008an eta sei kantonamendutako burua da.

Geografia

Rône ibaiko deltaren ipar-mendebalean dago.

Historia

Antzinatea

Erromatar aurreko garaia

Estrabonek^[2] eta Pliniok^[3] diotenez, zeltar herri bat finkatu zen Cévennes mendien eta Mediterraneo itsasoaren artean K.a. VI. mendean, Volcae Arecomiciak. Hauek Cavalier mendiaren oineko iturburutik gertu kokatu ziren, iturria jainkotu zuten eta santutegi bat sortu. K.a. III-II artean hazi egin zen Nemausus izeneko kokaleku hau, pixkanaka-pixkanaka, jatorrizko eraikuntzek tokia utzi zieten harrizko eraikinei, eta, horien artean, Tour Magne edo Dorre Nagusiari, Cavalier mendiaren gailurrean, geroago erromatar harresian sartuko zena. Estrabonek^[2] volcae Arecomicien hiriburutzat du Nemausus.

Erromatar garaia

K. a. 123an, Kinto Fabio Maximo erromatar jeneralak, galiar tribuen aurka kanpaina egin zuen, eta allobrogeak eta arverniarrak garaitu zituen, volkarrek erresistentziarik eskaintzen ez zutelarik, erromatarrei beren burua eskaini baitzieten eta haien babespean jarri. Horrek ez zien utzi, horregatik, zinbriarren eta teutoien oldarraldiak eragindako hondamendietatik egiten. Galia Transalpinoa erromatar probintzia sortu zen 121ean eta 118tik aurrera Via Domitia galtzada eraiki zen, Hispania Italiarekin lotzen zuena.

50 urte inguruan, erromatar kolonia bihurtu zen, Colonia Nemausus formara egokitua, bere jatorrizko izen galiarra, Namaus edo Namausatis bezalako txanponetako inskripzioetan egiaztatua^[4]. Julio Zesarren beterano asko bertan finkatu zituzten, eta Nîmeseko lautadan lantzeko lur sortak jaso zituzten, kolonia bezala, K. a. 27ra arte antolatu ez zen arren, Marko Vipsanio Agripari esker, seguru asko Augustoren bigarren dedukzio baten ondoren.

Beranduago, Colonia Augusta Nemausus izendatua Augustok bultzatutako hiri eta monumentu garapenari erreferentzia eginez, monumentu ugariz eta 6 kilometroko luzera duen harresiaz hornitu zuten, eta harresiak Galiako (Germaniako probintziak barne) hirugarren hiri esparrua (220 ha) inguratzen du.

K.o. II. mendean Narbona ordezkatu zuen Narbonenseko hiriburu bezala. Hiria Antonino Pio enperadorearen familiaren jaioterria izan zen (138-161).

K.o. III. mendearen azken aldera, kristautasunak bere historia hasi zuen 287an Nîmesen, San Baudilerekin.

Konstantino enperadoreak (306-337) hiria bainuz hornitu zuen.

Mendearen hasieran (407-408), bandaloen inbasio batek, Chrocus buru zutela, bere hondamena ekarri zion koloniari, zeina, besteak beste, Plotinaren ohoretan hazitako basilika desagertzen ikusi baitzuen. Bisigodoek hiria 472an hartu zuten.

Erdi Aroa

Inbasio handiak

472an bandaloen ondoren bisigodoak etorri ziren.

Bisigodoen ondoren omeiatar kalifa-herriko arabiar-musulmanak etorri ziren (garai hartako mendebaldekoek sarrazeno deituak). 719an Pirinioak zeharkatu ondoren, 725an Nîmes hartu zuten, 2007an hirian aurkitutako hilobi paregabeek erakusten dutenez. Arabiar-musulmanak han kokatu ziren Karlos Martelek 737an eskualdea errekonkistatu zuen arte. Garai latz haietako borrokek kalte handiak ekarri zizkioten hiriari. Bitartean, anfiteatroa zitadela bihurtu zuten.

752an, Nîmes, Melguelh, Agde eta Bezierseko konde godoek Kordobako emirrari leialtasuna ukatu zioten eta frankoen erresumari leialtasuna adierazi zioten. Badirudi Ansemund kondeak beste kondeengan autoritatea izan zuela. Konde godoak eta frankoak Narbona setiatzen hasi ziren, baina mairuek eutsi egin zioten. 754an, Ermeniardek zuzendutako frankoen aurkako erreakzio batean Ansemund hil zuen, baina matxinada arrakastarik gabe amaitu zen, eta Pepin Laburra errege frankoak Radulfo izendatu zuen konde berri.

892an, Nîmesko konderria Tolosako kondeen etxera pasa zen, gero Trencavelsera, Albiko bizkondeak, Tolosako kondeen menpeko izatera iritsi zirenak, 1181ean Tolosako kondeen zuzeneko agintepera berriro itzuli baino lehen. 925ean beste atsekabe batzuk jasan behar izan zituen: normandiarrek eta hungariarrek zeharkatu egin zuten, eta zenbait zati eraman^[5].

Erdi Aro Berantiarra

1226an, Nîmeseko biztanleek Luis VIII.a albitarren aurkako gurutzadan hurbildu zenean, amore eman zuten beren borondatez. Erregeak hiria erregetzapean biltzeko aprobetxatu zuen (Nîmes-Beaucaire seneskalgoan). Hitzarmena 1229ko apirilaren 12an amaitu zen.

XII. mendean, hiriak bere unitate materiala galdu zuen eta bi auzo independiente eratu zituen. Alde batetik, gotorleku bihurturiko erromatar anfiteatroa —castrum arenarum, nobleziak okupatua: haren zaindariak Chevaliers des arènes ("Areetako Zaldunak") ziren—. Beste aldetik, gainerako populazioa.

1378an, kontsulatua ia osorik irteten zen burgesiaren lerroetatik^[5]. Zaldunak arian-arian areetatik irten ziren, herriko pribilegioen zati bat burgesen esku utzirik. 1390ean, areetako biztanleria osoa desagertua zen eta harekin batera kontsulatua.

Mende horren amaieran hiri bat zen, ingelesen eta Konpainia handiaren arriskutik libratzen bazen ere, taila eta izurriteekin ere ahuldua. Aurre egin behar izan zion lehenik Anjouko dukearen eta gero Berryko dukearen (Anjouko dukearen anaia, Languedoceko gobernadore izendatua) diru-goseari fiskalari. Hiriak dukearen triskantzari aurre egitearen ondorioz, 1382an tokiko jacquerie bat sortu zen, Tuchinat izena eman ziona eta protagonistei Tuchins.

Nîmesen historia, XV. mendearen lehen erdian, XIV. mendekoaren jarraipen triste bat bezala txertatzen da, hiria hondatzen zuten klima zorigaitzak kontuan hartu gabe. Izurritea, jadanik gaixo, ahul eta elikagaitza zen populazio baten gainean harrapakin erraza aurkitzen zuena, hiru aldiz piztu izan zen hamar urtetan (1448, 1455 eta 1459).

Aro modernoa

Erlijio gerrak

XVI. mendean hiriaren egoera nabarmen hobetu zen. 1533an harrera bikaina egin zion Frantzisko I.a erregeari eta bere unibertsitatea 1539an ezartzea merezi izan zuen. Azkar-azkar, Nîmes kalbinismoaren gune aktiboena bihurtu zen, eta katolikoen eta protestanteen arteko desadostasunak ohikoak izan ziren, boterea adostasunez edo indarrez bananduz.

1567ko irailaren 29an, San Migel egunean, Michelada ospatzen da, protestante batzuek 90 apaiz katoliko hil zituztenekoa. 1569an, tropa katolikoek gogor zaintzen zuten hiria, Nikolas Kalviere buru zuten higanoteek ausarkeriaz hartu zuten. Izan ere, haiek hirira estoldetatik sartzea lortu zuten^[6].

Nantesko ediktuak lasaitasun handia ekarri bazuen, 1685eko urrian errebokatzea, Erreformetako presio bortitzen ondorioz, protestanteen kontrako murrizketak ekarri zituen. Erreformazaleek ezin zituzten haurrak erlijio kalbinistan hezi, beren ehorzketak debekatuta zeuden parrokiako hilerrietan, beren kultuak mugatuak, eta kargu publiko orori uko egiten zioten. Logikoa denez, 1702an, Chaylako abadearen erailketaren ondoren, Cevenneseko gerra hasi zen, Camisarden gerra ere deitua, non nekazari eta burges xumeak, fanatizaturik, erregearen dragoien aurka borrokatu ziren. Gard ibaiaren egungo lurraldearen baliokidea ukitu egin zuen gatazka horrek, eta Nîmesek, 1703ko apirilaren 1ean, protestanteen hilketak gertatu ziren katolikoen aurka, eta alderantziz, Agau errotako sarraskia bezala, non Montrevelgo mariskalaren tropa katolikoek protestanteen aurkako erasoak egin zituzten.

XVIII. mendearen lehen erdian ez zen ikusten benetako itunik: hori 1789an lortu zen, Iraultza Frantsesarekin eta Giza Eskubideen eta Herritarraren Aldarrikapenarekin batera; haren idazleetako bat, Rabaut-Saint-Étienne, Nîmeseko elizgizon bat zen (kultu-askatasuna bermatzen duen artikuluaren egilea da bereziki). Hala ere, iraultzak azken istiluak eragin zituen. Katolikoek —erregezaleengandik hurbil— eta protestanteek —ideia iraultzaileen aldekoak— 1790eko ekainaren 13tik 16ra "Nimeseko guda" izenez izendaturiko borrokei ekin zieten.

Garapen ekonomikoa

Arlo ekonomikoan, Errenazimentuan, eta gero XVIII eta XIX. mendeetan, Nîmesek loraldi izugarria izaten du ehun-eskulan handiak garatzen direnean. 1552an, udalbatzak haragi-merkatu handi bat ezarri zuen. Gero, 1557an, zeta merkatari italiar batzuk ekarri zituen Nîmesera, zetaren industria garatzeko, Olivier de Serresek eta François Traucat lorazainak zeta-harra lantzen duten unean. Urtebete geroago, Pierre Dupontek zetazko manufaktura bat sortu zuen.

Nîmes, ehungintzara bideratutako manufaktura-hiria eta merkataritza-plaza garrantzitsua, trenbide biratzaile bihurtu zen trenbide sarea ezarri zenean 1830-1840 urteetan. Baina Lyonekin lehia gogorra izan zen XIX. mendearen bigarren erdian eta burgesiak kapitala bankuan edo ardogintzan inbertitzen du. Mahatsondoaren kultura errazten du Canal du Midi eraikitzeak (XVII. mendetik aurrera) eta, batez ere, Rodanok duen lotura Séterekin (XIX. mendean). Ardoaren garraioari ere mesede handia egiten dio 1839tik aurrera Nîmeseko trenbideak. Nabarmentzekoa da, hala ere, 1872. urteaz geroztik mahats-zorriak edo filoxerak eragindako krisi latzak ardogintzan izandako kolpea.

Aro garaikidea

XX. mendea

1944ko maiatzaren 27an, Consolidated B-24 Liberator bonba-jaurtitzaileek 450 bonba baino gehiago bota zituzten merkantzia-geltokira. 271 hildako, 289 zauritu, 443 eraikin suntsitu eta 5.000 lagun kaltetu ziren^[7]. Bereziki suntsituak edo larriki kaltetuak izan ziren Écluse plazako suhiltzaileen kuartela, Andre Maria kaleko eskola, Notre-Dame-le-Carmel inprimategia, karmeliten monasterioa, Gaston-Doumergue ospitalea, Frantziskotarren klinika eta Jeanne-d 'Arc presbiterioko gelak.

Ondasun nabariak

Maison Carrée tenplu erromatarra.

Erromatarren garaikoak

Castellum aquae edo castellum divisorium
Dianaren tenplua

Maison Carrée tenplu erromatarra (K.a. 19 urtekoa)
Nimesko anfiteatroa (I. mendekoa)
Pont du Gard edo Gardeko zubia erromatar garaiko akueduktua.
Port d'Auguste
Porte de France
Sanctuaire de la Fo ntaine edo Iturriko santutegia
Tour Magne izeneko monumentu galo-erromatarra.

Garaikideak

Jardins de la Fontaine (XVIII. mendeko Iturriko Lorategiak)
Carré d'art kulturunea, Norman Foster arkitektoak egina (1986)
Nemausus etxebizitzak, Jean Nouvel arkitektoak eginak

Demografia

1793	1800	1806	1821	1831	1836	1841	1846	1851
Biztanleriaren bilakaera
40 000	39 594	41 195	37 908	41 266	43 036	44 697	53 497	53 619


1856	1861	1866	1872	1876	1881	1886	1891	1896
54 293	57 129	60 151	62 394	63 001	63 552	69 898	71 623	74 601


1901	1906	1911	1921	1926	1931	1936	1946	1954
80 605	80 184	80 437	82 774	84 667	89 213	93 758	91 667	89 130


1962	1968	1975	1982	1990	1999	2009	2014	2020
99 802	123 292	127 933	124 220	128 471	133 424	-	-	-

Ekonomia

Hiria munta handiko burdinbide eta autobide gurutzagunean dago. Aireportua du. Ekonomia jarduera nagusiak mekanika- eta elektronika- industria, ehungintza, larrugintza, fruitu kontserbak eta oinetakogintza dira.

Alkateak

Émile Jourdan, PCF (1965-1983)
Jean Bousquet, UDF (1983-1995)
Alain Clary, PCF (1995-2001)
Jean-Paul Fournier, UMP (2001)

Nimestar ezagunak

Alphonse Daudet (1840-1897): idazlea
Robèrt Lafont (1923-2009): okzitanierazko idazlea, antzerkigilea, poeta eta hizkuntzalaria.

International relations

Preston, Ingalaterra, 1955.
Verona, Italia, 1960.
Braunschweig, Alemania, 1962.
Praga, Txekiar Errepublika, 1967.
Frankfurt (Oder), Alemania, 1976.
Salamanca, Espainia, 1979.
Rishon LeZion, Israel, 1986.
Meknes, Maroko, 2005.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ Nîmes. «Euskal onomastikaren datutegia-EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).
↑ ^a ^b «Strabo, Geography, book 4, chapter 1, section 12» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).
↑ «Pliny the Elder: Natural History, Book III» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).
↑ (Ingelesez) Schrijver, Peter. (1995). Studies in British Celtic Historical Phonology. Rodopi ISBN 978-90-5183-820-6. (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).
↑ ^a ^b Nisard, Désiré. (1835). Nîmes. Desenne.[1]
↑ «Troisieme guerre civile à Nîmes en 1569» www.nemausensis.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).
↑ «Le 27 mai 1944, bombardements alliés à Nîmes» www.nemausensis.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).

Kanpo estekak

(Frantsesez) Hiriko webgune ofiziala

Datuak: Q42807
Multimedia: Nîmes / Q42807

[1] Nîmes. «Euskal onomastikaren datutegia-EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2024-01-16).

[:0-2] «Strabo, Geography, book 4, chapter 1, section 12» www.perseus.tufts.edu (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).

[3] «Pliny the Elder: Natural History, Book III» www.thelatinlibrary.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).

[4] (Ingelesez) Schrijver, Peter. (1995). Studies in British Celtic Historical Phonology. Rodopi ISBN 978-90-5183-820-6. (Noiz kontsultatua: 2021-01-15).

[:1-5] Nisard, Désiré. (1835). Nîmes. Desenne.[1]

[6] «Troisieme guerre civile à Nîmes en 1569» www.nemausensis.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).

[7] «Le 27 mai 1944, bombardements alliés à Nîmes» www.nemausensis.com (Noiz kontsultatua: 2021-01-17).

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]