Wikipedia

Antzinako Israel eta Judeako historia

Antzinako Israelen historia israeldarren historia da, hau da, Israelgo Erreinuko eta Judeako Erreinuko biztanleena, antzinako Ekialde Hurbilean kokatutako Burdin Aroko bi estatuk. Israelgo zibilizazioaren aztarna arkeologiko zaharrenak K.a. XII. eta X. mendeen artean datatzen dira, eta Israel izena K.a. 1209an aipatzen da lehen aldiz[1]. K.a. X. mendean, Israelgo Erresuma eskualdeko potentzia bihurtu zen, Asiriar Inperioak K.a. 722an konkistatu zuen arte. Judeako Erresuma, Israelgo hegoaldean kokatua, IX. edo VIII. mende inguruan sortu zen, eta, erresuma independentea izan ondoren, Asiriar Inperioaren estatu-basailu bihurtu zen lehenik, eta, gero, Babiloniako Inperioarena. Israeldarrak Babiloniako agintearen aurka altxatu zirenean, Babiloniako Inperioak Jerusalem hiria konkistatu, eta suntsitu zuen, eta juduak erbestera eraman zituen, Babiloniako gatibualdia deritzon horretan.

Sortaldea K.a. XIV. mendean antzinako Egiptoko mugekin (Amarnako korrespondentziaren garaia).
Antzinako Sortaldeko ibilbideak, K.a. 1300. urtean
Israel espaziotik.

Batez ere, garai horretan, hebrear edo israeldarren azterketan zentratzen da, eta, bigarrenik, haiekin bizi izan ziren beste herrietan —hala nola ammondar, amorritak, feniziarrak, filistiarrak, hititak, mediarrak eta moabtarrak. Garai horretako iturriak bibliaren idazkiak dira nagusiki —Hebrear Biblia edo Tanakh, kristauek Itun Zaharra bezala ezagutzen dutena—, Talmuda, Etiopiako Kebra Nagast liburua eta Nikolas Damaskokoa, Artapan Alexandriakoa, Filon Alexandriakoa eta Flavio Joseforen idatziak. Era berean, beste informazio iturri nagusietako bat Asirian, Babilonian, Egipton edo Moaben egindako aurkikuntza arkeologikoak dira, baita eskualdeetako azterketa-lurraldean dauden aztarnak eta inskripzioak ere.

Sarrera

aldatu

Geroago Israelgo eta Judeako erresumek okupatutako eskualdearen historiak arazo bereziak eskaintzen dizkio historialari modernoari. Arlo horrek, Biblian kontatutakoarekin duen lotura dela eta, Mediterraneoko Sortaldearen historia ia ikuspegi bibliko hutsetik ikusteko joera dago, Bibliaren osteko garaiari arreta gutxi eskainiz[2]. Azterketa arkeologikoak Bibliaren kontakizunaren bidez ikusteko joera izan dute, eta zaila izan da eremu garrantzitsu horren historia ulertzea Ekialde Ertain osoko testuinguru arkeologikoaren barruan.

Horregatik, zaila da historialari guztiek babestuko duten ikuspegia ematea. Data zehatzak eta eman ditzaketen zehaztasunak etengabe eztabaidatzen ari dira, ez dago K.a. IX. mendea baino lehenagoko Bibliaren gertaerarik (Omri, Israelgo erregearen koroatzea) kanpoko iturriek urte zehatza balioa eman diezaioketenik; aurreko data guztiak estrapolazioak dira. Gainera, Bibliak ez du oso erraz eramaten kalkulu horietara; ez du pertsonaien bizitza ez den beste erreferentziarik adierazten, eta lerro historikoa datuak gehituz berreraiki behar da, biribiltze bidez egitean erroreak sartzen dituen prozesua. Data zaharrenek Biblia erabiltzen dute iturri bakar gisa, maximalista deituriko ikuspegia.

Minimalistek, berriz, gertaera batzuk gertatu izanaren inguruan eztabaidatzen dute, eta datak zalantzazkoak direla baieztatzen dute; Israelgo Erresuma Batuaren existentzia bera zalantzan baldin badago, ez da funtsezkoa K.a. 922an desegin zela baieztatzea. C. Philip Davies-ek[3], adibidez, azaltzen du nola Bibliaren Kanona, agian, irakurketan eta idazketan tradizio luzea duen jendearentzat bakarrik egina izan den, zeinak azken garai persiarrean edo lehen garai helenikoan baino ez diren agertzen, eta baieztatzen du aurreko aldietako kontakizunak, hein handi batean, ahozko tradizioetan oinarritutako berreraikuntzak direla. Minimalistek ez dute eztabaidatzen K. a. IX. mendearen ondorengo gertaera batzuk berrespena izan dezaketela, Mexako hilarria bezala; desadostasuna aurreko aldian sortzen da, non Bibliaren kontakizuna ez datorren bat arkeologia modernoak aurkitutakoarekin.

Beste arazo bat aldi historikoetako terminologiari buruzko desberdintasunak eragindakoa da. Adibidez, antzinako brontze aroaren amaieran eta tartekoaren hasieran dagoen aldia, BA-EB deitzen du Kathleen Kenyon-ek[4], EB I Guillermo Foxwell Albright-ek, kananita erdia I Yohanan-ek[5], eta brontze goiztiarra IV Guillermo Dever-ek eta Eliezer Oren-ek.

Zibilizazioak Israelen

aldatu

Biblian

aldatu

Genesiak hiru patriarkari kontatzen die Israelen hasiera; Abraham, Isaak eta Jakob, azkena, Israel bezala ere ezaguna, zeinetatik eratorri baitzen gerora lurraren izena. Jakob, aramear arlotea deitua (Deuteronomioa 26:5), Harranera itzuli zen, bere arbasoen etxera, emaztea bilatzeko. Harranetik Kanaanera itzultzean, Jabok ibaia zeharkatu zuen, Jordan ibaiaren ekialdeko ibaiadarra (Genesia 32: 22-33). Gau hartan, familia eta ahaideak urrutira bidalita (geroago Peniel izena hartuko zuen leku batean), goizean bere izena eskatu zion aingeru batekin borrokatu zen. Ordutik, Israel, Jainkoarekin borrokan ari dena, izenburua jarri zioten. 12 semeren aita izan zen, Lea eta Rakel emazteenak (Labanen alabak) eta Bilha eta Zilpa zerbitzarienak. Hamabiak Israelgo Semeak deituak izan ziren. Israelen jatorriari buruzko historia honek Jordaniako ekialdean kokatzen du. Hurrengo kontakizunak, ordea, mendebaldera eraman zuten Sikemgo arpilatzearen historiarekin (Genesia 34: 1-33), eta, harrezkero, Kanaango muinoaren eremua hartzen da Israel hazi zeneko lekutzat.

Historikotasuna

aldatu

Guillermo F. Albright, Nelson Glueck eta E. A. Speiserrek tarteko brontze aroan kokatu izan dute kontakizun hau hiru puntutan oinarrituta: izen pertsonalak, bizitzaren modua eta ohitura[6]. Beste aditu batzuek, ordea, aro patriarkalerako data beranduago bezala iradoki izan dituzte, ezaugarri horiek iraunkorrak izan baitziren Ekialde Hurbileko bizitzan. Cyrus Gordonek, bere eztabaida Tell al-Amarnaren garaiaren amaieran artzain nomada monoteisten etorreran oinarrituz, egokiagoa zela brontzezko azken aroan kokatzea iradoki zuen[7]. Juan Van Setersek, gameluen erabilera orokorra kontuan hartuta, Gerarreko errege filistiarretan, ekonomia monetario baten existentzian eta lurraren erosketan oinarrituta, historia burdin aroari dagokiola ziurtatzen du. Beste aditu batzuek (bereziki, Martin Nothek) zail aurkitzen dute patriarkentzako edozein aldi zehaztea, eta iradokitzen dute Bibliaren testuen garrantzia ez dela nahitaez haien historikotasuna, baizik eta Israelgo gizarteak metal aroan nola funtzionatzen zuen adieraztea.

Oraintsuago, Jerusalemgo Unibertsitate Hebrearreko[8] Jan Gunneweg-ek neutroiak aktibatzez egindako azterketek, burdina-aroaren printzipioarekin lotutako kokaguneak aztertuz, agerian uzten dute kolonoak ipar-ekialdetik mugitu zirela inguru horretara, eta hori bat dator historia honekin[9][10].

Historiaurrea

aldatu

Tiberiades aintziraren hegoaldean eta Jordan ibarreko beste leku batzuetan egindako indusketei esker, hominidoen arrastoak argitara atera ahal izan dira. Hominido horiek Behe Paleolitora garamatza; hau da, duela milioi bat urte baino lehenagokoak bezala datatu ziren. Aurkitutako beste fosil batzuk, berriz, 300.000 urte inguru dituzte, eta badirudi gizakiak kobazuloak erabiltzen Goi Atxeul aldian hasten dela. Galileako gizakiaren fosilak 140.000 urte inguru ditu.

  • K. a. XI. milurtekoaren eta IX.aren artean, Kanaanen zibilizazio natufiarra garatu zen, segur aski nomada, zeinaren aztarna batzuk aurkitu diren. Zibilizazio hori bi populazio taldek osatuko lukete, apur bat ezberdinak: alde batetik, eurofrikar motako herrien arbasoek (Kanaan, Mesopotamia, Iran eta Anatolia izango liratekeenak garai historikoetan), eta, bestetik, herri proto-mediterraneoen arbasoek, Kanaanen ere ugariak.
  • K. a. IX. milurtekotik aurrera. Neolitoko tribuek landareak eta animaliak etxeratu zituzten; egoneko bihurtu, eta nekazaritza eta abeltzaintza praktikatu zuten. K.a. 10.000 eta 8.000 urteen artean, hezurrezko erremintek garrantzia hartu zuten, eta harrizko tresnek, garapen bereizgarria. Aldi horretan, baldintza klimatikoak giza kokaguneen aldekoak ziren, prezipitazio eta tenperatura leun gehiagorekin.
  • K. a. VII. milurtekotik aurrera, Er Riha hiria (Jeriko) munduko hiri zaharrenetako bat da, lehen hiriak eratu ziren garaikoa. Milurteko horretako azken laurdenean, zeramika eta beste artisautza modu batzuk agertu ziren.
  • K.a. VI. mendeko eta V. milurtekoaren lehen erdiko Kanaan gaizki ezagutzen da; aldaketa klimatikoen ondorio izan daitezkeen biztanleriaren lekualdaketak suposatu izan dira. Mendiak eta kostaldea baso izaera duen zibilizazio batek betetzen zituen, zura lantzeko tresnen nagusitasunak frogatzen duen bezala.
    • K. a. V. milurtekoaren erdialdera, Jordan haraneko antzinako kokalekuak, Jeriko kasu, berriro okupatuak izan ziren baldintza klimatikoen hobekuntzari esker.
    • V. milurtekoaren amaieran, Kanaanek garapen ekonomiko eta kulturaleko nolabaiteko maila lortu zuen, eta horrek Siria iparraldeko zibilizazioen mailara hurbildu zuen, eragin mesopotamiarren onurak aurretik jaso baitzuten.
  • K. a. IV. milurtekoa: kanaandar zibilizazioa hiri-estatu sistemaren bidez antolatu zen, egoneko nekazari eta artzain erdinomaden arteko fusioaren ondorioz.
    • Milurtekoaren lehen zatian, iparraldetik, teknika metalurgikoak eta boliarekin egindako lanak heldu ziren. Eskualde lehorretara egokitutako egitura tekniko eta ekonomikoak agertu ziren; bertan, zekaleen laborantzatik eta abere handi eta txikien hazkuntzatik bizi ziren gizatalde txikiak ezarri ziren.
    • IV. milurtekoaren bigarren erdian hasi zen egiptoarren eragina eskualdean.
    • Amaiera aldera, nekazari eta abeltzainen zibilizazioa desagertu egin zen, eta ezin izan da loturarik ezarri K. a. III. milurtekoko kanaandar zibilizazioaren eraketarekin. K. a. 2400 urte arte klima gaur egungoa baino apur bat hezeagoa izan zen.

Kanaan eta Egiptoren arteko trukeen hasiera, Sinaiko basamortua zeharkatzen zuen Erregeen Bideari esker, K.a. IV. milurtekoaren amaiera aldera, lehen mailako gertaera izan zen, ordura arte Kanaan irtenbiderik gabeko kalezulo bat izan baitzen, Asiaren eraginen mende. Harreman horiek oso zabalak izan ziren idiak tiro-animalia bezala erabiltzeari esker, Kanaango hegoaldea eta Niloren delta banatzen dituzten basamortuko ia 200 kilometro inguru zeharkatzeko gai zirenak. Beraz, Sortaldea pasabide papera betetzen hasi zen, non Egiptoko eta Asiako Ekialde Hurbileko inperio handien eraginak, eta sarritan armak, gurutzatzen ziren.

K. a. III. milurtekoa izan zen kanaandar zibilizazioarena, garai historikoetaraino hedatu zena. Eskualdean, idazkera II. milurtekoaren bigarren erdia baino lehen agertzen ez bada ere, elikagai-soberakinen superprodukzio, zentralizazio eta birbanaketa egoera kontuan hartuta, historialariek uste dute ordena ekonomiko, sozial eta politiko berri horrek adierazten duela III. milurtekoan historian sartu izana. Egiptorekin izandako trukeen ondorioz, eskualdea garatu, eta aberastu egin zen zeramikaren merkataritzan espezializatuz, hiri asko garatu eta sendotzen ziren bitartean.

Kanaandar garaia: K.a. III. milurtekotik XVI. mendera

aldatu

Historialariek, oro har, kanaandar aldia K. a. III. milurtekoaren hasieratik K. a. XVI. mendearen amaiera arte hedatu zela uste dute.

III. milurtekoaren amaieran, populazio erdinomadek Jordan ibaia zeharkatu, eta Kanaanen sartu ziren, zeuden egitura sozioekonomikoen hondamendia eraginez; hiriak suntsitu, eta hustu ziren, eta ekonomia abeltzaintzara itzuli zen. K.a. XIX. mendetik aurrera, kokapen iraunkorren gehikuntza, eta tribuen kopuruaren murrizketa hasi zen, baina, oraindik, tribuen antolaketatik oso gertu. Mesopotamiatik Asia eta Egiptoren arteko joan-etorriak biziak zireneko garai hori barneko asaldura une bati dagokio, hiksoak (atzerriko herrialdeetako printzeak) Egipto inbaditzeko preludioa izan zena. Aldi horretan bertan, harresiz inguratzen hasi ziren kanaandar hiriak. Ourousalim (Jerusalem) hiri kanaandarraren existentzia K. a. XXI. mendeko idazkietan egiaztatzen da.

Eraso eta infiltrazio errepikatuek Niloren deltaren ekialdeko zatirako bidea ireki zieten hiksoei; bertan kokatu, eta Avaris bere hiriburu bihurtu zuten K. a. XVI. mendean. Garai hartan, Kanaan, Avarisen agintepean zegoen inperio baten zatia, zibilizazio maila nabarmenera iritsi zen: gotorleku indartsuak kanaandar erregeordeen egoitzak inguratzen zituzten, elkarren aurkako etengabeko gerran eta zaldiek garraiatutako gerra-gurdietara jotzen zutenak. Desberdintasun sozialak argi eta garbi agertzen ziren; egoitza zabalak eraiki ziren, beren garaikideek okupatzen zituzten txabolekin kontrastatzen zutenak. Hilobiak, harkaitzean zulatuak, gehienetan familiarenak ziren; hildako zorionekoen hondarrekin batera, kalitate oneko arma eta bitxiak laguntzen zuten hildakoen gorpuzkinak. Zeramikaren esparruan, formek metala imitatzen zuten. Eskualdean, hiksoen buztingintza zabaldu zen: beltza, leundua eta kareharri zurizko orez inkrustatua, baita kalitate handiko boli lanak ere; iparraldeko kanaandarrak (proto-feniziarrak), purpurazko tintagatik ere, ospetsuak ziren.

  • K.a. 1850. urte inguruan, Axkelon hiria erresuma baten hiriburu eta portu oso aktibo bihurtu zen Mediterraneo Itsasoaren gainean, bertatik barnealdeko produktuak esportatzen zirelarik. 2 kilometroko zirkunferentzia zuen harresi batez inguratuta, hiriak 15.000 biztanle inguru behar zituen izan.
  • Garai horretan, Israelgo tribuak Kanaanerantz migratzen hasi ziren, ziur aski eskualde kaukasoarraren hegoaldetik. Ez dago egiazta dezakeen dokumentazio historikorik. Itun Zaharraren arabera, Abraham, Isaak eta Jakoben garaia da, K.a. 1650era artekoa hartuko duena, gutxi gorabehera.
  • Hamazazpigarren dinastiako faraoiek hasitako askapen nazionala osatuz, Amosis I.ak Avaris hartu, eta hiksoak Asiaraino kanporatu zituen. Beraz, K.a. XVI. mendearen erdialdean. Egiptok Kanaan konkistatu zuen, non egiptoar protektoratua hiru mende eta erdiz mantendu eta nazioarteko egoerak aldaketa ugari jasan baitzituen, eta hititekiko gatazkek, Negev eta Sinain kanpatutako beduinoen matxinada ugariek, suntsiketak, arpilatzeak eta deportazioak ekarri zituzten.

Egiptoarren agintea

aldatu

Exodoan, Israelgo ondorengo batzuk egiptoar esklabo nola bihurtu ziren kontatzen da. Hori nola gertatu zen azaltzeko, hainbat azalpen eman izan dira. Historialari batzuek uste dute Egiptoko baldintza politikoen aldaketaren ondorio izan zitekeela: K.a. 1650ean, Egiptoko iparraldea, hikso (antza denez semita eta hurriten nahasketa) izeneko herri bateko tribuek konkistatu zuten. Hiksoak Amosis I.ak (hemezortzigarren dinastiako eta Inperio Berria hasi zuen lehen faraoia) kanporatu zituen (K.a. 1550-1525). Amosisek hiksoen hiriburua suntsitu zuen, Avaris, eta bere ondorengoek Saruhen hiria konkistatu zuten (Gazatik gertu)[11], eta kanaandarren konfederazioak suntsitu zituzten Megiddon, Hazorren eta Kadexen. Tutmosis III.a (K.a. 1504tik 1450 arte.) Egiptoren inperioa ezarri zuen Ekialde Hurbileko mendebaldean, kanaandar konfederazioa Megiddon garaituz eta Joppa hiria hartuz, muga Sinaitik Eufratesko bihurgunera eramanez eta zonako lurralderik handiena lortuz. (Exodoaren enperadoretzat aipatzen duten jakintsuak ez dira gutxi).

Kanaango eskualdean (Israel eta Judea agertu behar ziren eremua), Egiptoarren agintea Ramses VI.aren erregealdira arte mantendu zen, K.a. 1150 inguruan gobernatu zuena.
Gutxi gorabeherako kronologia[12]:

  • K.a. 1440. urtea: Amenofis II.aren erregealdia (K.a. 1450-1424 inguru), zeinean egiptoar testuetan aurkitzen baita Habiru herriaren lehen aipamena (segur aski hebrearrak)[13]. Oraintsu aurkitutako ebidentzien arabera, badirudi habiruar askok hurritaz hitz egiten zutela[14]; beharbada talde etniko bat baino gehiago kasta sozial bat zen, eta baliteke, lehen, israeldarren talde tribaletan sartuta egotea[10][15][16].
  • K.a. 1400. urte ingurua: xasuen lehen aipamena agertzen da Itsaso Hilaren hegoaldean aurkitutako egiptoar espedienteetan. Xasu, talde yabiar batek duen izen bat da, nahiz eta Solebeko tenpluan dagoen Amenofis III.aren idazkun egiptoarrak, Yhw Xasuko lurraldean, determinatzailea jainkoarentzat edo jendearentzat ez duen erabiltzen, leku baten izenarentzat baizik.
  • K.a. 1350-1330. urte artea: Amarnako gutunek, Akenatonen erregealdian, Kanaanen egiptoar agintaldian trukatutako gutunen berri ematen dute. Tokiko alkateak, hala nola Jerusalemgo Abdi Khepa eta Sikemgo Labaia, faraoiaren ordezkariak ziren, eta bere alde egiten zuten. Akenatonek jakinarazi zien Medjaiko (Nubia) erregimentu bat bidali zuela eskualdera ordena mantentzeko. Garai horretan hasi zen hititen hedapena Siria iparraldean, eta, eskualdean izurrite bat hedatu zela jakin zen.
  • K.a. 1300. urtea: Bibliaren iruzkingile batzuek Moisesen jaiotza data horren inguruan kalkulatzen dute. Beste batzuek aldiz K.a. 1500. urtea baino lehen jartzen dute.
 
Hititen inperioa K.a. 1560 eta 1300 bitartean.
  • K.a. 1292. urtea: XIX. dinastia Ramses I.arekin hasi zen. Ramses II.aren erregealdiarekin (1279-1213) hititekin hitzarmen bat sinatu zuen Sortaldeko iparraldea eman ondoren. Kanpaina bat gidatu zuen geroago Israel izango zen lurraldean zehar, xasuen matxinadaren eta Kadexko guduaren ondoren, Moaben garnizio egiptoar bat ezarriz.
  • K.a. 1200. urte ingurua: Mendebaldetik iritsitako tribuek Anatoliako inperio hitita konkistatu zuten. Iparraldeko kostaldeko kanaandarrek (geroago greziarrek feniziar deituak) aldi baterako lekuz aldatuak izan zitezkeen, baina, bertan finkatu ez ziren inbaditzaileek alde egin ondoren, itzuli egin ziren[17].
  • K.a. 1187. urtea: Itsas Herriek Egipto inbaditu zuten. Horien artean, P-r-s-t izeneko talde bat zegoen (egiptoarrek, lehenik P-r/l-s-t bezala erregistratua), eskuarki filistiarrekin identifikatua. Ramses III.ak Medinet Habun eraikitako tenpluaren inskripzio batean agertzen dira, non itsasoko herrien aurkako garaipena deskribatzen duen. XIX. mendeko bibliaren adituek filistiarren lurraldea (Filistia edo Plesheth, inbaditzaileen hebreerazko esanahiarekin)[18] Palastu eta Asiriar inskripzioetako pilistarekin identifikatu zuten Eastonen Bibliaren hiztegiaren arabera (1897). Filistiarrez gain, beste talde batzuk tjekkerrak, dananeoak eta xardana ziren. Ramses III.aren kontraerasoak kanaandar leku gehienak suntsitu zituen. Faraoi berak, aurrerago, filistiarrei eta tjekkerrei, eta beharbada baita dananiarrei ere, kostaldeko bideko hiriak berreraikitzeko baimena eman zien, Exodoan, Filistiarren Bidea deiturikoak, herri hori bizi zen kostaldea adierazteko erabiltzen zen izena. Bost hiri filistiar nagusiak Gaza, Axdod, Ekron, Gath eta Axkelon ziren. Arkeologia modernoak Mizenasekin truke kulturalak iradokitzen ditu. Edozein testu idatzia utzi aurretik filistiarrek bertako kanaandar kultura eta hizkuntza bereganatu zuten arren, jatorri indoeuroparra egozten zaie hitz filistiar ezagun bakanei.
  • K.a. 1150. urtea: Egiptoren barne arazoek, Beit Xe'an-en, Jordan haranean, Megiddon eta Gazan, Ramses VI.aren erregealdian finkatutako garnizio egiptoarrak erretiratzera daramatzate.
 
Exodoaren balizko ibilbideak, Bibliako kontakizunaren arabera.

Hemezortzigarren dinastiaren amaieraren eta hogeigarren dinastiaren hasieraren arteko aldia bereziki nahasia izan zen. Bibliaren arabera, israeldarrak Salomon erregeak tenplua eraiki baino 480 urte lehenago irten ziren Egiptotik (1. Re 6:1). Eraikuntza hori K.a. 970. urte ingurukoa zen. Beraz, Exodorako gutxi gorabeherako data K.a. 1450ekoa da; horrek iradokitzen du Exodoarekin zerikusia izan zuen faraoia Tutmosis III.a izan zitekeela.

Israeldarren Egiptoko Exodoa eta bere kronologia etengabeko eztabaidan daude. Hala ere, Bibliak hebrearrak Rameses eta A Sucot izeneko hiritik abiatu zirela adierazten du, K.a. XIII. mendean datatutako[19] hiriak, Ramses II.ak Egipto gobernatzen zuen garaian, ikerketaren esparruan K.a. 1250. urtea hartzen da kontuan[20]. H.W.F. Saggs-ek bere idazki akademikoetan honako hau ikusten du:

« Rameses hiriaren aipamenak, Exodo 1:11n, neurri batean esklabo israeldarrek eraikitako biltegiratze herria den aldetik, zantzu kronologiko bat eskaintzen du, izan ere, (gaur) jakina da Ramses II.ak hiri bat eraiki zuela, Per-Ramses (i.e, Pi-Ramses), Bibliak emandako izenarekin bat datorrena. Horrek [hebrearren] esklabotza Egipton kokatzeko, eta K.a. XIII. mendean herrialde horretatik irteteko joera ematen du[21]. »

Bibliatik kanpo, Kanaango israeldarren presentziaren ebidentzia Ramses II.a hil eta sei urtera aurkitzen da Merenptahren Hilarrian, Kanaango lurretan K.a. 1210-1208 inguruan egindako kanpaina militarrari buruz faraoi horrek egindako inskripzio batean. Horretaz gain, aditu batzuek diote Israeli buruzko beste erreferentzia zaharrago bat aurkitu dela Berlingo idulki erliebean (K.a. XIV. mendea). jatorri egiptoarreko harrizko inskripzio bat[22].

Zailtasunak Bibliaren kronologiarekin

aldatu

Salomonen erregealdiaren laugarren urtearen (tenplua eraiki zela suposatzen dena) eta Jerusalemen suntsipenaren K.a. 586aren artean, Judeako erregeen erregealdi guztiek 430 urte egiten dute.

Salomonek, gutxi gorabehera, K.a. 970etik aurrera gobernatu zuenez, tenpluaren eraikuntza data horren inguruan finkatu zen. Horrek tenpluaren eraikuntza K.a. 967 edo 966 urte inguruan egin zela esan nahiko luke.

Bibliaren arabera (Erregeak 6:1), eraikuntza horren eta exodoaren artean 480 urte igaro ziren; hau da, Exodorako, gutxi gorabehera, K.a. 1447. urtea Tutmosis III.aren erregealdiaren amaiera iradokitzen du[16], 16. Exodo 12:40aren arabera, Egipton erbesteratzeak 430 urte iraun zuen, eta, ondorioz, israeldarrak Nilora iristea Sesostris I.aren erregealdian gertatu behar zen, K.a. 1920 inguruan hasi zena. Abraham, Isaak eta Jakoben bizitza luzeak gehituz, K.a. 2141a datatu beharko litzateke Abraham Kanaanera iritsi zenekoa eta 2116a Egiptora iritsi zenekoa, hau da, Herakleopolis Magnan hiriburua zuen hamargarren dinastian. Egiptoko morrontzak XII. dinastiatik XVIII. dinastiara bitarteko aldia hartuko zuen bere barnean.

Zenbakiak 32:13an, Sinain zehar ibiltzeko 40 urte ematen direnez, Josueren konkistak Amenofis II.aren erregealdian gertatu behar izan ziren, Kanaan osoa Egiptoren esku zegoenean, baina egiptoarrek Jahveh Hebrear Jainkoaren boterea ezagutu zutenean Faraoiaren eta bere gerlarien kontura loriaz estaltzen naizenean, egiptoarrek jakingo dute Jauna naizela (Éx 14:18), beraz, egiptoar armadaren hondamendiaz geroztik, ez zituzten berriro jazarriko, Israelgo Jainkoaren balentriak erruz zabaldu baitziren, baita filistiarren artean ere (Sam 1. 4:8; 6:6).

Jeriko erori ondoren (Kathleen Kenyonen lanek erakutsi zuten bezala K.a. 1550 inguruan gertatu zena[23], nahiz eta higadurak K.a. XIII. mendean suntsitutako kokaleku baten ustezko existentzia ahalbidetzen duen)[23]. Epaileen aldia K.a. 1010. urtera arte luzatuko litzateke. Geroago, Saul erregearen garai monarkikoak ordezkatu zituen. Zoritxarrez, Egiptoko iturriek ez dute ezer esaten Israeli, Josueri edo bere ondorengoei buruz, eta Bibliak ez du ezer esaten aro horretako Amenofis, Tutmosis edo Ramsesi buruz.

Kanaango konkista

aldatu
Artikulu nagusia: «Kanaan»
 
Ephraim Moses Lilien, Josue, 1908
 
Mapa Israelgo hamabi tribuekin, K.a. 1200-1050

Argi eta garbi, Kanaanen, Israelen infiltrazioaren prozesua Biblian kontatutakoa baino korapilatsuagoa da. Kokapenaren patroia eta Israelen sorrera, herri bezala, prozesu konplexu bat izan zen, nagusiki Kanaango artzain talde natiboak inplikatzen zituena (beharbada habiru eta xasuak barne) kanpoaldeko taldeen nolabaiteko infiltrazioarekin, hala nola iparraldeko hititak eta aramearrak, baita hegoaldeko xasu taldeak ere, keinitak kasu, zeinen baten bat Egiptoren kontrolpeko beste eremu batzuetatik etor baitzitekeen. Israelek Kanaan konkistatu zuenean, eskualdea Egiptoren kontrolpean zegoen[24].

Genetikoki, juduek kurdu herriarekin eta Irak iparraldeko beste talde batzuekin loturak dituztela erakusten dute; eremu hori, jatorriz, beren arbaso gehienak etorri bezala iradokiz, arkeologikoki Khirbet Kerak aroaz geroztik baieztatua Tarteko Brontze aroko hurriten hedapenarekin (hurritak Tanakhen) eta Burdian aroko hasieran xasu (= egiptoar) eta ahlamu (= akadera asiriarrean, aramearrekin)[25][26][27].

Bibliaren arabera, Egiptotik irten ondoren, israeldarrak basamortuan zehar ibili ziren belaunaldi batez ondoren Kanaango lurraldea inbaditzeko, kanaandar hiriak suntsituz (Ai, Jeriko eta Hazor kasu) Josueren agindupean. Hala ere, Ramses II.ak ere, Kanaan konkistatu, eta, K.a. 1.200 urtearen inguruan, Jeriko eta beste hiri suntsitu zituela ziurtatzen du[28], nahiz eta, dirudienez, Ai eta Jeriko garai hartan hutsik egon K.a. 1400. urtearen inguruan suntsitu zituztenetik. Josueren Liburuan aipatutako beste leku asko 1200. urtean abandonatuak zeudela dirudi (Mattfieldek Exodorako seguruena bezala iradoki zuen data), baina, K.a. VII. mendean, okupatuak zeuden. Beste talde batzuk protagonista izan zitezkeen brontzezko azken aroan hiriguneak suntsitzen, hala nola itsasoko herriak (zeinen artean filistiarrak eta egiptoarrak berak zeuden) askotan inbaditu zituztenak. Auzo hiri-estatuen arteko gerrek zeregin garrantzitsua izan zuten ziurrenik.

Epaileen garaia

aldatu

Israeldarrak Kanaanera itzuli ziren K.a. 1400. urtearen inguruan; eskualdeko botere handiak Egiptoren eta hititen artean zeuden garai hartan. Ondoren, K.a. 1200. urte inguruan. Itsasoko herrien garaia izan zen, non filistioak, tjekkerrak eta, beharbada danearrak kostaldean zehar kokatu ziren: Gaza hegoaldean Joppa iparraldean. Ekialde Ertaina aro ilunean bizi zela dirudi, eta handik ateratzeko mendeak behar izan zituen. Dirudienez, eremu filistiar hiri merkatarietan hasi zen suspertzen iparralderantz jarraituz feniziarrei, aurrera egin aurretik, barnealdeetarantz, Judea eta Samaria muinoetarantz (K.a. X. mendearen amaieran merkataritza berriaren onurak jasoko zituztenak).

Hasieran Josueren agindupean egindako erasoetan, hebrearrek Kanaango eremu gehienak hartu zituzten, eta Jakoben eta Joseren (Israelgo tribuak) semeengandik eratorritako familia-lerro tradizionalen arabera banatu zituzten. Ez zegoen gobernu formalik, eta epaileek gidatzen zuten herria.

Epaileak bere garaiko buruzagi karismatikoak ziren, Espiritu Santuak inspiratutako pertsonak (Epaileak: 3:10; 6:34; 11:29; 13:25; 14: 6,19; 15: 14,19). Herriko artzainak ziren, normalean beren tribuetako familia garrantzitsuenetakoak. (Sam: 2. 7:7)

Garai horretan aipatzen da lehen aldiz Israel izena, gaur egungo iturri arkeologiko batean, Merenptahko hilarrian.

Monarkiaren jatorria

aldatu

K.a. XI. mende inguruan, apaiz-epaileen semeek beren buruarentzako hartzen zituzten eskaintzarik onenak. Zekenkeriari eta eroskeriari ematen zioten, eta eskubidea galbideratu zuten (Sam 1. 2:14; 8:3). Halaber, mespretxuz tratatzen zuten Jaunaren eskaintza (Sam 1. 2:17). Israelen kohesioa eta Jainkoak nazio horri ematen zion babesa Jaunaren bideari jarraitzearen mende zegoen, eta, beraz, desegiterako bidean zeuden.

Aldi berean, oparotasuna Brontze Aroaren amaieran itzuli zen eskualdera; Egipto eta Mesopotamiarekiko merkataritza berreskuratu zen, eta merkataritza bide berriak ireki ziren Cadex-Barneatik hegoaldera, Hebron, Jerusalem eta Lakixera Samarian, Siloera, Sikemera eta Galileatik zehar Megiddora eta Jezreel haran osora. Bide horrek filistiarren monopolio komertziala mehatxatzen zuen, eta hura menderatzen saiatu ziren, bai zuzenean, bai zeharka Israelgo tribuen aurkako esku-hartze militar baten bidez edo geroago Daviden aliatu izango ziren Gatheko Atxix bezalako mertzenarioak botere-posizioetara sustatuz.

Deuteronomioaren 7. kapituluan baimendutakoaren arabera, Israelek errege bat aukeratzea erabaki zuen bere bizilagunen mehatxuaren aurka eraginkortasunez borrokatzeko (Samuel I. 8:6, 20). Samuelen (epaileetako azkena) liburuen arabera nazioak errege bat eskatu zuen Eliren (garaiko apaiz gorena) semeek (epaile izendatuak izan zirenak) gaizki erabili zutelako bere kargua. Elik hura burutik kentzen saiatu zen arren, israeldarrek erabakita zuten, eta, beraz, Samuelek errege gisa gantzutu zuen Saul ben Qix, Benjaminen leinukoa. Zoritxarrez, ez da Saulen existentziari buruzko ebidentzia independenterik aurkitu, nahiz Burdin Aroko lehen aldia filistiarren hedapen fasea izan, eta hori bat dator Bibliako kontakizunarekin[29].

Artikulu nagusia: «Erregeen Bidea»

Israelgo Erresuma batua

aldatu
Artikulu nagusia: «Israelgo Erresuma (batua)»
 
Israelgo Erresuma (monarkia batua) Saulen eta Daviden garaietan, K.a. 1020-966. Lurraldea batuta jarraitu zuen Salomonen heriotza arte, K.a. 928[30]

Bibliak kontatzen du Israelgo Erresuma (hebreeraz: ממלכת יִשְׂרָאֵל, Mamlejet Yisra 'el) boteretsu eta zabala gaur egungo Israelgo Estadua baino zabalagoa zela, Libanoko hegoaldetik Sinaiko penintsula eta Mediterraneo itsasotik Jordan ibaia hartzen baitzituen Samuelen idatzien arabera.

Finkelstein eta Silberman arkeologo eta historialariek diote: David eta Salomonen erregealdien garaian, badirudi Jerusalemen jenderik gabe edo ehundaka biztanle gutxi batzuekin bakarrik dagoela eta ez direla nahikoak Eufratestik Eilathera doan inperio bat gobernatzeko, eta Israelgo Erresumarako lehen erreferentzia independentea K.a. 890ekoa eta Judearen kasuan, berriz, gutxi gorabehera K.a. 750 dela baieztatzen dute. Erlijio-aurreiritziak zirela eta, Bibliaren autoreek Omriren dinastiaren lorpenak (Bibliak politeista bezala deskribatzen dituenak) ezabatu zituzten, gobernari monoteisten ustezko urrezko aro bati egotziz[31].

K.a. 1020. urtea: Israel Saulen erregealdian

aldatu
Artikulu nagusia: «Saul»

Saulen erregealdia laburra izan zen; urte gutxi gobernatu zuen, eta ustelkeria leporatu zioten; nahiz eta antzinako eskuizkribu batzuek erregealdiari 40 urte ematen dioten egozten zaizkion guduen kopuruan oinarrituz (ik. Itun Berria, berrogei urteko erregealdia ematen diona), litekeena da hogeita bi urteko erregealdia izatea. Filistiarren aurkako borrokan hil zen (Gilboako borroka) Davidek parte hartu ez zuen guduan; bada, jazarria izan zelarik, filistiar buruzagi (Akis) baten ondoan babestu behar izan zuen.

Iturrien arabera, David eta Saul etsai bihurtu ziren, Saulen ikuspuntutik behintzat. Iturriek Jonatan Saulen seme edo Mitxal alaba (iturri anti-monarkikoa eta monarkikoa den, hurrenez hurren) deskribatzen dute David Sauletik ihes egiten lagundu zuena, baina, hil aurretik, adiskidetzea bere gain hartu zuen.

Samuelek, jada Saul hil aurretik, David errege bezala gantzutu zuen David, baina oinordeko batek, Ixbaal ben Saulek, hartu zuen Israelen kontrola. Bi urte gobernatu zuen erahila izan aurretik[32].

K. a. 1007, David Judeako errege

aldatu
Artikulu nagusia: «David»

David errege bilakatu zen (baina hegoaldeko tribukoa bakarrik: Judea). Hebron hiritik gobernatu zuen zazpi urtez, eta, ondoren, nazio osoko (Israel eta Judea) errege izendatu zuten.

Bibliaren zenbait kritikari eta jakintsuk iradoki izan dute Davidek, bere karisman oinarrituta, 12 tribuen batasun desiratua lortu zuela, baina badirudi benetan legitimatzen duena Jahvehren Legea betearazteko erabaki sutsua dela. [Tribuetako buruzagiek esan zioten: zure hezur eta haragi gara (Samuel II. 5: 1-3)].

Buruzagi judua —bere ausardiarekin eta errukiarekin— izango zen tribu israeldarren bateratzailea. Jerusalem nazioko hiriburu bihurtzea ere lortu zuen, baita fededunek luzaroan miretsi zuten zerbait ere: Aliantzaren Kutxa berreskuratzea eta ekartzea (Epaileen garaian berarekiko gurtza galdu zuena) (Josue VII:6; Samuel II, 6:2) Eskrituren arabera, bere erregealdiaren bigarren erdian, zenbait desbideratze, krimen eta konjuru batzuk agertu ziren, Absalonekin, Daviden semearekin, amaitu zirenak, errege berri bezala proposatua. Bibliak deskribatzen du, nola herriaren sektore handi bat matxinatzen den eta Judearen kontrola bere gain hartzen duen, David Jordanetik ekialdera erbesteratzera behartuz[32].

Samuelen arabera, Davidek kontraerasoa jo, eta arrakasta izan zuen, baina Absalon, bere semea, galdu zuen. Judea birkonkistatuta eta Israelen gaineko kontrola berretsita, David Jordaneko mendebaldera itzuli zen, nahiz eta Israelen matxinadak jasaten jarraitzen duen, haiek banan bana arrakastaz gaindituz.

K.a. 1000. urtea: David Jerusalemeko errege

aldatu
 
Daviden garaiko sistroa[33] eta David eta Israelgo etxe guztiak jotzen zuen [...] sistroak eta behatzeko zinbaloak (Tanaj, Samuel II 6:5).[34]

Eskrituren arabera, Davidek kanpaina militarrak hasi zituen Judearen eta Israelen etsaien aurka, eta filistiar, ammondar eta aramear bezalako etsaiak garaitu zituen, horrela mugak seguru mantentzea lortuz, Hebronen, errege bezala altxatutako bere seme Absalonen matxinada jasan zuen arren, Daviden tropek garaitu, eta hil egin zuten. Jerusalem jebustarrei kendu ondoren, hiri gotortu horretara eraman zituen Hebronen zegoen gortea eta Kiryat Yearimen zegoen Itun-kutxa[Oh 1].

Bere gobernupean, Israel erresumatik inperio izatera igaro zen, eta Ekialde Hurbilean zuen eragin militar eta politikoaren esparrua zabaldu egin zen, estatu ahulagoak kontrolatuz, hala nola filistiarrak, moabitarrak, edomdarrak, ammondarrak, eta aramear hiri-estatu batzuk mendeko bihurtuz (Aram-Zobah eta Aram-Damasko). Mugak Mediterraneo itsasotik basamortu arabiarreraino iristen ziren, Itsaso Gorritik Eufrates ibairaino[32]. Arkeologo moderno batzuek, gutxiengoa izan arren, uste dute garai hartan Judeak eta Israelek kontrolpean zuten eremua (Mediterraneoko kostaldeko feniziar lurraldeak alde batera utzita) ez zela 34.000 kilometro karratu baino gehiagokoa; horietatik, Israelgo erresumak 24.000 kilometro karratu inguru hartzen zituen[Oh 2][35].

Hala ere, Judea eta Jerusalemen irismen eta izaerari buruzko ebidentzia arkeologikoaren interpretazioa K.a. X. mendean, eztabaida handiko gaia da. Tel Aviveko Unibertsitateko Israel Finkelstein eta Zeev Herzogek uste dute erregistro arkeologikoak ez duela babesten Israel une hartan estatu garrantzitsua zela dioen iritzia, baizik eta erresuma tribal txiki bat. Finkelsteinek honela dio Lurpetik ateratako Biblia (2001) lanean[36]: «Azterketa arkeologikoen oinarrian, Judea populazio iraunkorrik gabe mantendu zen, oso isolatuta, hirigune handirik gabe eta baserri, herrixka eta hirien hierarkia nabarmenik gabe»[37]. Zeev Herzogen arabera: «David eta Salomonen monarkia batua, Bibliak eskualdeko botere gisa deskribatzen duena, gehienez ere erresuma tribal txiki bat zen»[38]. William Deverrek, berriz, Zer egin zuten idazle biblikoek eta zer zekiten? liburuan dioenez, K.a. X. mendeko ebidentzia arkeologiko eta antropologikoak, Judeako Estatu baten Bibliako kontakizun zabala babesten du[39], eta, ildo horretan, beste arkeologo batzuek ere laguntzen diote. Azalerari buruzko inkestak kokapenera eta populazioa finkatzeko ereduetan izandako aldaketetara bideratuta daude, eta frogatu dute K. a. XVI. eta VIII. mendeen artean, Judeako eskualde menditsuko biztanleria guztia, David eta Salomonen Bibliako erresumak barne, 5.000 pertsona ingurukoa baino ez zela, gehienak artzain alderraiak, hogei bat herri txikiz osatutako eremu urbanizatua zutenak[40].

K.a. 965: Salomonen erregealdia

aldatu
Artikulu nagusia: «Salomon»
 
Jerusalemgo tenplua, Jerusalén, K.a. X. mendea [41]

David hil zenean, bere seme Salomon izan zen oinordeko; erreinua Adonias anaia zaharrenaren gainetik lortu zuen, geroago hil behar izan zuena. Salomonen erregealdiak aurrekaririk gabeko bakea ekarri zuen.

Bai Davidek, bai Salomonek aliantzak sinatu zituzten Tiroko Hiram I.a erregearekin, eta, lurrak ematearen truke artisau, langile aditu, diru, bitxi, zedro egur eta beste salgai asko iritsi ziren. Daviden jauregia eta Salomonen tenplua tiriar baliabideen laguntzaz eta Hiram bezalako arkitektoei esker eraikiak izan zirela uste da.

Salomonek hiri garrantzitsu asko berreraiki zituen, hala nola Megiddo, Hazor eta Gazer (arkeologoek induskatu dute hori, eta eraikin handiak aurkitu dira, hala nola Salomonen zaldientzako ukuiluak, urasketarako iturriekin batera)[Oh 3]

Arkitektura lan ugari hasi zituen, horien artean eta guztien gainetik Jerusalemgo Tenpluaren eraikuntza nabarmentzen delarik, Itun-kutxarentzako eserleku bezala; jauregi bat ere eraiki zuen, eta tenplua eta Jerusalemgo hiria lotzen zituen ezponda gisako obra publikoak egin zituen.

Erresuma 40 urtez mantendu zuen mendean, eta, denbora horretan, herri bat osatu zuten; oparotasuna izan, eta Jaunaren aginduei jarraituz bizi (Erregeen I. 3:20, 8:25). Salomonek jakinduria lortu zuen, zeina Jainkoaren aginduak jarraitzean oinarritzen baitzen (Sal 119: 98,104 – ikus Erregeen I. 2:2; Job 28:28). Aldi horretan, barne-segurtasunak eta komunikazio-bideen kontrolak merkataritza hedatzea erraztu zuten, eta horrek oparotasuna areagotu zuen, nahiz eta kanaandarren bizimodutik hurbil egon (Jahvehren Legeak arbuiatu egiten baitzituen). Harremanak izan zituen Ofir eta Sabarekin[42]

Erregerik aberatsena izatera iritsi zen (Erregeen I. 9:26; 10:4), baina, bere erregealdiaren azken aldian, ustelkeria areagotzen ari zen, eta gortea eta burokrazia zabaltzen (Erregeen I, 4; 11:3). Tiroko Hiram I.a erregearekin egindako salerosketen amaieran, frogatu zuen ez zela bidezkoa izan, baizik eta abantailak ateratzen saiatu zela (Erregeen I. 9: 12-14). Bizitza dotore baten erdian, duinak ez ziren apaiz askoren igoera ahalbidetu zuen (Erregeen II. 23:13, 5).

Bi erresumen zatiketa

aldatu
 
Erresuma zatitua: Judeako Erresuma (hegoaldea) y Israelgo Erresuma (iparraldea). Mapak bi hebreatar erresumak aurkezten ditu, 928 a. C.[43]
 
Erresuma zatitua: Judeako Erresuma (hegoaldea) y Israelgo Erresuma (iparraldea). Mapak bi hebreatar erresumak aurkezten ditu 830 a. C..
 
Antzinako israeldar zigilua. Judeako lehoia eta israeldar zigilua lehoi orroegilearekin eta hebreerazko idazkunarekin; Jeroboamen erregaldian erabilia, zigiluak Xema izeneko goi ofizial bat du hartzaile[44]
 
Obelisko beltzaren bigarren erregistroko erliebeak, non Israelgo erregearen mandatari bat agertzen den Jehú edo Oseas, edo, agian, haietako bat, Salmanasar III.a asiriar monarkaren aurrean makurtuz. Testu kuneiforme asiriarrak hau adierazten du: "Oseasen tributua, Omriren Etxearen semea"[45] horrek, halere, ez du esan nahi figura hori nahitaez erregea denik[46]

Bibliak kontatzen duenez, Salomon K.a. 931. urtean hil zenean bere seme Roboam oinordeko bezala utziz[47], krisi puntu batera iritsi ziren iparraldeko hamar tribu israeldarren eta hegoaldeko Juda eta Benjamin tribuen arteko tentsioak. Roboamek kexa ekonomikoei entzungor egin zienean, Israelgo lurraldea bi entitate hebrearretan zatitu zen: Israelgo Erresuma iparraldean eta Judeako Erresuma hegoaldean. Lehenengoak Sikem eta Samaria sartu zituen bere lurraldean; bigarrenak, berriz, Jerusalem. Gainerako probintzia basailu ez-hebrear gehienak galdu egin ziren.

Israelgo Erresuma, K.a. 930. urtetik K.a. 722. urtera arte independente mantendu zen, asiriar inperioak konkistatu zuenean. Judeako Erresumak bere aurkariak baino bizitza luzeagoa izan zuen, K.a. 586 arte existitu zelarik, Babiloniar Inperioak konkistatu zuenean[48][49].

Monarkia zatituari dagokionez, hirurogeita hamarreko Bibliak, masoretek eta Flavio Josefok figura ezberdinak aipatzen dituzte. Ez dakigu bi erresumek egutegi bera erabili zuten, ezta erregealdien urteak osoak ala zatiak diren, eta ez dakigu zuzenketarik egin ote zen. Isaiasek esan zuen Israel eta Judearen erresumek irabazia besterik ez dutela bilatzen (Isaias 9: 18-21). Inguruko herrietan aurkitzen ziren praktika ustel haiek (handinahia, bekaizkeria, ahulenen zapalkuntza) Israelen sartu ziren Jahvehren Legearen kontra. Antzinako oharpena (aparte bizitzea, beste nazioen ohiturak ez imitatzea) (Deuteronomio 12:29,30) ahaztua zen. Herri erlijioso zentzu hura alde batera utzi zen '(Dt. 12: 5,14) eta tribuak banatu egin ziren arazo ekonomiko baten ondorioz (zergak) (Err. I. 12:15, 18).

Israelgo Erresuma, K.a. 930-722

aldatu

K.a. 930. urtearen inguruan, Jeroboamek iparraldeko tribuen matxinada gidatu zuen, hiriburua Sikemen izango zuen Israelgo erresuma ezarriz (Err. I.)[50]. B. S. J. Isserlin-ek dio Israelgo erresuma bere ingurune geografikoko kanaandarren antzekoa zela, bai politikan eta ekonomian, bai hiri, arte eta industria-planteamenduetan ere[51].

Ekonomikoki, badirudi Israelgo estatua hegoaldeko auzokoa baino hobeto garatu zela, euri-prezipitazio handiagoak eta nekazaritza-sistema emankorragoak baitzituen, baina, batez ere, eskualdeko merkataritza aprobetxatzeko kokapen estrategikoa zuelako. Bibliaren arabera, Jahvhe suminduta zegoen iparraldeko tribuekin, egiten zuten bizimodu harroputz, desberdin eta ustelagatik. Era berean, Judaren tribua ez zen hain desleial mantentzen: «oraindik ere, Jainkoa aitortzen baitu» (Oseas 4:15; 11:12; Amos 2: 4-8).

Bibliaren kontakizunaren arabera (ezin da kanpoko iturrien bidez egiaztatu), 19 errege izan ziren Israelen. Politikoki, Judea baino egonkorragoa izan zen, merituen araberako zuzendaritza karismatikoa mantenduz, eta familia nagusien arteko lehia, dirudienez, askoz ere gehiago zegoen kanpoko botereekin (Tiro, Aram edo Asiria, esaterako) egindako akordioen mende bere autoritatean baino. Auzokide garrantzitsuak baretzeko behar hori Jeroboamen erregealdian hasi zen, Tirzah, Sikem eta Penuelgo gotorlekuak gora-behera, Israel XXII. dinastiako Xexonk I.a faraoiak inbaditu zuenean[52].

Badirudi Israelgo erresuma boteretsuagoa izan zela K.a. IX. mendearen bigarren erdian, Omrik (K.a. 885-874) Samarian (ondoen babestutako hiria) hiriburua zuen dinastia berri bat sortu zuenean Tiro hiri feniziarraren laguntzarekin, aliantza hori indartuz bere seme eta oinordekoa zen Akab (K.a. 874-853) Tiroko Etbaal gobernariaren alabarekin (Jezabel izenekoa) eta bere alaba Atalia Judeako errege zen Josafat erregearen semearekin (Joram errege izango zenarekin) ezkonduz. Akabek aliantza ugari egin zituen erresuma txikien artean, eta 2.000 gurdi eta 10.000 soldadurekin lagundu zion Qarqar-en Salmanasar III.a garaitu zuen koalizioari (K.a. 853).

Bibliaren testuak Asiria eta inguruko nazioen materialismoa imitatzen ari zirela kontatzen du (Erregeak II. 17:13-16). Eta Jainkoak transmititzen zuen: Ai haietaz, nik abandonatzen ditudanean! (Oseas 9:12; ikus Dt 28:36). Ohartuak izan ziren: Haien aberastasunen gainean haziko da osina (Oseas 9:6; Mikeas 2:3); Deportatuak izan zaitezten egingo dut eta asiriarra izango da haien errege (Is 7: 17-8:4; Amós 5:27; 6:14; Os 11:5).

Hamabi urte geroago, Jehuk, Arameko Erresumaren laguntzarekin, kolpe bat eman zuen, non Akab eta bere familia hil zituzten, eta Eliseo profetak Israelgo errege gantzutu zuen. Bibliak ez du gertakariari buruzko aipamenik egiten, baina asiriar iturriek Jehu Omriren etxeko monarka bezala aipatzen dute, eta horrek esan nahi du kolpe hori nagusi zen familia beraren barruko borroken emaitza zela. K.a. 838. urtearen inguruan, Damaskoko aramearrengandik defendatzeko, Salmanasar III.ari zerga bat ordaintzera makurtu zen. Jehu asiriar erregearen aurrean belauniko ageri da Salmanasarren obelisko beltzean, eta bi estatuetako monarka bakarra da, zeinaren erretratu bat gelditzen den.

Aldaketa horien ondorioz, Israel, bere hegoaldeko bizilagun Judea bezala, Damaskoko aramear erresumaren eraginpean erori zen. Hazael erregeak Israelgo Joram eta Judeako Okoziasen aurka gidatu zituen aramearrak, Ramoth-Gileaden garaituz. Gudu horren ondoren, Hazaelek Jordanetik ekialdera zeuden israeldar lurraldeen eta Gath filistiar hiriaren aurkako bi eraso asiriar atzera bota zituen, eta Jerusalem hartzen saiatu zen (Err. II, 2 12-17). Tel Danen aurkitutako inskripzio bat Hazaelek jasoa dela uste da, Ramoth-Gileadeko guduaren ondoren[53].

Jeroboam II.a, Israelgo errege, K.a. 787an izan zen koroatua. Damasko eta Moaben aurka borrokatu zuen hedapen saiakera batean, asiriarrek judu erresumak mehatxatzen zituzten bitartean. Jeroboam II.a K.a. 747. urtean hil zen herri matxinada batean, eta harekin amaitu zen Jehuren dinastia.

Matxinada odoltsuaren ondoren, Menahem errege altxatu zen K.a. 745. urtean, eta Tiglath-Pileser III.ari zerga ordaintzea onartu zuen. Haren ondorengoa Pekajias semea izan zen, eta Pekajen aurrean tronua galdu zuen.

Pecaj Damaskoko Rason eta Judeako Ajazekin koalizioa egiten saiatu zen asiriarrei aurre egiteko. Baina Ajazek Asiria babestu zuen, eta, ondorioz, Israel Sargon II.a asiriar erregearen esku erori zen K.a. 720 urtean, eta bere inperioan sartu zuen. (Err. II. 17, 3-6) (Horrela, Oseasen 11:5 profezia biblikoa bete zen).

Ebidentzia arkeologikoek erakusten dute jende askok hegoaldera ihes egin zuela, Judeara, zeinaren hiriburua (Jerusalem), denbora horretan, % 500 inguru hazi dela dirudien. Garai horretan, Judea eskualdean, iparraldeko tradizio asko hasi ziren jarraitzen.

Israelgo eklipsearen garai hori profeta independenteen lerro baten agerpenarekin batera gertatu zen, Amos, Joel, Oseas eta Elias, Eliseo eta Isaias Israelgo monarkekin oso kritikoak. Bibliaren historian geroago haziko zen tradizio espiritualak hemen izan zuen jatorria, exegeta bibliko askoren arabera.

Israelgo Erresumako profetak

aldatu
  • Elias, Akab eta Jezabelen mendeko asmakuntza erlijiosoen aurkaria, K.a. 870-852[9].
  • Eliseo, Eliasen oinordeko hautatua, K.a. 855-798[9].
  • Amos, K.a. 780-760[9].
  • Jonas, K.a. 750[54].
  • Oseas, K.a. 760-722[9].

Judeako Erresuma, K.a. 928-587

aldatu
 
Mediterraneo hego-ekialdeko mapa, K.a. 830. urtea.
     Filistia      Moabeko Erresuma      Arabiar tribuak      Edomeko Erresuma      Nabatear tribuak

K.a. 928an, Israelgo Erresuma zatitu egin zen, Judaren eta Benjaminen tribuak Roboam-i leial mantendu ziren, eta Jerusalemen hiriburua zuen Judeako Erresuma eratu zuten. Roboamek iparraldeko tribuen erregearen aurka borrokatu zuen (Jeroboam Israelgoa), bere seme Abias edo Abiyamek gerra mantendu zuen (Kronikak II, 12 eta 13), haren armada suntsitu eta Betel bereganatuz.

Haren ondorengoa Asa semea izan zen, zeinak debekatu egin baitzuen idoloak gurtzea, mediarrak eta Judea inbaditu zuten etiopiarrak egotzi zituen, eta Israelgo errege Basaren aurka borrokatu zuen Siriako errege Ben-Hadaden laguntzarekin.

Omriren dinastiak Judearen aurkako gerra areagotu zuen Tirorekin zuen aliantza dinastikoak lagunduta. Okozias erregea, Joramen semea, K.a. 846. urtean hil zuten. Bere ama Ataliak hartu zuen boterea, eta, Jerusalemen, Baal jainkoaren gurtzaren aurka zeudenen aurkako jazarpena hasi zuen. Sei urte geroago, Atalia erahil zuten.

K.a. 838an Joas, Okoziasen semea, Judeako errege koroatu zuten, eta Jerusalemen Baalen tenplua suntsitu zuten, bere apaizak kanporatuz. Jahvehren erlijioa berrezarri zen, Yehuk Samariako Baal tenplua suntsituz, Israelek hartutako jarrera bera. Joasek, Damaskoko aramearrengandik defendatzeko, Salmanasar III.ari zerga bat ordaintzea onartu zuen, eta, K.a. 800. urtean, Adad-nirari III.a asiriar erregeak Damasko garaitu zuen, eta, K.a. 802. urtean, Joasek Galilean aramearrak nagusi izan ziren eremuak konkistatu zituen.

Akazen erregealdian, Jerusalemgo populazioa izugarri hazi zen iparraldetik ihesi zihoazen israeldar iheslari askoren etorreraren ondorioz, tokiko merkatu txiki bat izatetik hiri garrantzitsu batera igaroz. Ezekiasen erregealdian (K.a. 725-697), haren semea, hiritarrak % 500 ingurua hasi ziren[55]. Ezekiasek obra handiak egin zituen, harresiak handitzea barne, Jerusalemen eta Tel Lakixen populazio berria sartzeko, Siloeko ur-depositua eraiki zuen hiriari ur iturri independente bat emateko hiriaren barruan, eta tenplua ere handitu zuen.

Phillip Daviesek eta beste batzuek diote garai horretan Jerusalemek bere eskriba-eskola propioa ezarri zuela, Tradizio jahvehtar bezala ezagutzen diren ahozko tradizioaren iturriak batuz[56]. Bibliak Ezekiasek erreforma erlijioso garrantzitsuak hasi zituela ere azaltzen du, praktika erlijiosoak tenpluan zentralizatzen eta Nehustan sugearen gurtza (Moisesen garaitik irauten zuena) desagerrarazten saiatuz. Badirudi Salomonen bideari jarraitu ziola, jakinduria bilduz (eta hori errege honi egotzitako Jainkoaren aginduak betetzean oinarritzen zen (Dt 4:6; Sal 119:98; Baruk 4:1).

Beharbada, hogeita seigarren egiptoar dinastiako faraoiek bultzatuta, filistiarrekin koalizio bat osatu, eta zuzendu zuen Judea eta Israel bateratu nahian. Asiriarrek, inguru filistiarrean nagusi zirelarik, Lakixeko setio ospetsua ezarri zuten, eta, juduen erresumako bigarren hiririk garrantzitsuena hartu ondoren, errauts bilakatu zuten. Gero, Jerusalemgo inguruak inguratu zituzten. Senakerib «Ezekias Jerusalemen (txori bat kaiola batean bezala) giltzapetu izanaz harrotu zen», baina Bibliak setiatzaile asiriarrak bortizki kolpatzen dituen jaunaren aingerua aipatzen du, eta badirudi kontakizun horrek nolabaiteko epidemia adierazi nahi duela. Asiriarrek erretiratu behar izan zuten, baina zerga bat ezarri zuten, belaunaldi batez Judeako biztanleria pobretu zuena, eta horrek Ezekiasen erreformak erabat ezeztatzera eraman zuen.

Bere seme Manasesen erregealdian (K.a. 697-642), Asarhaddon eta Asurbanipal errege-erreginen nagusitasun leunagoaren mendean, susperraldi ekonomikoa gertatu zen, baina zuzentasuna eta justiziaren neurrigabekerian erorita. Jakina da Asarhaddonekin, Babilonian, denbora bat eman zuela eta Egiptoko inbasioan Asurbanipali lagundu ziola.

Manasesen semeak, Amonek[57], erregealdi hutsal bat izan zuen 639. urtean hil eta bere seme Josiasi, oraindik umea zenari, tronua eman baino lehen. 633an. Heltzias apaizak, Jeremiasen aitak, Toraren liburu galdu bat aurkitu zuen (Err. II. 22:8), Moisesi egotzi ziona eta Deuteronomioa izan zitekeena; horrek kultuaren erreforma garrantzitsuetara eraman zuen[58]. Erregealdiak Asiriar inperioaren eklipsea eta eraistea ikusi zituen, eta horrek Ezekiasen ibilbidea jarraitzera eraman zuen Josias, gurtza guztia Jerusalemen zentralizatuz eta Pesaja ezarriz. Erresuma juduak bateratzen saiatu, eta Asiriatik askatzeko borrokatu zuen, eta, Asiria erori ondoren (K.a. 612). K. a.), Egiptotik askatzeko; guduan hil zen K.a. 609an, Nekao II.a faraoiaren aurreratzeari aurre eginez, K.a. 608an. Nekao II.ak Eliakim ezarri zuen errege, Joakim izenarekin. Babiloniarrek egiptoarrak garaitu zituzten K.a. 605ean. Karkemixen, eta Egipto Nabukodonosor II.a errege babiloniarrak hartu zuen mendean, Judean ere eragina izan zuena.

K. a. 598. urtean, Nabukodonosor II.ak Joakim kendu zuen, zerga ordaintzeari uko egiten baitzion. Bere seme Joakinek ere ez zuen kolaboratzen, eta babiloniar armadak Joakin eta Judearen Erresumako aristokrazia osoa espetxeratu zuen.

Nabukodonosor II.ak Matanias Judeako errege izendatu zuen K.a. 589. urtean, eta, Sedekias izenpean, azken errege judua izan zen. Babiloniar inperioak Jerusalem suntsitu zuen; bere tenplua eraitsia izan zen K.a. 587an, eta elite judua, Babilonian bizitzera behartua. (Err. II. 25: 1-9).

Judeako Erresumako profetak

aldatu

Joel, K.a 810-750.[59]

Gatibutza eta itzulera

aldatu

Iparraldeko israeldarren asiriar gatibualdia

aldatu
 
Juduen asiriar inperiorantzeko erbesteratzea, K.a. VIII. mendea

K. a. 853. urtean, Asiriako Salmanasar III.a eta, ondoren, Sargon II.a, K.a. 722. urtean Israelgo iparraldeko hamar tribuak menderatu zituzten, Samaria hiriburua suntsituz eta herritarrak erbestera eta gatibualdira bidaliz. Biztanle gehienak, buruzagi klasea barne, asiriar inperioak okupatutako beste lurralde batzuetara izan zen erbesteratua, eta leku horietako jendea Samariara eraman zen. Horrela, beste nazio batzuen artean sakabanatuta eta kultura berrietan asimilatuta, jatorrizko nortasuna galdu zuten. Inoiz ez ziren herri gisa itzuli Israelgo lurraldera, eta hamar tribu galduak deitu zitzaizkien.

Juduen babiloniar gatibutza

aldatu
 
Babiloniar erbestea: Hebrearrak Judeako Erresumatik Babiloniako gatibualdira erbesteratzea Jerusalemgo Tenplua suntsitu ondoren, K.a. VI. mendea


(Tissot, 1896-1902).

  • K.a. 605, lehen diaspora: Herri juduaren noblezia (horien artean Daniel profeta) lurralde inperialean eta bere agintepean bizitzera behartua dago.
  • K.a. 586: Babiloniak Judea eta bere hiriburua, Jerusalem, menderatzen ditu. Biztanleriaren zati handi bat, batez ere noblezia, Babiloniara erbesteratua izan zen. Horri egiten dio erreferentzia, eskuarki, Babiloniako gatibutza esamoldeak.

Askok Egipto, Siria, Mesopotamia edo Persiara ihes egitea lortu zuten. Judeako erregeak (itsua eta menderatua) bere errege tituluari eutsi zion (Jer, 52:31), eta balio handiko hebrearrak administrazio inperialeko kargu garrantzitsuetan kokatu ziren (Dn 1:19; 2:49). Hala ere, juduak beren burua esklabo sentitzen zuten, bizitzari buruzko irizpenak, erritu eta kultua ezartzen zituena errege babiloniarra baitzen (Daniel 3:10; 37). Juduak preso hartuta zeuden (Jer. 50:33). Jada ezin izango zituzten euren bizitzak gidatu, indar inperialek idolatriarantz eramango baitzituzten, materialismoa lehenesten zuen bizimodurantz (Jer. 52:30). Babilonian, ia 50 urte eman zituzten juduek[60].

Persiarren agintea

aldatu
 
Zyro II.a Handiak hebrearrak Lur Santura itzultzea ahalbidetzen du. Jean Fouquet-en frantziar miniatura, 1470-75 (Flavio Joseforentzako ilustrazioa, Antigoal juduak, XI. liburua)[61]

Zazpi hamarkada geroago, Jainkoak Babiloniako erregeari zera transmititu zion: Zure inperioa... persiarrei emango zaie (Dn 4:24; 5: 20-28). K. a. 559. urtean, Zyro II.a Handia Persiako errege bihurtu zen, eta Babilonia konkistatu zuen K.a. 539an. Persiar inperioak Asia mendebaldea gobernatu zuen, Israel barne, K.a. 332 arte.

Antzinateko enperadore handi gehienek bezala, Zirok, bere mendekoei, beren erlijioa praktikatzen utzi zien, baldin eta erregea sartu eta opariak egiten bazizkioten. Juduei dagokienez, Zirok bere nazio esklabo estatusarekin amaitzeko neurria hartu zuen, harremanak mendekotasunezkoa izaten jarraitu zuen arren. Erreforma horiek Ziroren Zilindroan eta I. Kronikak eta Esdras Biblia-liburuetan islatzen dira, zeinek Zirok israeldarrak Babiloniako morrontzatik atera eta, dekretuz K.a. 537an, Israelgo lurraldera itzultzeko eta Jerusalemgo Tenplua berreraikitzeko baimena eman ziela dioten, eta, horren ondorioz, haietako batzuk Israelera itzuli ziren.[62]

Bigarren Tenplua

aldatu

Tenpluaren berreraiketzea

aldatu
 
Jerusalemgo tenplua berreraikitzea, Zorobabelen kontzepzioaren arabera[63]
 
Mesopotamian: Purim. Ester eta Mordekai juduei gutunak idazten[64] K.a. V. mendea[65]

Zirok Babiloniatik Jerusalemera juduak eraman zitzaten utzi zuen Sesbasar, Judaren tribuko printzea, eta Zorobabel. Babiloniarrek hartutako tenpluko objektuekin itzultzen utzi zitzaien, eta bigarren tenplua eraikitzen hasi ziren (Esdras 1 eta hurrengoak, (Isaias) 44 eta 45); tenplua K.a. 525ean amaitu zen. Ageo eta Zakarias profeten zuzendaritza espiritualpean. Garai hartan, Lurralde Santua Yehud izenez ezagutzen zen satrapia persiarra zen.

Egiptoko juduen kolonia militarreko Elefantinako papiroen arabera (K.a. 450 - 419 inguruan), garai hartan, judu batzuek politeistak izaten jarraitzen zuten, eta Jahvehk Anath jainkosa zuela emazte uste zuten.

K.a. 445ean, Artaxerxesek Nehemias izendatu zuen Judeako erregeorde, zeinak Jerusalem gotortu zuen Samariako gobernadorearengandik defendatzeko. Itzulitako milaka juduei, aberastasun materialak kendu zizkieten. Bizitza zail bihurtu zitzaien persiarren mendean. Israelgo bizitza eraberritua Nehemias (Nehemias 1-6) eta Esdras eskriba juduek gidatu zuten; azken horrek sinagoga eta bere otoitz zerbitzuak eratu zituen, eta Tora koroatu zuen jendaurrean irakurriz Jerusalemen ezarri zuen batzar handiaren aurrean. Erlijio elkartearen bultzada berpizten hasi zen, Jainkoa beren erdian berriro egotea lortuz (Ageo 2: 5,6,20).

Samariarrek, berriz, beren tenplua eraiki zuten Garizim mendian K.a. 428. urtean. (Makabearren II 6,2).

Alexandro Handiaren herentzia

aldatu
 
Lur Santua Persiar Inperioan, K.a. 538-332 [66]
 
Palestina Makabeotarren garaian, K.a. 168-135[67]

.

Persiarrak, zeinaren mendean Israel zegoen, Alexandro Handiak garaitu zituen K.a. 331. urtean. Esan izan da ez zuela Jerusalem erasotu juduen ordezkaritza batek bere leialtasunaz konbentzitu ondoren eta eskrituretako profeziak erakutsiz, non hori gertatu behar zela agertzen baitzen.

Daniel 11: 3-4 Gero altxatuko da errege ausart bat, botere handiz menderatuko duena eta bere borondatea egingo duena. Baina altxatzen denean, bere erreinua hautsi, eta zeruko lau haizeetara banatuko da, ez bere ondorengoetara, ezta berak menderatu zuen nagusitasunaren arabera ere, bere erreinua erauzia izango baita eta haietatik kanpo beste batzuentzat izango baita.
Daniel 8: 8-9. Eta akerra izugarri handitu zen, baina, bere indar handienean zegoelarik, adar handi hura hautsia izan zen, eta, haren ordez, beste lau adar nabarmen atera ziren zeruko lau haizeetara. Eta haietako batetik, adar txiki bat atera zen, hegoaldera, ekialdera eta loriazko lurraldera asko hazi zena.

K.a. 323. urtean, Alexandro hil zen, eta, boterea eskuratzearen borrokan, Israel, gutxienez, bost aldiz aldatu zen eskuz hogei urte eskasean. Babilonia eta Siria seleukotarrek gobernatu zuten, eta Egipto ptolomeotarrek. Ptolomeo II.aren erregealdian (K.a. 281-246) Septuaginta itzuli zen Alexandrian. Garai horretan, sekta batzuk garrantzia hartzen hasi ziren, hala nola farisearrak, saduzearrak eta eseniarrak.

Seleukotar errege Antioko IV.a Epifanesek ptolomeotarrak eraso, eta garaitu zituen, eta bere inperioa konkistatu zuen Jerusalem arpilatuz Tenpluaren funtsak erabiltzeko. K.a. 174-163 bitartean, juduen helenizazioa lortzeko zenbait ordenantza aldarrikatu zituen: Jahvehren gurtza ezabatzen saiatu zen; judaismoa debekatu zuen erlijio adierazpen mota guztiak bertan behera utziz, eta greziar jainkoen gurtza ezartzen saiatu zen. Ideia grekoen inposaketak esklabo sentiarazten zituen juduak (Mak I. 8:18).

Apaizek ez zuten jada aldarearen zerbitzuarekiko ardurarik erakusten, baizik eta... sakrifizioak alde batera utzirik..., diskoa jaurtitzera gonbidatzen zituzten (Makabearrak II. 4: 14,15). Baina apaiz juduak Matatias eta bere bi semeek (Makabearrak) judu errukitsuak (jasidim) beren aurka altxatzea lortu zuten, eta kanporatu egin zuten. Hanukkahren festa juduak gertaera hori oroitarazten du [[Makabearren I.a]).

Asmondar Inperioa (K.a. 104-37)

aldatu
 
Asmondar Erresuma Aristobulo II.aren garaian

Judas Makabearrak Jerusalem berreskuratu zuen K.a. 164. urtean; tenplua araztu, eta sakrifizioei ekin zion berriro. K.a. 150ean, siriarrak kanporatuak izan ziren Jerusalemetik, eta Judea estatu judu independente gisa eratu zen. Asmondarren erregealdia hasi zen, fariseoek lagunduta (K.a. 168-142). 129. urtean seleukotar inperioa erori zenean, Judeako Estatuak erabateko autonomia lortu zuen.

Joan Hirkanok, Simon Makabearraren semea eta Apaiz gorena, Jerusalemetik gobernatu zuen K.a. 134 eta 104 urteen artean. Baina ez zuten erregetzat hartu, ez baitzen Daviden ondorengoa. Jordania, Samaria, Galilea eta Idumea bereganatu zituen Erromaren laguntzarekin. Idumearrak judu bihurtzera behartuak izan ziren.

K.a. 105ean, Judeako errege eta apaiz goren berriak, Alexandro Janeok, fariseoen babesa saduzearrenagatik aldatu zuen.

Erromatarren okupazioa

aldatu
 
Herodes Handiaren Erresuma K.a. 40-4. urte artean
 
Jerusalemgo bigarren tenplua, Herodesek egindako hobekuntzarekin, K.o. I mendea[68]
 
Israelgo zilarrezko xekel zaharra, Kidux kaliza eta Punica granatum Judea, Samaria eta Galileako hiru granada sinboliko, Judea eta Erromako lehen gerraren bigarren urtean forjatuak, K.o. 66-73 urteak
 
Erromatarrek Jerusalem setiatu eta suntsitu zuten Titoren agindupean, K.o. 70 urtea[69]

K.a. 63. urtean, Ponpeiok lurraldea konkistatu zuen Erromako zerga erresuma bihurtuz, eta, K.a. 57 eta 55 artean, Aulo Gabiniok, Siriako prokontsulak, asmondarren erresuma Galilea, Samaria eta Judean banatu zuen, Sanedrinen jurisdikziopeko 5 barrutirekin. Errebolta herrikoi bat zapaldu, eta, berriro, Joan Hircano II.a apaiz nagusi bezala jarri zuen. Egipton egin zuen kanpainan, Alexandrok, Aristobulo II.aren semeak, Hirkano II.ari, apaiz goren titulua kendu zion, baina K.a. 54. urtean, Gabiniok ordena berrezarri zuen.

K.a. 40an, Herodes Handia juduen errege izendatu zuen Erromako Senatuak; horrek ez zuen independentzia adierazten, baina bai nolabaiteko autonomia, eta zergen erabateko salbuespena. Bere erregealdian, Jesus Nazaretekoa eta Joanes Bataiatzailea jaio ziren. Herodes Antipasek oinordeztu zuen, K.a. 4. urtean Galilea eta Pereako tetrarka izendatu zutena.

6. urtean, Arkelao, Samaria, Judea eta Idumeako etnarka, kargutik kendu zuen Augustok, eta lurraldea Siriari atxiki zitzaion Judeako probintzia bezala, hiriburua Zesarean zuena, Erromaren zuzeneko gobernupean, Kirinok, Siriako legatuak, Judeako lehen errolda antolatu zuen, zeinaren Judas Galilearraren zeloteak aurka zeuden[70].

Bake aldi labur bat jarraitu zuen Judean eta Galilean, 7-26 urteetan, eta, denbora horretan, Hillel hil zen (9. urtean), Sanedrineko lehendakaria eta Xammai[71] erlijio zurruntasunaren aurkakoa, eta 18. urtean Valerio Grato prefektuak Kaifas apaiz goren izendatu zuen, 36an Vitelio siriar legatuak kargutik kenduko zuena.

26. urtean, Pontzio Pilatos izendatu zuten Judeako gobernadore. Bere agintaldian (26 - 36), burua moztu zioten Joannes Bataiatzaileari, eta Jesus gurutziltzatu zuten. Vitelok kendu zuen kargutik.

39. urtean, Herodes Antipas hil ondoren, Klaudiok juduen errege izendatu zuen Herodes Agripa I.a (41-44); ondoren, Herodes Kaltziskoa, eta, geroago, Herodes Agripa II.a (48-100), Herodes familiako zazpigarren eta azken erregea.

Judea eta Erroma arteko lehen gerra

aldatu

66. urtean hasi zen Eleazar ben Ananiasek erromatar enperadorearen omenezko otoitzak eta sakrifizioak bertan behera utzi zituenean Tenpluan, eta Jerusalemgo goarnizioari erasotzeko agindu zuen, guztia Tenpluko altxorraren lapurretaren ondorioz. Herodes Agripa II.ak ihes egin zuen, eta juduek Siriako ordezkariari aurre egitea lortu zuten Vespasiano jenerala iritsi zen arte, 67. urtean iparraldea konkistatzea lortu zuena. 69an, Vespasiano enperadore izendatu zuten, eta bere seme Titori utzi zion Jerusalem hartzeko enkargua.

Jerusalemgo suntsipena

aldatu

Titok, 70. urtean, hiria hartu, eta biztanlegoa birrundu zuen bigarren tenplua suntsituz, zeinaren zutik mantendu zen horma bakarra mendebaldekoa izan zen eta gaur egun aieneen harresia bezala ezagutzen den. Azken gotorleku errebeldea, Masada, 73. urtean erori zen. Ondoren, erromatarrek pretore bat jarri zuten prokuradorearen ordez, eta X. Legioa modu egonkorrean utzi zuten bertan.

Jerusalemdik ihes egindako Yotxanan ben Zakai errabinoak erromatar jeneralaren baimena lortu zuen juduen ikasketa zentro bat ezartzeko eta Yavne hirian Sanedrina eratzeko, judaismo errrabiniarraren hasieratzat hartzen dena eta Halakharen bilduma egin zena[72]. Sanedrina, mundu osoan zehar, juduentzako gorputz erlijioso, politiko eta judizial gorena bihurtu zen 425era arte, Martziano enperadoreak desegin zuen arte.

Judea eta Erroma arteko bigarren gerra

aldatu

Kitosen Gerra deitua, 113an hasi zen Trajanok juduen aurka hartutako neurrien ondorioz: Tora ikertzea eta Sabbat betetzea debekatzea, Partiar Inperioaren aurka borrokatzen ari zen bitartean atzeguardia ziurtatzeko hartutako neurriak. Matxinada hainbat lekutan gertatu zen diasporaren ondorioz: Zirenen, nondik Zipreko Alexandriara eta Mesopotamiara hedatu zelarik eta erromatarrek gogor erreprimitua zan zena. 118an, Hadriano izendatu zuten enperadore; hark Tenplua berreraikitzea baimenduko zuela agindu zuen, eta horrek bakea ekarri zuen eskualdera.

Judea eta Erroma arteko hirugarren gerra

aldatu

132an, Bar Kokhbaren matxinada piztu zen hainbat arrazoirengatik, baina, batez ere, Hadrianok emandako dekretuengatik, zeinak Brit milah, Sabbat eta familiaren garbitasun legeak debekatzen zituzten, baita Jerusalemgo Tenpluaren hondakinen gainean Jupiterren omenezko tenplu bat eraiki nahi zuelako albisteengatik ere.

Akiva ben Iosefek, Sanedrineko buruak, gainontzeko kideak konbentzitu zituen Simon bar Kokhba Erromatar Inperioarekiko independentzia aldarrikatu zuena, nasi (printze) izendatzeko.[73][74] Israel, hiru urtez, estatu independente bezala mantendu zuen, eta bere diru propioa jaulkitzera iritsi zen. Erromatarrek bederatzi legio bidali zituzten Israel birkonkistatzeko, erretako lur estrategia bat hartuz: Dion Kasioren arabera, 580.000 pertsona hil, eta 50 herri gotortu eta 985 herrixka suntsitu ziren. Bar Kojba Betarreko gotorlekuan babestu zen, non erromatarrek 135ean harrapatu eta hil zuten.

Jerusalem ere suntsitua izan zen, eta, juduen itzulera saihesteko, hiri erromatar bat eraiki zen, Aelia Kapitolina, eta goarnizio bat kokatu zen Tenplua eraiki zen lekuan. Umiliazioa osatzeko, ordutik, Palestinako Probintzia deitu zitzaion eskualdeari, izena filistiarrengandik hartuz, Erromak juduen etsai gisa identifikatutakoak. Biztanle judu gehienak erail; esklabo bihurtu, edo erbesteratu zituzten, eta erlijio judua debekatu, eta, ondorioz, juduen erlijio-bizitzaren erdigunea Babiloniara igaro zen. IV. mendean, Konstantino I.a Handiak juduei, urtean behin, Av hilaren 9an, Jerusalemera itzultzen utzi zien aieneen harresian izandako porrota deitoratzeko.

Ikus, gainera

aldatu

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Coogan, Michael D., ed. (1998). The Oxford History of the Biblical World (ingelesez, 91 or.). Oxford University Press. ISBN 9780195139372. Stager, Lawrence E. "Forging an Identity: The Emergence of Ancient Israel".
  2. ↑ Whitelam, Keith (1997). Antzinako Israelen asmakuntza: Palestinako historiaren isiltasuna. (ingelesez). Routledge.
  3. ↑ Davies, Philip (1998). Eskribak eta Eskolak: Hebrear Eskrituren kanonizazioa. (ingelesez). Knox Press.
  4. ↑ Kenyon, Kathleen M and Moorey, P.R.S. (1987). La Biblia y la reciente arqueología, 19-26 or.
  5. ↑ Aharoni, Yohanan. (1978). Arqueología del reino de Israel, 80-89 or. Philadelphia.
  6. ↑ web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  7. ↑ Gordon, Cyrus H. (1997). Génesis: un mundo de mitos y patriarcas. New York University Press.
  8. ↑ «Archaeometry, Neutron Activation Analysis, Jan Gunneweg: The importance and procedure of a nuclear method applied to the Provenience of Pottery to learn the trade and Interrelations between ancient peoples and cultures» pluto.huji.ac.il (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  9. ↑ a b c d e The Old Testament, Londres: Hermes, 2002, 239 or.: The Old Testament Prophets.
  10. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  11. ↑ Mayani, Zacharie. Los hicsos y el mundo bíblico.
  12. ↑ Solamente desde el siglo IX hay fuentes asirias contemporáneas que permitan comprobar los datos bíblicos.
  13. ↑ (Gaztelaniaz) Idioma acadio. 2022-11-21 (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  14. ↑ (Se ha encontrado el llamado prisma de Tikunani, un artefacto de arcilla con una inscripción cuneiforme en acadio, que enumera los nombres de los soldados Habiru del rey Tunip-Teššup de Tikunani (un reino pequeño del norte mesopotámico). Este rey era contemporáneo del hitita Hattusili I (circa 1550 a. C.). Desgraciadamente resultó que la mayoría de los 438 soldados Habiru de Tunip-Tessup tenía nombres hurritas que no se podrían explicar en ninguna lengua cananea (la familia a la cual pertenece el hebreo) o ninguna otra lengua semítica. El resto de los nombres es semítico, excepto uno. Esto también planteó la duda sobre si Habiru no fuese un grupo étnico. ↑
  15. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  16. ↑ a b (Gaztelaniaz) Princeton University Press. 2022-10-14 (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  17. ↑ Abdelnour, Farras. «Ugarit» (ingelesez). Archivado desde el original el 30 de mayo de 2012. Consultado el 2007
  18. ↑ Plesheth (pel-eh'-sheth) - Strong’s Hebrew Bible Dictionary-ko #6429 hitza
  19. ↑ (Ingelesez) «Bible Gateway passage: Éxodo 12 - Reina-Valera 1995» Bible Gateway (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  20. ↑ Simón Dubnow, Manual de la Historia Judía, Buenos Aires: Sigal, 1977, pp. 34 y 673; Gabrielle Sed-Rajna, Abecedaire du Judaïsme, París: Flammarion, 2000, p. 116; Philip Wilkinson, Religiões (Religions, 2008), Río de Janeiro: Zahar, 2011, 62 or.
  21. ↑ {{Erreferentzia|izenburua=Tribus de Israel|hizkuntza=es|data=2022-11-02|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Tribus_de_Israel&oldid=147052158%7Csartze-data=2023-01-22%7Cencyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre
  22. ↑ (Ingelesez) Zwickel, Wolfgang; Veen, Pieter van der. (2017-01-23). «The Earliest Reference to Israel and Its Possible Archaeological and Historical Background» Vetus Testamentum 67 (1): 129–140.  doi:10.1163/15685330-12341266. ISSN 0042-4935. (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  23. ↑ a b (Ingelesez) Hawkins, Dr Ralph K.. (2013-02-01). How Israel Became a People. Abingdon Press ISBN 978-1-4267-5543-9. (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  24. ↑ Conquest of Canaán in Biblical Archeology (www.truthnet.org)
  25. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  26. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  27. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  28. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-22).
  29. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  30. ↑ Israelgo Programa Zientifikoaren barruan egindako ikerketa, herri juduaren historiari eskainia (The Jewish People, Jerusalén: Keter, 1973, sección 7); Sarah Kochab-ek berretsitako ondorioak (Israel, Barcelona: 2005 folioa, 26. or.).
  31. ↑ Israelgo Programa Zientifikoaren barruan egindako eta herri juduaren historiari eskainitako azterlana (The Jewish People, Jerusalem: Keter, 1973, 7. atala); Sarah Kochabek berretsitako ondorioak (Israel, Bartzelona: 2005 folioa, 26. or.).
  32. ↑ a b c (Gaztelaniaz) II Samuel. 2022-08-27 (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  33. ↑ Hebreeraz מנענעים —astingailu; antzinako perkusio-instrumentua, txintxirrinaren itxurakoa, baina metalezko gorputzarekin, pala edo ferra itxurakoa eta muturrean makurtutako hagaxka metaliko batzuek zeharkatzen zutena; esku batez astinduz jotzen zen, eta horrela hagaxkak, albotik irristatuz, metalezko gorputzarekin talka egiten zuten eta horrela soinua sortzen zuten.
  34. ↑ «2 Samuel 6 Study Bible» bibliaparalela.com (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  35. ↑ McKenzie, Steven L.. (2000). King David : a biography. New York : Oxford University Press ISBN 978-0-19-513273-1. (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  36. ↑ David eta Salomon: Biblia Santuaren, erregeen eta mendebaldeko tradizioaren sustraien bila. 20. or.
  37. ↑ «"Fiat Lux: Archeology and the Old Testament" by Sarah Belle Dougherty (review of "The Bible Unearthed" by Israel Finkelstein and Neil Asher Silberman)» www.theosophy-nw.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  38. ↑ mideastfacts.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  39. ↑ google.com / books? id = 6-VxwC5rQtwC & pg = PA127 & lpg = PA127 & dq = dever + arqueólogo & source = web & ots = hTb69Ntpq9 & sig = 6boKenG3GOaky3YTJDx5LKr851k # PPP1, M1 Dever, Zer zekiten Bibliaren idazleek...? 2013-07-31n artxibatua Wayback Machine-n
  40. ↑ (Ingelesez) «Jerusalem Journal of Archaeology» jjar.huji.ac.il  doi:10.52486/01.00001.1. (Noiz kontsultatua: 2023-01-23).
  41. ↑ Hagada Pésajekoaren lanaren grabatua, Amsterdamen argitaratua 1695ean (Jewish Encyclopedia: Temple) (Jewish Encyclopedia: Temple).
  42. ↑ Erregeak I. 9, 28
  43. ↑ American Bible Societyk 1888an garatutako mapa, K.a. 928. urtean, Salomon erregea hil zen urtea, bi erresuma horien egoera kontuan hartuta. [[Gazako zerrenda] Judeako Erresumaren zati gisa agertzen da mapan, eta horren arrazoia da Judeako Erresumaren egileek uste zutela filistiarrak hiri-estatuak zituen herria zirela, lurralde-unitate bat izan beharrean. Aipatutako mapak, azkenean, hebrear erresuma bakoitzaren eragin-eremuak modu orokorrean eta hurbilean irudikatzea besterik ez du asmo.
  44. ↑ Miriam Karolyk 1957an diseinatutako israeldar zigilua. Simon Dubnowek, Israelgo zigilu zaharrean, lehoi orroegilearen zergatia identifikatu du "Jeroboameko ezkutuarekin" ("Herri juduaren historia", Buenos Aires: Sigal, 1977, 110. or.). Ikonografikoki, antzinako israeldar zigiluko lehoiak Judeako Lehoia du azken erreferentetzat. Beste bi israeldar zigilu daude gutxienez, antzeko helburuekin erabili zirenak
    •  
      «Netanyahurentzat Ne 'evadyahu»
    •  
      «Tamarentzat, Miqnemeleren semearentzat»

    Israelgo Erresumak Jeroboam izeneko bi errege izan zituenez, antzinako israeldar zigiluaren inskripzioak zein Jeroboam aipatzen duen ez da guztiz aho batekoa akademiko eta historialarien iritzia; John Boardman eta Zvi Yavetz-ek espezifikoki, Jeroboam II.arekin lotzen dute (The Cambridge Ancient History, Cambridge University Press, 1982, III. liburukia, I. partea, p. 501; "Les juifs et les grandes puissances de l'Antiquité", Le monde du judaïsmen, Londres eta París: Thames & Hudson, 2003, 90. or.); Lawrence J. Mykytiuk-ek, aldiz, zigilu zaharraren inskripzioan Jeroboam izena Jeroboam I.ari buruzkoa izan daitekeela dio. (Identifying Biblical persons in Northwest Semitic inscriptions of 1200-539 B.C.E., Society of Biblical Literature, 2004, 136. or).

  45. ↑ , Alan Millard, Discoveries from Bible Times, Oxford: Lion, 1997, 121. or.
  46. ↑ Izen hori urrun dago Antzinateko juduen artean bakarra edo apartekoa izatetik.
  47. ↑ Juduen herriaren historiari eskainitako Israelgo Programa Zientifikoaren barruan egindako ikerketa batean, Judearen Erresuma Salomonen heriotzaren ondoren sortu zela baieztatzen da (The Jewish People, Jerusalem: Keter, 1973, 7. atala); Sarah Kochabek berretsia, Israel, Bartzelona:, 2005 folioa, 26. or.
  48. ↑ (Gaztelaniaz) I Reyes. 2021-09-23 (Noiz kontsultatua: 2023-01-24).
  49. ↑ (Gaztelaniaz) II Crónicas. 2022-11-28 (Noiz kontsultatua: 2023-01-24).
  50. ↑ Israelgo Programa Zientifikoaren barruan egindako ikerketa, herri juduaren historiari eskainia (The Jewish People, Jerusalem: Keter, 1973, 7. atala); baita Sarah Kochab ere, Israel, Bartzelona: 2005 Folioa, 26. or.
  51. ↑ (Gaztelaniaz) «Fuentes de libros - Wikipedia, la enciclopedia libre» es.wikipedia.org (Noiz kontsultatua: 2023-01-24).
  52. ↑ «The Agenda» web.archive.org 2007-10-22 (Noiz kontsultatua: 2023-01-24).
  53. ↑ Duela gutxi Gathen egindako indusketek hiriaren setioa eta konkista agerian utzi dute.
  54. ↑ (Ingelesez) «Bible Gateway passage: 2 Reyes 14:23-25 - Dios Habla Hoy» Bible Gateway (Noiz kontsultatua: 2023-01-24).
  55. ↑ Finkelsetein, Israel, and Silberman, Niel Asher (2002), The Bible Unearthed: Archaeology's New Vision of Ancient Israel and the Origin of Its Sacred Texts (Free Press).
  56. ↑ Davies, Phillip R. (1998), Scribes and Schools: The Canonization of the Hebrew Scriptures (Westminister John Knox Press) ↑
  57. ↑ http://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0176.pdf
  58. ↑ Martin Nothek Deuteronomioa ez datorrela bat Pentateukoren beste lau liburuekin eta, hein handi batean, Josiasen erregealdian konposatu zela frogatu zuen eta erregea Siloeren apaizgoarekin hurbiletik lotutako heroi bihurtu zuela.
  59. ↑ a b c d e f g h i The Old Testament, Londres: Hermes, 2002, 239 or.: "The Old Testament Prophets".
  60. ↑ Izan ere, 49 urte, K.a. 586 eta 537 urte bitartean egon behar izan baitzuten bertan.
  61. ↑ París, Bibliothèque nationale de France, Jean Fouquet, peintre et enlumineur du XVe siècle, 2003.
  62. ↑ Herri juduaren zati handi batek Babilonia utzi zuen, baina beste zati bat bertan geratu zen.
  63. ↑ Hemeretzigarren mendeko ikuspegia.
  64. ↑ Olio Aert de Gelderena, 1675; Buenos Airesko Arte Ederren Museo Nazionalean gordetako eta erakutsitako koadroa; Mario Hirschen dohaintza, 1983 (Jorge Glusberg, Obras maestras del Museo Nacional de Bellas Artes, Buenos Aires: MNBA, 1996, 38. or.). Esteren liburua da pintura horren inspirazio literaioa: «Mardokeok idatzi zuen: [...] eta gutunak bidali zizkien Asuero erregearen probintzia guztietan zeuden judu guztiei, hurbilekoei eta urrunekoei, urte bakoitzeko Adarren hilaren hamalaugarren eta hilabete bereko hamabosgarren eguna ospatzeko aginduz, juduak beren etsaiekin bakean egon ziren egunen gisa, eta tristura alaitasun bihurtu zen hilabete gisa, eta dolua jaiegun gisa, oturuntza eta gozamen egun bihur zitzaten, bakoitzak bere auzoari opariak bidaltzeko egunean, eta behartsuei opariak emateko egun gisa». (Ester 9:20-22). Aert de Gelderren lana, batzuetan, «Ester eta Mardokeo Purimeko lehen gutuna idazten bezala ezagutzen da». (MNBA Obra 8643). MNBAk emandako informazioaren arabera, Aert de Gelderrek behin baino gehiagotan tratatu zuen Esterren historia, Holandan XVII. mendean ezaguna izan zelarik. Herbehereetako herriak, garai hartan, Antzinaroko juduek etsaien aurka egiten zuten uztarri espainiarraren aurkako borroka propioa alderatzen zuen. Esteren liburuak gazte judu batek Asuero (Xerxes) errege persiarraren aurrean bere herriaren sarraskia saihesteko nola parte hartu zuen kontatzen du. Sarraskia zozketan erabakitako egun baterako zegoen aurreikusita. Baina Esterren esku-hartzeak juduen garaipenean lagundu zuen, eta hortik aurrera [Purim] jaia ezarri zen, p(u)r hitz persiarretik eratorria [Esteren liburua: «erabakia izan zen Pur, hu da, zortea», Ester 3:7 eta zozketan egitea esan nahi duena. Gaia eredugarritzat eta, aldi berean, Herbehereetako garaipenaren ospatzailetzat jotzen zen bere orduko etsaiarekiko, Espainiarekiko (Á.M. Navarro eta A. Lo Russo; MNBA 8643, obraren testua, 2014ko abuztuaren 5ean begiratua eta egokitua). Inolako erreferentziarik eman gabe, MNBAko guneak zehazten du Purim sanskrito-bikoititik edo persieratik datorren izena dela (MNBA 8643, 2014ko abuztuaren 5ean begiratua), baina hori ez da guztiz zehatza: Purim, batez ere, hebreerazko hizkuntzaren termino bat da, zeinaren singularra Pur (פור) den, eta, hizkuntza horretan, bai historikoan, bai modernoan, ha-goral bezala identifikatzen da, eta hitz hori, kasu horretan, zortea (פורים) bezala ulertzen da; oso litekeena da hebreerazko terminoa K.a. V. mendetik erabiltzea eta, aldi berean, oso litekeena da persierazko Pur ((Agentzia Judua: Purim) hitzetik etortzea; Ernest Kleinek iradokitzen du Purim terminoa puruacadiotik datorrela, eta hau, berriz, bur hitz sumerieratik (A Comprehensive Etymological Dictionary of the English Language, Amsterdam: Elsevier Scientific Publishing Co., 1971; Douglas Harper, "Purim", Online Etymology Dictionary, 2001-2014). Bai Webster's Revised Unabridged Dictionary zein Chambers's Twentieth Century Dictionary egunkariek adierazten dute Purim etimologia hebrearra dela (Fine Dictionary: Purim). Hala eta guztiz ere, kontsultatutako iturrietako batek ere ez du aipatu terminoaren balizko sanskrito-jatorria iradokitzen. 2014ko abuztuaren 5eko kontsulta
  65. ↑ Persiako erregeen kronologiatik eta, bereziki, Xerxes I.aren bidez identifikatuak izanik, Ester eta Mardokeo K.a. V. mendekoak dira; "Ahasuerus", Jewish Encyclopedia, Nueva York, 1906; Robert J. Littman, "The Religious Policy of Xerxes and the Book of Esther", The Jewish Quarterly Review, 65/3, 1975eko urtarrika, 145-148 or; Simón Dubnow, Historia Judía, Buenos Aires: Sigal, 1977, capítulo XIV; "Ahasuerus", Chabad, 11 de agosto de 2014 ikusia; atipikoki, K.a. III-II. mendeak proposatu izan dira. (Shaul Shaked, "Book of Esther", Encyclopaedia Iranica, 1998-2012, VIII:6, 655-657 or.; 2014-08-11n begiratua).
  66. ↑ George Adam Smith, Atlas of the Historical Geography of the Holy Land, 1915).
  67. ↑ Smith, Atlas, 1915.
  68. ↑ Michael Avi-Yonah-k garatutako eta Israelgo Museoan (Jerusalemen) gordea (Second Temple Model Txantiloi:Wayback, 2014-06-12an begiratua).
  69. ↑ David Roberts margolari eskoziarraren olio-pintura, 1850. urtean egina
  70. ↑ Josefo Antigoaleko judu liburuetan, XVIII. liburua
  71. ↑ Araua_0175.pdf (euskaltzaindia.eus)[1]
  72. ↑ «JOHANAN B. ZAKKAI - JewishEncyclopedia.com» www.jewishencyclopedia.com (Noiz kontsultatua: 2023-01-30).
  73. ↑ Kanael, B.. (1971). Notes on the Dates Used During The Bar Kokhba Revolt. 21, 39–46 or. ISSN 0021-2059..
  74. ↑ Bourgel, J.. (2023). «Ezekiel 40–48 as a Model for Bar Kokhba's Title "Nasi Israel"?» Journal of Ancient Judaism 1 (aop): 1–36..;

Oharrak

aldatu
  1. ↑ 2008an, Khirbet Kiyafa-n erresuma indartsu baten existentziaren frogak aurkitu ziren. Oxfordeko Unibertsitateak data jarri zion karbono-14arekin, K.a. 1050 eta 970 artean, Daviden erregealdia kokatzen den garaian. Khirbet Kiyafako aurkikuntzak aztertu dituen Jerusalemgo Albright institutuko (erakunde amerikar pribatua) arkeologo eta zuzendari den Seymour Gitinek dioenez, 2008ko aurkikuntzek frogatzen dute K.a. X. mendean hirigune bat zegoela Elah haranaren iparraldeko muinoetan
  2. ↑ Tell Danen aurkitutako inskripzio batek 850-835 urteetan datatutakoa Daviden etxea aipatzen duela interpretatzen da; Moabeko Mexako hilarriak esaldi bera duela dirudi, eta Kenneth Kitchenek Xexonk I. faraoiaren, K.a 945. urtekoa, Daviden lurrak aipatzen dituen inskripzio bat itzuli du
  3. ↑ Salomon erregeari buruzko froga historikoak (Bibliaren kontakizunetik independenteak) urriak dira. Hazor, Megiddo, Bethxan eta Gezer hirietako indusketa arkeologikoek Ammon Ben-Tor, Amihai Mazar eta William G. Dever arkeologo israeldarrek beren erresumakoak direla eta hiri horiek guztiak Xexonk I.aren eraso batek suntsitu zituela dioten egiturak aurkitu dituzte. Finkelsteinek, berriz, egitura horiek Salomonen erregealditik mende batera egindakoak direla dio.

Bibliografia

aldatu
  • Cazelles, Henri (1984). Historia política de Israel: Desde los orígenes a Alejandro Magno. Ediciones Cristiandad. ISBN 84-7057-355-1. 
  • Dubnow, Simón. Historia del pueblo judío, Buenos Aires: Sigal, 1977.
  • Herrmann, Siegfried (1985). Historia de Israel en la época del antiguo testamento. Ediciones Sígueme. ISBN 84-301-0770-3. 
  • Kitchen, K. A.. (1997). «"A Possible Mention of David in the Late Tenth Century B.C."» Journal for the Study of the Old Testament (76) pág. 29-44.
  • Krämer, Gudrun (2006). Historia de Palestina. Desde la conquista otomana hasta la fundación del estado de Israel. Siglo XXI de España Editores. ISBN 978-84-323-1274-8. 
  • Renan, Ernest (1986). Historia del pueblo de Israel. Orbis. ISBN 84-7634-316-7. 
  • Vaux, Roland de (1975). Historia antigua de Israel. Ediciones Cristiandad. ISBN 84-7057-169-9. 

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Antzinako_Israel_eta_Judeako_historia&oldid=9605426"(e)tik eskuratuta
  NODES
admin 1
Idea 14
idea 14
Note 3