Ultzamaldea

Artikulu hau Nafarroako eskualdeari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Ultzama (argipena)».

Ultzamaldea ([ults̻amalðea]) Nafarroa Garaiko iparraldeko eskualdea da, Iruñeko merindadean kokaturik dagoena. Tradizionalki ingurune euskalduna izan den arren, XX. mendeko bigarren erdialdetik aurrera erdalduntze prozesua oso azkarra izaten ari da.

Ultzamaldea
Euskal Herria
Ultzamaren ikuspegia.
Administrazioa
Herrialdea	Nafarroa
Udalerriak	Anue, Atetz, Basaburua, Ezkabarte, Imotz, Lantz, Odieta, Olaibar, Ultzama
Herri handiena	Ultzama
Geografia
Koordenatuak	42°56′59″N 1°40′31″W
Azalera	401,1 km²
Demografia
Biztanleria	6.320 (2017:  )
Dentsitatea	ERROREA: ezin izan da automatikoki kalkulatu, arazoa konpontzeko egin klik hemen biztanle/km²

Gaur egun 6.000 pertsona inguru bizi dira bertan, 9 udalerrik osatzen dute zonaldea, Ultzama herriburua eta udalerririk populatuena delarik, bai eta eskualdeari izena ematen diona ere.

N-121-A errepideak Ultzamaldea zeharkatzen du, Iruñetik etorria eta Baztan eta Bortziri alderanzko bidan.

Geografia

Mugakideak

Iparraldean Malerreka eta Baztan ibarra, hegoaldean Iruñerria, ekialdean Auñamendiko eskualdea eta mendebaldean Leitzaldea eta Sakana mugakide ditu.

Ingurune naturala

Ultzama ibaiak zeharkatzen du eskualdea iparraldetik hegoaldera, Belate mendatetik Arga ibaiarekin bat egin arte. Larraun ibaia ere aipatzekoa da, Biaizpeko haitzartetik igaro eta Arakil ibaiarekin batzen dena.

Saioa mendia (1.419 m) eskualdeko ipar-ekialdean dago kokatuta, Baztango mugetan. Ipar-mendebaldean, aldiz, Ireber (1.208 m), Malerreka eta Leitzaldeko mugetan. Hegoaldean, Sakanako ateetan, Erga (1.094 m) dago.

Natur ondareari dagokionez, Orgiko_hariztia nabarmena da zonaldeko baso guzien artean.

Udalerriak

1. Ezkabarte: 1.797 biztanle 2017an (1.675 bz. 2011an) | 34.16 km2. | 52.61 bz/km2.
2. Ultzama: 1.661 bz. (1.706 bz.) | 96.44 km2. | 17.22 bz/km2.
3. Basaburua: 850 bz. (888 bz.) | 83.08 km2. | 10.23 bz/km2.
4. Anue: 477 bz. (410 bz.) | 61.45 km2. | 7.76 bz/km2.
5. Imotz: 430 bz. (430 bz.) | 42.50 km2. | 10.12 bz/km2.
6. Olaibar: 363 bz. (243 bz.) | 15.99 km2. | 22.7 bz/km2.
7. Odieta: 362 bz. (339 bz.) | 24.09 km2. | 15.03 bz/km2.
8. Atetz: 227 bz. (237 bz.) | 26.33 km2. | 8.62 bz/km2.
9. Lantz: 153 bz. (130 bz.) | 16.88 km2. | 9.06 bz/km2.

Historia

1512ko abenduaren 7an Belateko gudua gertatu zen, Nafarroako Erresuma eta Gaztelako Koroaren artean gertatutakoa. Nafarrek Frantziako Erresumaren laguntza izan zuten, eta gaztelarrek gipuzkoar eta arabarrena.

Bestela, Baztango Donejakue bideak eskualdeko herri hauek zeharkatzen zituen: Lantz, Olague, Leazkue, Burutain, Ostitz, Enderitz, Olaitz eta Arre.

Euskara

Bertako hizkerak

Jatorrizko hizkerei dagokienez, Louis Lucien Bonapartek eskualdean batasuna ikusi zuen XIX. mendean eta udalerri guztiak batera sailkatu zituen. Berriki, ordea, Orreaga Ibarra eta Koldo Zuazo hizkuntzalariek bi lurralde desberdindu dute: Mendebaldean Basaburua eta Imotz udalerrietan tarteko hizkerak daude euren ustez, erdialdeko euskara edo gipuzkerarekin lotuak; eta ekialdean, Ultzama, Lantz, Atetz, Anue eta Odieta nafarreraren eremuaren barruan ikusten dituzte.

Bertako euskara, Iparraldeko goi nafarreraren aldaera, galdutzat jo daiteke Ezkabarte, Odieta, Olaibar, Lantz eta Anuen. Ezkabarten Anotz izan bide zen euskara galtzen azkena, iparraldeko haranetara begira egoteagatik. Bertako Celedonia Zenoz (1908an jaioa) topatu zuen Iruñean Koldo Artolak 1980ko hamarkadaren hasieran, eta hari esker bildu ahal izan zituen haraneko euskararen azken apurrak. Olaibarko azken euskaldun zaharra, seguruenik, Olaizko Jose Maria Makirriain izan zen, 1986an hildakoa. Artolari zor diogu oraingoan ere berriemaile hura topatu eta ezagutzera eman izana. Anuen eta Odietan aurrekoetan baino pittin bat beranduago itzaliko zen euskara. Haran hauetan, Lantzen bezala, ez da dagoeneko euskaldun zaharrik. Atetzen gutxi entzun daiteke bertako euskara, eta Beuntza herrian bakarrik, adineko zenbaitek oraindik badakite-eta. Ultzama, Imotz eta Basaburuan dexente hobea da lekuan lekuko euskeraren egoera, baina hiru haranetako zenbait herritan oso edota erabat ahaztua dago.

Gaur egungo egoera

Euskararen Foru Legeak bitan zatitu zuen eskualdea, alde batetik, Ultzama, Basaburua, Imotz, Anue eta Lantz alde euskaldunean, eta bertzetik, Odieta, Atetz, Ezkabarte eta Olaibar eremu mistoan.

2017ko martxoaren 17an, eremu mistoen zabalpenerako proposamenak onartzeaz gain, Atetz udalerria eremu euskaldunera mugitu zen.

Hauek ziren euskaldunen kopurua Ultzamaldean 1996an:

Udalerria	Biztanleak	Euskaldunak
Anue	441	91
Atetz	210	66
Basaburua	671	538
Ezkabarte	1.061	94
Imotz	403	264
Lantz	122	19
Odieta	324	79
Olaibar	165	15
Ultzama	1.617	769

Gaur egun, "Esan erran Irratia" eta "Pulunpe" aldizkaria hango euskal hedabideak dira.

Kultura

Arkitektura ondarea

Doneztebe eliza (Eusa) nabarmentzekoa da, erromaniko estilokoa eta Gizateriaren ondaretzat hartutakoa.

Festak

Lantzeko inauteria nabarmentzen da eskualdeko bertzelako ohituren eta festen artean, Nafarroa eta Euskal Herri guztian inauteririk ezagunenetarikoa baita.

Azpiegitura eta garraioak

La Burundesa autobus konpainiaren Donostia eta Iruñea bitarteko lineak 3 geltoki dauzka eskualdean: Olague, Ostitz eta Soraurenen. Ibilbide osoa hauxe da:

Donostia - Irun - Lesaka - Etxalar - Igantzi - Sunbilla - Doneztebe - Narbarte - Belate - Almandoz - Olague - Ostitz - Sorauren eta Iruñea

Ikus, gainera

• Nafarroako eskualdeak

Bibliografia

• "Ultzamako hizkera. Inguruko euskalkiekin harremanak". Orreaga Ibarra. Nafarroako Gobernua. Iruñea, 1995.

Kanpo estekak

• Ultzamaldeko albisteak (Amezti).
• "Nafar Away" saioan (11TB).

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Datuak: Q3130048