Quito

Quito
	hiria
	Irudi gehiago
Administrazioa
Estatu burujabe	Ekuador
Province of Ecuador	Pichincha probintzia
Ekuadorreko kantoia	Quito Metro
Alkatea	Pabel Muñoz (en)
Izen ofiziala	San Francisco de Quito
Posta kodea	EC170150
Geografia
Koordenatuak	0°13′12″S 78°30′45″W / 0.22°S 78.5125°W
Azalera	372,39 km²
Altuera	2.850 m
Demografia
Biztanleria	1.763.275 (2022); −248.113 (2020)
Dentsitatea	4.735 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	1534ko abenduaren 6a
Telefono aurrizkia	2
Ordu eremua	UTC−05:00
Hiri senidetuak	Krakovia, Toronto, Buenos Aires, Madril, Santo Domingo, Santiago de Cali, Coral Gables, Buxton, La Paz, Louisville eta Taipei
Hizkuntza ofiziala	gaztelania eta Northern Quichua (en)
	quito.gob.ec

Quito^[1] (ˈkito ahoskatua), ofizialki San Francisco de Quito, Ekuadorko hiriburua eta bigarren hiririk handiena da (Guayaquilen ondoren) eta Pichincha probintziaren hiriburua. 2019an 1.978.376 biztanle zituen^[2].

Quito itsas-mailatik 2.850 metrora dago, Iparraldeko Andeen mendebaldeko mendilerroan. Pichincha sumendiaren ekialdeko mazelan hedatzen da, Guayllabambako mendiartean, eta Machángara errekak zeharkatzen du^[3]. Independentzia plaza ekuatoretik 25 km hegoaldera besterik ez dago.

Ekuadorko erdigune politiko eta administratiboa da. Gobernu, kultura, finantza, administrazio eta merkataritza erakunde garrantzitsuenen egoitza da. 1978ko irailaren 18an UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen^[4]. 2008tik Hegoamerikako Nazioen Batasunaren (UNASUR) egoitza da.

Historia

Sorrera

Quitotik 25 kmra dagoen Ingako aztarnategi arkeologikoan Kristo aurreko XI. milurtekoko hondakinak atzeman dira. Bertan talde ehiztari-biltzaile nomadak bizi izan ziren^[5]. K. a. XV. mendetik aurrera Cotocollao kultura agertzen da. Nekazari sedentarioak ziren, artoa, kinoa eta kuia lantzen zutenak. K. a. V. mendean Pululahua sumendiaren erupzioak kultura hau itzalarazi zuen^[6]. Juan de Velasco espainiar jesuitak «Historia del Reyno de Quito» liburuan Quitoko erresuma aipatu bazuen ere, garai hori nahiko ilun dago.

Inken konkista XV. mendean hasi zen, Túpac Inca Yupanqui buru zela. Honen seme Huayna Cápac-ek Tomebamban (gaur egun Cuenca) kokatu zuen bere bizilekua. Gerra odoltsuen bidez Quituen lurraldea bereganatu zuen eta 1532an, Yahuarcochako (kitxuaz odolezko aintzira) sarraskiaren ondoren, erabateko garaipena lortu zuen^[7].

TelefériQo izeneko teleferikoa (Q hizkia Quitotik dator), hiriko erdigunea eta Pichincha sumendiko gailurra lotzen dituena.

Espainiar kolonizazioa (1534-1808)

Espainiarrak iritsi zirelarik Inka Inperioan gerra zibila zegoen, Atahualpa eta Huascar anaien aginte goseagatik. Lehenbizikoak Quitotik agintzen zuen eta bigarrenak Cuzcotik. 1532an Francisco Pizarrok Atahualpa atzeman eta zenbait egun geroago hilarazi zuen^[8].

1534ko abenduaren 6an Sebastián de Belalcázarrek, Pichincha sumendiaren mazelan, San Francisco de Quito hiria sortu zuen. 1536an San Frantzisko elizaren eraikuntza hasi zen^[9] Quitotik abiatu zen, 1541ean, Amazonas ibaia aurkitu zuen Francisco de Orellanaren espedizioa.^[10]. 1545ean Quitoko elizbarrutia eratu zen. 1562an Filipe II.a Espainiakoak Quitoko Errege Auzitegia sortu zuen, Peruko erregeordetzaren barnean. 1586ko martxoaren 18an agustindarrek San Fulgencio Unibertsitatea (gaur egun Universidad Central del Ecuador) fundatu zuten. Meatzeen esplotazioak eta ehungintzak hiria aberastu zuten.

Independentzia

1809ko abuztuaren 10ean hiriak espainiar agintariak kargugabetu zituen eta Batzar Autonomoa eratu zuen^[11]. Askapen prozesua 13 urtez luzatu zen. Azkenik 1822ko maiatzaren 24an, Pichinchako guduan, Antonio Jose de Sucre jenerala buru zuen armada independentistak behin betiko garaipena lortu zuen.

Antzinako Quitoko Errege Auzitegia Kolonbia Handiko Errepublikaren barnean sartu zen. 1824ko ekainaren 25ean Pichincha probintzia sortu zen, Quito hiriburu zuena. 1826ko martxoaren 18an Universidad Central del Ecuador inauguratu zen.

1830eko maiatzaren 13an Kolonbia Handitik bereizi eta Ekuadorko Errepublika sortu zen. Hiriburua Quito zen eta Juan José Flores lehenbiziko presidentea.

XX. mendea

1908ko ekainaren 25ean Guayaquil eta Quitoren arteko burdinbidea inauguratu zen. Andeak zeharkatzen dituen trenbide hau Ekuadorko garrantzitsuena da.

1949ko otsailaren 12an Radio Quitok H. G. Wells idazlearen "The War of the Worlds" (1898) eleberriaren itzulpena eman zuen. Txarto ulertua izan zen eta anabasa handia sortu zuen hirian. Gutxienez sei lagun hil ziren.^[12].

1960ko abuztuaren 6an Mariscal Sucre nazioarteko aireportua inauguratu zen.

1978ko irailaren 18an UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen Quitoko erdigune historikoa. Azkenaldi honetan hiri koloniala lehengoratzeko ahalegin handiak egin dira.

Klima

Köppen klima sailkapenaren arabera Quitok mendialdeko klima subtropikala du. Ekuatoretik hurbil (25 km besterik ez) eta garaiera handian baitago, urte osoan eguraldi epela (batzuetan beroa) izaten da. Urteko hilabete guztietan bataz besteko tenperatura maximoa 18 eta 20 °C artean egoten da eta bataz besteko tenperatura minimoa 9 eta 10 °C artean^[13]. Bi urtaro daude, hezea (urritik maiatzera) eta lehorra (ekainetik irailera).

Datu klimatikoak (Quito)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	19.1	19.1	19.1	19.4	19.2	19.7	19.8	20.3	20.3	20.1	19.3	19.3	19.6
Batez besteko tenperatura (ºC)	13.4	13.6	13.4	13.6	13.7	13.8	13.9	14	13.8	13.7	13.3	13.5	13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	9.6	9.7	9.8	9.9	9.6	9.1	8.6	8.7	8.9	9	9.1	9.9	9.3
Pilatutako prezipitazioa (mm)	65	104.2	123.1	149.8	98.2	41.4	22	28	60	119.3	87.9	76.3	975.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10	11	15	15	13	7	5	5	11	14	11	11	128
Eguzki orduak	167	140	132	136	164	189	219	216	186	167	167	175	2058
Hezetasuna (%)	80	81	82	82	80	75	67	65	70	79	79	79	77
Iturria (1): NOAA,^[14] World Meteorological Organization (prezipitazioa)^[15]
Iturria (2): Danimarkako Elkarte Meteorologikoa (eguzki orduak eta hezetazuna)^[16]

Administrazioa

Administratiboki hiria Quitoko metropoli barrutiaren barnean dago. 15 zinegotzik eta Metropoliaren Alkateak osatzen dute Udalbatza edo Cabildoa. Ordezkari hauek sufragio unibertsalez aukeratzen dira, lau urtetatik behin. Hiria eta metropoli barrutia 8 administrazio eremutan banaturik dago, eta hauek 32 hiri-parrokitan. Administrazio eremuak hauek dira:

1. Administrazio eremua: Zona La Delicia, «Metropoli barrutia».
2. Administrazio eremua: Zona Calderón, «Quito hiria».
3. Administrazio eremua: Zona Norte (Eugenio Espejo)', «Quito hiria».
4. Administrazio eremua: Zona Centro (Manuela Sáenz)', «Quito hiria».
5. Administrazio eremua: Zona Sur (Eloy Alfaro)', «Quito hiria».
6. Administrazio eremua: Zona de Tumbaco, «Metropoli barrutia».
7. Administrazio eremua: Zona Valle de Los Chillos, «Metropoli barrutia».
8. Administrazio eremua: Zona Quitumbe', «Quito hiria».

Quitoko erdigune historikoa

Quito hiria¹ UNESCOren gizateriaren ondarea
Quitoko erdigune historikoa gauez
Mota	Kulturala
Irizpideak	ii, iv
Erreferentzia	2
Kokalekua	Ekuador
Eskualdea²	Latinoamerika eta Karibea
Izen ematea	1978 (II. bilkura)
¹ UNESCOk jarritako izen ofiziala (euskaratua) ² UNESCOren sailkapena

Quitokoa Amerikako erdigune historikorik handiena eta aldatugabeena da, historian zehar pairatu dituen lurrikarek (1797, 1859 eta 1917koek besteak beste) kaltetu zuten arren. 1978ko irailaren 18an UNESCOk Gizateriaren Ondare izendatu zuen^[4]. Hiriaren erdi-hegoaldean dago eta 320 hektareako azalera du. 130 eraikin monumental (eliz, komentu, kapera, monasterio eta jauregi) ditu. Azken urte hauetan ahalehin handia egin dute erdigune historiko bikain hau lehengoratzeko. Eraikin aipagarri batzuk:

Metropoliko Katedrala (1562-1806). Bertan Antonio José de Sucreren hilobia dago.
Jesusen Lagundiaren eliza (1605-1765). Amerikako eraikin barroko nabarmenetako bat.
San Frantzisko komentua eta eliza (1550-1680). Amerikako erdigune historiko batean dagoen multzo arkitektonikorik handiena da. Eraikuntzan oso estilo desberdinak (barroko, mudejar, manierista eta moriskoa) harmoniaz konbinatu ziren.
El Sagrario eliza (XVII. mende amaiera).
Santo Domingo eliza (1580-XVII. mende erdialdea).
Basílica del Voto Nacional (1883-1988). Amerikako tenplu neogotikorik handiena.
Carondelet jauregia (1801-1810). Ekuadorko Presidentearen egoitza ofiziala.
Artzapezpikuaren jauregia (XVI. mendea).
Gangotena jauregia (1926).

Herri eta hiri senidetuak

Quito ondorengo herri eta hiriekin senidetuta dago:

Buxton (Ipar Dakota) (Ameriketako Estatu Batuak) Coral Gables (Florida) (Ameriketako Estatu Batuak)^[17]	Krakovia (Polonia) Louisville (Kentucky) (Ameriketako Estatu Batuak)^[18]	Santiago de Cali (Kolonbia) Toronto (Kanada)

Quito Iberoamerikako Hiriburu Hirien Batasunaren (gaztelaniaz: Unión de Ciudades Capitales Iberoamericanas - UCCI) (portugesez: União de Cidades Capitais Ibero-americanas) partaide da, 1982ko urriaren 12tik, jarraian agertzen diren hiriekin senidetarsun erlazioak hasiz: ^[19]

Andorra la Vella (Andorra) Asuncion (Paraguai) Bogota (Kolonbia) Brasilia (Brasil) Buenos Aires (Argentina) Caracas (Venezuela)	Davao Hiria (Filipinak) Guatemala Hiria (Guatemala) Habana (Kuba) La Paz (Bolivia) Lima (Peru) Lisboa (Portugal)	Madril (Espainia) ^[20] Managua (Nikaragua) Manila (Filipinak) Mexiko Hiria (Mexiko) Montevideo (Uruguai) Panama Hiria (Panama)	Rio de Janeiro (Brasil) San Jose (Costa Rica) San Juan de Puerto Rico (Puerto Rico) San Salvador (El Salvador) Santiago (Txile) Santo Domingo (Dominicar Errepublika)	Sucre (Bolivia) Tegucigalpa (Honduras)