Wikipedia

Baso-igel gorri

Baso-igel gorria (Rana temporaria) ranidae familiako igela da. Europa osoan eta ipar-mendebaldeko Asian bizi dena.

Baso-igel gorri
Iraute egoera

Arrisku txikia  (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
ErreinuaAnimalia
FilumaChordata
KlaseaAmphibia
OrdenaAnura
FamiliaRanidae
GeneroaRana
Espeziea Rana temporaria
Linnaeus, 1758
Banaketa mapa
Datu orokorrak
Elikadura iturri nagusiaTipuloidea eta Larba

Mendi igela dugu baso-igel gorria, ia Euskal Herri osoan aurki dezakeguna Bizkaiko kostaldean eta Euskal Herriko hegoaldean izan ezik. Haritz eta pagoz osatutako basoak ditu gustuko, hezetasun handikoak, eta bere kolore gorrixkak eroritako hostoen artean mimetizatzeko balio dio.

Deskribapena

aldatu

Zapaburuak beltzak izaten dira eta lau edo bost asteren buruan jaiotzen dira, 4 mm ingururekin. Zapaburuek bizkarralde marroi iluna dute eta urre koloreko orbanak, beste zapaburuetatik bereizten dituena. 6-9 mm-ko luzera izaten dute hasieran eta metamorfosia burutu aurretik 46 mm-rainokoa. Sabelaldea argiagoa da eta honek ere orbanak izan ditzake. Gandor kaudala dute, gris kolorekoa eta aho-moko zabala. Isatsa, puntan bukatzen da. Badira zapaburu albinoak ere[1].

Baso-igel gorri heldua igel handia da, 10 zentimetrotara heldu daitekeena, normalean 6-9 cm-koa bada ere. 22,7 gramoko pisua dute bataz beste, emeak zertxobait handiagoak izanik[2]. Emeak araldian kolore gorrixka hartzen du eta ugalketa garaitik kanpo ilun apalagoa du, sarritan horixka kolorekoa[3]. Arrak araldian urdindu egiten dira[3] eta zenbait ale albino ere topatu dira[4][5], gehienbat igel helduetan, baina baita ere larbetan[1]. Bere ezaugarrien artean aipatzekoa da begietatik besoetara duen orban iluna[3]. Igel honen alboak eta bizkarraldea orban irregular ilunez beterik daude, askotan 'V' formako irudia osatuz lepoaren atzealdean. Orban hauek berde, gris, arre, hori edo gorrixkak izan daitezke. Beste anfibio askok ez bezala, baso-igel arruntek ez dute izaten bizkarreko erdialdean lerrorik, eta izatekotan, oso argia izaten da. Sabelalde zuri-horixka dute (emeek tonalitate laranjagoak).

Burua luzea dute eta tinpano nabarmena. Atze-hankak nahiko motzak dira eta bost hatz palmatu dituzte, aldiz, aurreko hanketan lau hatz dituzte. Begi arreak dituzte, begi-nini horizontalekin, eta ez dute ur-azpian babesteko barne-betazalik, begiak eta tinpanoak estaltzen dituen mintz moduko bat baizik.

Dimorfismo sexuala ez da nabariegia. Emeak handiagoak izaten dira eta arrek kanturako erabiltzen dituzten zorroak emeek barnean izaten dituzte, ikusteko zailak dira eta kantu desberdina sortzen dute. Arren besoak sendoagoak dira, emeei heltzeko erabiltzen dituzte ugalketa garaian (anplexua). Gainera, araldian zehar disko itsaskorrak azaltzen dituzte, eztarrialdea zuritzen zaie eta arrei gorputza urdindu.

Taxonomia

aldatu

Bi subespezie ezagutzen dira:

Lehen subespezie gehiagotan sailkatuta zegoen, hala nola, R. t. canigonensis, R. t. honnorati eta R. t. aragonensi, gaur egun hauek ez dira ontzat ematen[3].

Banaketa

aldatu
 
Nafarroako Ireber (Beruete) mendian ikusitako baso-igel gorria.

Europako parte handi batean topa daiteke. Iparraldeko muga Eskandinavian, Zirkulu Polar Artikoan eta Uraletan. Aldiz, ez da oso ugaria Italiako, Balkanetako eta Iberiar Penintsulako hegoaldean. Euskal Herrian, lurralde osoan zehar banatzen da, eremu mediterranearrean eta Bizkaiko kostaldean izan ezik[6].

Eskandinavia iparraldetik iberiar penintsularen iparralderaino hedatuta dago baso-igel gorria eta Irlandatik[7] hasi eta Siberiako mendebaldean bukatzen da bere hedapen geografikoa. Beraz, oso hedatua dago Europa osoan. Iberiar penintsulan Galizia, kantauri isurialdeko eta Pirinio[8] inguruko eremuetara mugatzen da, eremu berde eta hezeenera, baso hezeak gustoko baititu. Banaketa oso hedatua beraz Europan, Irlandan dauden 3 anfibio espezieetatik bat baso-igela dugu[9][10]. Irlandaren sakabanatze geografikoa dela eta, oso anfibio gutxik kolonizatu izan dute uhartea azkeneko glaziaziotik hona, eta lortu duten 3 espezie eskasen artean kokatzeak ongi erakusten du igel espezie honen hedapen gaitasun handia eta baita ere historikoki izan duen presentzia handia gure kontinentean.

Garaiera ezberdinetan topa daiteke igel espezie hau, itsas mailatik hasi eta 2.500 metrotara ere topatzen da. Pirinioetan 2.600 metrotara ere ikusi dira[11][12]. Oro har, animalia askorekin gertatzen den bezala, latitude baxuagoetan garaiera handiagoetan topa daiteke eta iparralderago joanez gero, garaiera txikiagoetan, hori dela eta, Europako hegoaldeko mendikate garaienak konkistatu ditu.

Iberiar penintsularen kasuan, iparraldeko ertz hezea da Europako hego-mendebaldean daukan muga geografikoa eta Galiziatik[13] Kataluniako[14] iparralderaino hedatzen da, tartean ia Euskal Herria osoa harturik, hegoaldeko mutur lehorra eta Bizkaiko kostaldea kendurik. Gaztela eta Leoneko iparraldean eta Errioxako iparraldean ere aurki daitezke baso-igel gorriak, iberiar penintsulako mugak izanik, hortik beherago bere presentzia urria edo anekdotikoa da.

Glaziazioetan bere presentzia Europako hegoaldera mugatzen zen eta garai horietan iberiar penintsulan hegoalderago zabaltzen zen bere hedapena, izotzak erretiratzen hasi zirenean poliki-poliki iparraldeko lurretara itzultzen joan zen eta gaur egun iberiar penintsulako eremu fresko eta hezeenak markatzen du bere muga.

Euskal Herrian

aldatu
 
Otsabio mendian, Gipuzkoan.

Euskal Herrian aurkitu daitezkeen 18 anfibio espezie ezberdinen artean baso-igel gorria dugu[15].

Euskal Herrian oso hedatuta dago eta zenbait lekutan ugaria da. Bizkaiko kostaldean eta Nafarroako hegoaldean ez du presentziarik. Gipuzkoako eta Lapurdiko kostaldetik populazio batzuk topa daitezke. Dena den, Euskal Herriko ekialdeko kostaldeko baso eta mendietan aurki daitezken arren, askoz ere hedatuagoa dago barnealdeko lurraldeetan, harizti, baso misto eta pagadi handienak eta freskoenak aurkitzen diren lurraldeetan.

Gipuzkoan[16], Nafarroa Beherean eta Zuberoan[17] bere presentzia nahiko orekatua dago eta baso inguruetan presentzia handia du. Araban ere lurralde osoan aurki daiteke, Gorbeialdetik Arabako Errioxaraino, iparraldetik hegora eta ekialdetik mendebaldera, baina iparraldeko eremu hezeagoan ugariagoa da, baita ere mendi inguruetan eta orokorrean prezipitazio handiagoak pilatzen dituzten eremuetan. Bizkaian barnealdean ugaria da baina kostaldean ez du presentziarik. Baso hostoerorkorrak lehenesten ditu.

Nafarroa Garaian populazio dentsitate handienak 900-1.600 metro artean aurkitzen dira eta oso hedatua dago ipar eta ekialdeko baso handiko eremuetan eta eremu euritsuenean[18]. Dentsitate altuenak Pirinioetan, Sakanan, Larraun-Leitzaldean, Baztan-Bidasoan eta Iruñerriko Ibarrak-en topatzen dira.

Jarraipena Euskal Herrian

aldatu
 
Baso-igel gorriaren arrautzen errute bat

Aranzadi zientzia elkarteak 2020. urtean X izeneko sare sozialean (lehen Twitter izenaz ezaguna) finantziaziorik gabeko kanpaina bat abiatu zuen Euskal Herriko baso-igel gorriaren banaketaren ezagutzan sakontzeko. 2020 geroztik urtero (udazken eta neguan) egiteko asmoa duten kanpaina honen izena "Txio Bat Putzuan" da eta zientzia herritarrean oinarritzen da, edonork parte hartu dezakelarik[19].

Herritarren parte hartzea oso erraza da eta espezie honen arrautzen erruteak ikustean hauen argazki eta kokapenaren koordenatuak X sare sozialera igoz oinarritzen da.

Baso-igel gorriaren arrautzak oso errazak dira ikusteko, anfibioen artean errazenak, uraren gainazalean flotatzen duten bola itxurako pakete lirdingatsuak baitira, eta normalean paketeak multzo handietan egoten baitira. Aranzadi zientzia elkartearen asmoa anfibio guztien garrantziaz eta hauen kontserbazioaren beharraz kontzientziatzea da.

Habitata

aldatu

Baso-igel gorria hotzara ondo moldatutako anfibioa da[20][21], eta beraz bere habitat ezberdinak eremu freskoetan eta neguan hotzaldi minimo bat jasotzen duen eremuetan kokatuko dira, Euskal Herrian beraz espezie nahiko menditarra da, oso ongi moldatuta dago hotzera eta Europako latitude altuetan ere ongi ordezkatuta dago[22].

Ugaltze-habitat gisa ur-masak eta korronte-ertz edo putzuak erabiltzen ditu; aintzira, urmael edo sakonera gutxiko putzuak, aldi baterakoak barne, landaredidunak edo gabeak, eutrofikoak edo oligotrofikoak izan daitezke. Aska eta habitat antropogeniko ezberdinetan ere ugaldu egiten da, besteak beste lorategietako urmaeletan[23].

Aipatzekoa da espezie hau aldi baterako putzuetara oso ongi moldatuta dagoela eta arrautzen zein zapaburuen harrapariak saiesteko behin-behineko putzu mota hauek aukeratzen ditu maiz. Putzu asko oso txikiak eta sakonera eskasekoak izan daitezke, traktore zein autoen gurpilek utzitako zuloetan ala abereen oinatzetan erruteak aurki daitezke. Putzu edo ur-masa jarrai eta handiek, inoiz lehortzen ez direnek biodibertsitate handiagoa dute, eta beraz harrapari gehiago ere badute. Aldi bateko putzu txikiek eta urtean zehar lehortzen diren putzuek biodibertsitate eta harrapari gutxiago dute, hori da baso-igel gorriak bilatzen duena bere erruteentzat. Igel honen izen zientifikoa (Rana temporaria) aldi baterako edo behin-behineko putzuak aukeratzeko duen ohituratik dator.

Izaera higrofilo eta menditarra duenez, hosto erorkorreko basoetan, pagadietan, hariztietan eta baso mistoetan kokatzen da batik bat, baita larre edo zelai menditarretan ere. Orbelen azpian, ur-ibilgu txikien bazterretan, enbor eta harri-pilatan, txilar edo bestelako zuhaixkatan ezkutatzea du gustuko. Espeziearen Euskal Herriko habitata bestelako eremu geografikoetakoa da, Pirinioetakoa bezalakoa kasu. Gorengo kotetatik itsas mailaraino aurki daiteke, azken inguru honetan balio ekologiko handiko itsasertzeko hainbat populazio agertzen direlarik.

Ugaritasuna

aldatu

Baso-igel gorria dentsitate handia izatera hel daiteke zenbait populaziotan. Europako mendietan urte ezberdinez egindako ikerketa batean ikusi zen ugalketarako zenbait putzutan metro karratuko 50 igel biltzen zirela, seguraski igel asko ehunka metro ibili ostean. Asturiasko zonalde batean azalera txiki bateko ur putzu sare batean urte ezberdinetan egindako jarraipen intentsibo batean 400 igel ar ezberdin markatzea lortu zen.

Gipuzkoako Oria ibai-ertzeko 20 hektareako partzela batean eginiko ikerketa batek 325-385 ale estimatu zituen, hektareako 20 bat indibiduo kalkulatuz.

Montsenyko 2,5 ha-ko partzela batean 136 igel heldu (29 eme eta 107 ar) markatu ziren eta azalera horretan 820-890 indibiduo zeudela estimatu zen, kalkulu horren arabera hektareako 328 ale ateratzen ziren. Montsenyn bertako beste ikerketa batean, harrapatze-berrarrapatze metodoarekin, putzuz betetako gune batean hektareako 1.000 ale baino gehiago (820-1.333) egon zitezkela estimatu zen[24].

Datu hauek erakusten dute batetik dentsitatea ez dela orekatua, badaude dentsitate altuko eta era berean dentsitate txikiagoko zonaldeak, baina bestetik erakusten dute baldintza onak biltzen dituzten eremuek populazio dentsitate nahiko altuak izan ditzaketela.

Elikadura

aldatu

Baso-igel gorria tamaina egokiko ia edozein ornogabez elika daiteke, baina araldian zehar ez dute ezer jaten. Gustuko elikagaien artean intsektuak (bereziki euliak), oraindik oskol biguna duten barraskiloak, armiarmak, lur-zizareak, bareak eta arrak dira, baina labezomorroak ere ez dituzte baztertzen. Kitina eskaseko intsektuak nahiago ditu eta hauek bere elikaduraren %70 baino gehiago suposatzen dute, hauetatik laurden bat dipteroen imagoak dira[25]. Dena den, aipatu behar da anfibio askorekin gertatu bezala, baso-igel gorriaren elikadura bere habitataren inguruan dauden harrapakin espezie eta motaren araberakoa izango dela, alde horretatik ez da selektiboa, bere ahoan sartzen den eta harrapatu dezakeen edozein izaki jango du aukera izanez gero. Igelen tamainaren eta bere harrapakinen tamainaren artean erlazio zuzena dago, hots, igel handienek harrapakin handiagoak jango dituzte eta igel txikienek harrapakin txikiagoak. Aldi berean, eta aurrekoarekin jarraituz, harrapakinen tamainaren eta hauen kopuruaren artean ere lotura zuzena dago, beraz, igel handienek harrapakin handiagoak jango dituzte baina kopuruan gutxiago, bestalde, igel txikienek, asebete ahal izateko, harrapakin txikiagoak baina kopuru aldetik gehiago jango dituzte[26].

Mingain luze eta itsaskorrak dituzte euren harrapakinak ehizatzeko. Helduak soilik ingurune lehortarrean elikatzen dira. Zabapuruak batik bat herbiboroak edo belarjaleak dira eta algak, detritua, polena, protozooak, landare txikiak eta neurri txikiagoan animalia gutxi batzuk (zooplankton) ere jan ditzakete.

Kanibalismo kasuak ere behatu dira[27].

Espezieen arteko elkarrekintzak

aldatu

Harrapariekiko harremanez gain, beste anuro espezieen arteko elkarrekintzak ugalketa garaiko guneen lehiara mugatzen dira. Garaiera gutxiko lurraldeetan apo arrunt zein apo iberiar eta igel arruntarekiko lehiak ez dira oso ugariak habitat ezberdinak dituztelako, apo hauek eta ur-igel arruntek ur masa handiagoak nahi dituzten bitartean baso-igel gorriak behin-behineko eta aldi baterako ur masa txikiagoak lehenesten ditu.

Goi-lurretan aldiz, errute putzuak beste 3 anuro espeziekin partekatu ahal dituela behatu da, zuhaitz-igel arrunt, apo lasterkari eta ur-igel arrunt espeziekin hain zuzen ere. Dena den, baso-igel gorriaren errute goiztiarrak direla eta, aipatu hiru espezie horiek putzuetara hurbiltzen direnean ugaltzeko, normalean baso-igel gorriaren erruteak dagoeneko eklosionatuak daude eta zenbait kasutan larben metamorfosi faseak gauzatzen hasiak ere. Baso-igel gorria neguaren izotzak putzuetatik baztertu bezain pronto ugaltzen hasten da, askotan izotza eta elurra oraindik dagoen bitartean.

Europa kontinentalean Bombina bombina eta Bombina variegata apo espeziekin partekatu ditzake aldi bateko putzuak, baina bi espezie hauek normalean eremu eguzkitsuagoak eta irekiagoak nahiago dituzte. Bestalde, Rana arvalis igelarekin ere partekatzen ditu bere Europako ipar-ekialdeko eta gune hotzagoetako habitatak[28], bi espezie hauek negu hotzak izaten dituzten eremuetan aurkitzen baitira. Baina baso-igel gorria baso eremuko igel tipikoa den bitartean, Rana arvalis espezieak habitat irekiagoak eta eguzkitsuagoak lehenesten ditu normalean.

Iberiar penintsulan baso-igel gorriaren banaketa beste baso-igel espeziekin nahasten da, esaterako iberiar baso-igel eta piriniotar baso-igel espezieen banaketarekin, baina bi espezie hauek ur-masa mugituagoak eta korronte txikiko urak lehenesten dituzten bitartean baso-igel gorriak aldi bateko ur geldiak nagiago ditu.

Euskal Herrian baso-igel gorria baso-igel jauzkariarekin batera bizi da zeinbait eremutan, hala nola Araban eta Nafarroa Garaiko erdialde zein iparraldean, baina normalean, baso-igel jauzkariak garaiera gutxiagoko eremu irekiagoak nahiago ditu, zuhaitz estaldura txikiagoko eremuak. Adibide bat jartzeko, Bizkaiko Urduña udalerrian, baso-igel jauzkaria herriko behe-lurretan eta herriguneko zenbait putzutan topatu daiteke, baina Urduñako mendate altuan baso-igel gorria da ugariagoa.

Anuroez gain, caudata ordeneko anfibio batzuekin ere partekatu ditzake bere putzuak, sakonera gutxiko putzu geldoak eta aldi batekoak batez ere uhandre palmatuarekin partekatu ohi ditu, baita ere uhandre marmolairearekin. Uhandreak zapaburu txikienen harrapariak ere badira.

Piriniotan protozoo epibionteak aurkitu dira baso-igel gorriaren larbetan.

Harrapariak

aldatu

Igel helduak araldian eta ugaltze garaian bereziki oso zaurgarriak dira, hori da une arriskutsuena harraparien atzaparretan bukatzeko, Ugaztunen kasuan, igarabak dira harrapari trebeenak eta denbora gutxian igel asko jatera hel daitezke. Ipurtatsak, lepahoriak, lepazuriak, basurdeak, arratoiak eta katajinetak ere harrapariak dira igel honentzat.

Hegaztien artean, baso-igel gorria harrapatu eta jan dezaketen artean honako hauek daude; amiamoko zuria, zikoina beltza, koartza ezberdinak, belabeltzak eta hegazti harrapari ezberdin, besteak beste miru beltza eta zapelatz arrunta behatu dira baso-igel gorriak harrapatzen.

Narrastien multzoan, batez ere Natrix generoko ur-sugeak dira harrapari nagusiak, kantauriar sugegorriak ere behatu dira baso-igel gorriak jaten.

Arrautza eta larba fase guztietan harrapari asko ditu, izainak baso-igelaren arrautzak kontsumitzen ditu, arrautzek kanibalismoa ere pairatzen dute bere espezieko zapaburuengandik. Zapaburu fase ezberdinetan bere harrapari nagusiak odonatu (bereziki burruntzi espezieak) ezberdinen larbak, ditisko (kakalardo urpekariak) larbak zein helduak, notonektido helduak eta uhandre ezberdinak dira, besteak beste uhandre palmatuak, uhandre marmolaireak eta Piriniotan piriniotar uhandreak ere.

Harrapariak saiesteko estrategiak

aldatu

Baso-igel gorri helduek ez dute defentsa onik eta eraginkorrik harraparien kontra, harrapakin nahiko errazak dira. Heldutan, erabiltzen duten estrategia bakarra kamuflajea da, arriskua antzematen dutenean geldirik geratzen dira eta gorputza ahalik eta zapalen uzten dute lurraren kontra, maiz aurreko zangoak buruaren gainean eramaten dute, hau ur azpian zein lurrean egiten dute.

Bere aktibitatea gehienbat gauean ematen dute, eguneko harraparien presioa saiesteko.

Larbetan 3 estrategia ezberdin antzeman dira, batetik bere aktibitatea murrizten dute arriskuak ekiditzeko, bestetik taldean mugitu ohi dira bizirauteko probabilitatea areagotu asmoz eta hirugarren fenomeno bat behatu izan da; beste anuro espezietan igarri den bezala, honen larbek ere aldaketa morfologikoak izaten dituzte harrapakaritza esposizio baten aurrean, alegia, hau ematean zapaburuen buztana loditu eta handitu egiten da gorputzaren tamainaren proportzioarekiko[29], suposa daiteke azkarrago igeri egiteko, eta beraz ihes egiteko eta aldi berean harraparia nahasteko erantzun bat izan daitekeela.

Parasitoak eta gaixotasunak

aldatu

Igel espezie honen parasitoen artean hauek ezagutzen dira; trematodoak, zestodoak, monogenea klasekoak, nematodoak eta acanthocephala filumekoak[30]. Azaleko parasitoen artean ere Amphibiocystidium ranae eta Dermosporidium granulosum aurkitu dira[31].

Ranavirus izenez ezagutzen diren birusek eta onddo ezberdinek ere infektatu dezakete igel hau, bizi zikloaren etapa guztietan, bai arrautzak, bai zapaburuak eta baita helduak ere. Onddoetan Batrachochytrium dendrobatidis espezie arriskutsuak ere infektatu dezake baso-igel gorria[32]. Onddo hau oso ezaguna da munduan anfibioen munduko populazioa arriskuan jarri duelako, espezie eta populazio askoren desagerpena ekarriz. Onddo espezie honek kitridiomikosi gaixotasuna sortzen du.

Ugalketa eta ontogenia

aldatu
 
Baso-igel gorria tripa handi batekin. Arrautzaz beteta dauka. Argazkia 2022-10-27 atera zen Araotzen.

Igel honen ugaltze-garaia nahiko aldakorra da, tenperaturaren guztiz menpekoa, baina hala ere gainontzeko anfibioak baino goiztiarragoak izan ohi dira. Negu epelak daudeneko eskualdeetan, Euskal Herriko iparraldean esaterako, urtarrilean bertan ere aurki daitezke erruteak. Arabako zonalde mediterranearrean, aldiz, otsailaren hasieran errun ditzakete arrautzak, baina ohikoena otsailaren eta martxoaren artean egitea da.

Hotzari ongi eusten dion igela da, hori bere banaketa eremuari (Eskandinaviako iparralderaino hedatzen da) eta bere errute goiztiarrari esker jakin dezakegu. Aranzadi zientzia elkarteak "txio bat putzuan" deitutako zientzia herritarreko proiektua abiatzen ohi du X sare sozialean udazken eta neguero espezie honen ugalketa eremuari eta garaiari buruzko ezagutza handitzeko.

Arrak urmaelen ingurura hurbiltzen hasten direnerako emeengatik lehiatzen hasten dira, hauek kantuen bidez erakarriz. Kantu berezia dute, '...grrouk grrouk, grrouk...', urrutitik entzun daiteke, gauez zein egunez. Estaltzea gauez eta uretan gertatzen da eta 15 egunez luza daiteke hegoaldeko eskualdeetan. Anplexu axilarra dute, eta arrak emea aurreko hankekin heltzen du eta galtzarbetatik estuki hurbildu.

Eme bakoitzak 1.000 eta 2.000 arrautza inguru jartzen ditu, arre-beltz kolorekoak, jarri ahala arrak ernaldu egiten dituenak. Igel handietan 3.000 ere izan daitezke. Orduan emeak uretatik ateratzen dira, arrak bertan utzita, eme gehiagorekin ugalduko direnak. Ugaltze-eskualdeetan gainera, ar/eme ratioa 2:1 izaten da.

Ur ez oso sakonetan jartzen dituzte arrautzak, landareriari lotuta edo solte. 2 eta 3 milimetro inguru neurtzen dituzte eta 10 eta 12 milimetro bitarteko gelatinazko kapsula dute inguruan. Sakonera txikian aurki daitezkeen masa erdi-esferikoa osatzen dute. Batzuetan, gero lehortu egiten diren putzuetan ere flotatzen aurki daitezke. Zapaburuak 2-3 astetan ateratzen dira arrautzetatik.

Bizimodua

aldatu

Zapaburuek putzuen hondoko lokatzetan hondoratuta hibernatzen dute eta igel txikiek, oraindik sexualki garatu ez direnak, lurrean, harrien eta eroritako enborren azpiko leku heze eta babestuetan.

Baso-igel gorria lehortarra da eta ugaltzeko garaian eta hibernazioan baino ez da uretara hurbiltzen, putzuetan hondoratzen da orduan. Ugaltze sasoitik kanpo leku hezeetan bizitza bakartia darama, aintzira eta lakuetatik hurbil edo belarretan. Bere jarduera gehiena gauez eta ilunabarrean burutzen badu ere, araldian zehar egunez ere aktiboa da, orduan abesten baitu. Anfibio hauek uretan bakarrik egiten dute korroka. Helduek hibernazioa hilabeterik hotzenetan burutzen dute eta izotzen azpian 9 hilabetez manten daitezke. Uretatik kanpo hibernatzen ere ikusi dira, buztinetan, gordelekuetan... Azalaren bidez oxigenoa kontsumitzen dute, beharrezko funtzioak betetzeko adina.

Aktibitatea

aldatu

Baso-igel gorriaren aktibitatea ingurunearen tenperaturari lotuta dago. Tenperatura ezin da 26 gradutik igo aktibo mantendu nahi badute, tenperatura hori gainditzen denean aktibitatea gelditu egiten dute eta gorputza freskatzeko lokatz, lur, orbel heze edo lur azpian mantentzen dira. Udazken eta neguak 5 gradutik beherako egun jarraituak izan behar dituzte zelula sexualak ongi garatu eta heltzeko, udazken eta negu epelekin edo ia egun hotzik izan ez duen negu batekin zelula sexualak ongi garatu ez izatearen arriskua dago, hurrengo belaunaldia eta ugaltze garaia konprometitu dezakeen arriskua.

Hau dela eta, munduko beroketa klimatikoak eta klimaren patroiaren aldaketak arrisku larria suposatzen dute anfibio honentzat eta oro har anfibio espezie guztientzat.

Bestalde, tenperatura gehiegi jaisten bada, batez ere neguan, hibernazioan sartzen dira eta aktibitatea eteten dute putzuen hondoko lokatzetan eta karraskariek utzitako zuloetan lurperatuz. Goi-mendietan, 1.500 metroko garaieratik gora, hibernazioa urritik otsailera izan ohi da, beti ere bataz besteko tenperaturak hotz mantentzen badira. Hibernazioaren ostean hasten da ugaltze garaian goi-mendietako populazioen artean, neguan sartuta, beraz, izotza eta elurra presente egonda. Behe-lurretan aldiz, 1.500 metroko garaieratik behera, eta zonalde epelagoetan ez dute hibernatzen eta tenperatura 3 edo 4 gradutik behera jaisten den egunak kenduta aktibo geratzen dira urte osoan zehar. Tenperatura 3-4 gradutik behera jaistean inaktibo geratzen dira egun batzuetan eta lur azpian edo orbel artean gordeta igaro ditzakete egun batzuk, baina hibernazioan sartu gabe. Behe-lurretako populazioen ugaltze garaia udazkenaren hasieratik neguaren erdiraino ematen da, beraz, neguan sartuta ere ugaldu egiten dira, askotan izotz eta elur artean egiten dituzte erruteak[20].

Baso-igel gorria egun osoan zehar aktibo egon daitekeen arren, bere aktibitate nagusia iluntzean eta gauean ematen du, harraparien kopurua murrizteko saiakeran. Goi-mendietan egunez ere aktibo dago, seguraski zonalde horietan harrapari kopuru txikiagoa dagoelako. Igel gazteak egunez bakarrik daude aktibo.

Baso-igel gorria espezie lurtarra da heldua denean eta uretatik kanpo distantzia handira mugitu eta urrundu ahal da, batez ere landaredi altua eta baso eremuetan, inguruneko tenperatura eta hezetasuna konstanteago mantentzen direlako bertan. Animalia hezetasunzalea da eta beraz helduek zein gazte berriek, lurralde berriak konkistatzean, lur hezeko eremuak aukeratzen dituzte eta arroka edo zelai lehorrak baztertu egiten dituzte.

Zapaburuen aktibitatea eta mugimenduak bi ezaugarri nagusik baldintzaten dituzte, batetik ingurunearen eta uraren tenperaturak eta bestetik adinak. Tenperaturari dagokionez, goizean putzuaren hondotik atera eta gainazaletik gertu ibiltzen dira, eguzkiaren argitasunak eta epeltasunak erakarrita. Arratsaldetik aurrera kontrako bidea egiten dute, gaua hondoan igarota. Adinak ere baldintzatzen du jokaera, jaio berritan arrautza paketeen inguruan biltzen dira hauen substantzia lirdingatsuaz (gelatinaz) elikatzeko. Heltzen joaten diren heinean sakabanatzen joaten dira baina taldean ibiliaz oraindik ere, azkenik, gehiago hazten joaten diren heinean are gehiago sakabanatu eta putzu osotik barreiatzen dira.

Egunean zehar indibiduoen tenperatura altuena uretik kanpo daudenena da, gauean kontrakoa gertatzen da, uretan daudenek mantentzen dute tenperatura altuagoa. Indibiduo ilunenak azkarrago berotzen dira eguzkipean, kolore ilunenek azkarrago eta efizienteago harrapatzen baitituzte eguzki-izpiak.

Mugimenduak

aldatu

Baso-igel gorri helduen mugimenduak ez daude oso ikertuak eta oraindik informazio handia falta da, uretatik kanpo eta ugaltze garaitik kanpo nahiko zaila baita hauek antzeman eta bere mugimenduak jarraitzea. Baina distantzia nahiko handiak mugitzen direla frogatuta dago eta ur masetatik dezente urruntzen dira lur hezea duten baso orbeldunetan, beti ere eguraldi hezeak eta buztiak laguntzen badu.

Larbek argiaren uhin-luzeraren araberakoa den konpas magnetiko bat erabiltzen dute urmael edo putzuko bazter eta eremu sakoneko ardatzean zehar orientatzeko, alegia, uraren gainazala zeharkatutako argiaren uhin-luzeraren arabera badakite putzuko zein eremu diren sakonak eta zeintzuk sakonera gutxiagokoak ala putzu-ertzak[33][34][35].

Portaera

aldatu

Baso-igel gorriek portaera nahiko diskretua dute ugalketa garaitik kanpo. Basoetan ibiltzen den igela izanik ugalketa garaitik kanpo basoko orbel artean ibiltzen da kamuflatuta, edo harrien edo lokatzen azpian. Bere arre kolore gorrixkak lagundu egiten dio kamuflaje horretan, basoko orbela gorri ukituzko arre kolorekoa baita.

Araldian, argigunetara ateratzen da eta mugimenduak egiten ditu putzu edo urmaelen bila, aldi horretan errazagoa da ikustea, bere kantuen laguntzaz.

Ugalketa garaian arrak putzuetan biltzen dira kopuru handietan eta kantuka hasten dira emeak erakarri asmoz. Kantuak erraz entzuten dira baina ez da beste anuro espezie batzuena bezain ozena. Emeak beranduago heltzen dira putzuetara eta ugalketa garaia luzea duten lurretan, hots, behe-lurretan, emeak modu mailakatu batean hurbiltzen dira putzuetara, horrek ar eta emeen arteko kopuru erlazioan desoreka handia dakar, ratio horretan emeak baino askoz ere ar gehiago baitaude, anplexu onenaren bila arren arteko borrokak eta tentsioa areagotuz. Goiko lur hotzagoetan, ugalketa garaia laburragoa da eta ez da hain mailakatua, dena egun gutxiagoetan kontzentratzen da eta bertan ar-eme ratioa apur bat orekatuagoa da. Askotan anplexua uretara sartu aurretik egina dute eta batera lotuta hurbiltzen dira putzura.

Antzeko espezieak

aldatu
  • Baso-igel jauzkaria (Rana dalmatina): Baso-igel jauzkaria txikiagoa da, lirainagoa eta emeen kasuan inoiz ez 8 cm baino handiagoa. Sabelalde zuri-horixka du eta eztarrialdea eta bularraldea arrosa-argi kolorekoa, gutxitan orbanekin. Oso mutur zorrotza du eta tinpanoa begiaren tamainakoa. Atzeko hankak oso lirainak dira eta aurrerantz botatzean muturraren luzera gainditzen dute. Baso-igel jauzkaria putzu eta urmael eguzkitsuagoak eta irekiagoak nahiago ditu eta ez da baso-igel gorria bezain menditarra.
  • Piriniotar baso-igela (Rana pyrenaica): Pirinioetan soilik aurkitzen da eta hau baino askoz txikiagoa da.

Mehatxuak

aldatu

Espezie honen mehatxu handiena habitataren suntsipena eta murrizketa da. Hezeguneak, eta horrekin batera mikro-hezeguneak, habitat mehatxatuenetakoak dira eta lurren erabilera intentsiboaren ondorioz hezegune asko lehortu egin dira. Suteek ere arrisku handia suposatzen dute anfibio guztientzat, eta habitat potentzialetan egiten diren eukaliptoen monolandaketak dakarren lurraren lehortze eta pobretzeak horretan areagotzen du.

Gizakion aisialdi deskontrolatuak ere mehatxu bat suposatzen du. Igel espezie honek putzu txikietan jartzen ditu erruteak, askotan bizikletek, mendiko ibilgailu motordunek ala mendizaleon botek zapaltzen dituztenak.

Aldaketa klimatikoak dakarren mundu mailako beroketak mehatxu handia suposa dezake, ugaltzeko eta biziraupenerako beharrezkoak dituen hezeguneak desagerrarazi ahal dituelako, baita ere zelula sexualak ongi garatzeko beharrezkoak dituen negu hotzak kolokan jarri ditzakelako.

Kontserbazioa

aldatu

Maila globalean kezka txikia gisa sailkatuta dago IUCN-ren arabera, dena den zenbait lekutan gainbeheran dauden populazioak daude eta arreta ipini beharra dago.

Euskal Herrian, itxura guztien arabera espezie hau egonkorra da; dena den leku batzuetan gainbeheran dago eta populazioen dentsitatea Euskal Herrian bertan ezberdina da, leku batzuetan ugaria den bezalaxe beste lekuetan eskasagoa. Kostaldeko populazioak dira urrienak, Bizkaiko kostaldean ez dago edo anekdotikoa da eta ekialdean, bereziki Gipuzkoan, presentzia duen arren, arreta ipini beharreko guneak ere badidu, bertako kostaldeko zenbait zonaldetan ere gainbehera egoeran egon delako[36].

Ingalaterran gainbehera garbia izan duela adierazi izan da.

Kontserbazio neurriak

aldatu

Habitataren lehengoratzea eta berreskurapena da neurririk eraginkorrena baso-igel gorria kontserbatzeko. Baso hostoerorkorrak eta baso naturalak lehengoratzea eta babestea zein ur putzuen sareak sortzea eta babestea oso neurri garrantzitsuak dira. Basoan eta nekazal-eremuetan ematen den ustiaketan ere kudeaketa zorrotz bat egon behar da animalia zaurgarri hauen habitaten suntsipena murriztu nahi bada[37].

Anfibioak munduko ornodun mehatxatuenak dira eta desagertzeko arriskurik handiena dutenak[38], animalia hauek kontserbatzeko ezinbestekoa da tokian-toki jardutea eta tokiko populazioak babestea, hala nola tokiko hezeguneak eta basoak babestu eta desagertuak badira birsortuz, berreskuratuz. Kontzientziazioa eta ingurumen hezkuntza ere ezinbestekoak dira animalia hauen garrantzi ekologikoa eta zaurgarritasuna gizarteratzeko.

Euskal Herrian Aranzadi Zientzia Elkarteak, beste hainbat eragile, fundazio eta elkarteekin batera anfibioen eta honen ugalketarako habitaten kontserbaziorako ekimen ezberdin plazaratu ditu, bai anfibioentzako putzu sareak sortuz ikastetxe eta udaletxe ezberdinekin elkarlanean, eta baita ere kontzientziazio dinamiketan bai sare sozialetan burututako kanpainekin eta baita ere ikastetxeetan ikasleekin batera landutako ekimen didaktiko ezberdinekin[39][40].

Klima aldaketaren kontrako neurriak hartzea ere ezinbesteko borroka da.

Irudiak

aldatu
  •  
  •  
  •  
    Igelak anplexoan
  •  
  •  
  •  
    Igelak anplexoan eta arrautza paketez inguratuta
  •  
    Arrautzak
  •  
  •  
    Arrautza pakete bat gainazalean flotatzen
  •  
    Arrautza paketeak
  •  
    Zapaburuak
  •  
    Zapaburuak
  •  
  •  
    Igel osatu berriak
  •  
  •  
  •  
  •  
  •  
  •  
    Arrautza lirdingatsuak
  •  
  •  
  •  
  •  
  •  

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b (Gaztelaniaz) «Primera cita de albinismo en una larva de Rana temporaria» Asociación Herpetológica Española.
  2. ↑ (Gaztelaniaz) «Anfibios españoles, (identificación, historia y distribución) - García París, Mario; Salvador, Alfredo: 9788493209506 - IberLibro» www.iberlibro.com ISBN 10: 8493209503 / 13: 9788493209506. (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  3. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «Guía de Campo de los Anfibios y Reptiles de España y de Europa» Ediciones Omega (Omega) 2024-07-29 ISBN 978-84-282-1664-7. (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  4. ↑ Guyétant, Robert. (1967). «Une ponte albinos de Rana temporaria» Publications de la Société Linnéenne de Lyon 36 (6): 254–257.  doi:10.3406/linly.1967.5933. (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  5. ↑ (Ingelesez) Ruiz-Elizalde, Ángel. (2019). A unique case of albinism in Rana temporaria parvipalmata in Cantabria. Asociación Herpetológica Española.
  6. ↑ «Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe - Scientific Publications of the Muséum national d'Histoire naturelle, Paris» sciencepress.mnhn.fr (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  7. ↑ (Ingelesez) «AmphibiaWeb - Rana temporaria» amphibiaweb.org (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  8. ↑ (Gaztelaniaz) Atlas herpetológico del Pirineo. Aranzadi Zientzia Elkartea.
  9. ↑ (Ingelesez) «Frog Factsheet - Irish Peatland Conservation Council - IPCC» Irish Peatland Conservation Council (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  10. ↑ (Ingelesez) «Native Reptiles and Amphibians» The Herpetological Society of Ireland 2014-12-17 (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) Caamaño Chinchilla, Laura. (2022). Rana temporaria en los Pirineos: biogeografía de poblaciones. Universidade de Vigo (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  12. ↑ «Rana temporaria en el Pirineo occidental» Naturaleza Aragonesa 35 ISSN 1138-8013..
  13. ↑ (Galizieraz) Atlas dos anfibios e réptiles de Galicia. .
  14. ↑ Atlas del Amfibis i Reptils de Catalunya i Andorra. Edicions Brau.
  15. ↑ ARANZADI. «EUSKAL HERRIKO ANFIBIOAK» ARANZADI (Noiz kontsultatua: 2024-08-17).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) [https://www.aranzadi.eus/fileadmin/docs/Munibe/1981115154.pdf «Herpetofauna de Guipúzcoa: Estudio Faunístico y Relaciones con la Climatología»] MUNIBE (Donostia: Aranzadi Zientzia Elkartea) 33.
  17. ↑ «Zuberoa - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2024-08-17).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) «Atlas de distribución de los Anfibios y Reptiles de Navarra» MUNIBE (Donostia: Aranzadi Zientzia Elkartea) 46 ISSN 0214-7688..
  19. ↑ Aranzadi. «#txiobatputzuan erronka: lagundu anfibioen Euskal Herriko banaketa mapa osatzen» Aranzadi (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  20. ↑ a b Ludwig, Gerda; Sinsch, Ulrich; Pelster, Bernd. (2015-04-01). «Behavioural adaptations of Rana temporaria to cold climates» Journal of Thermal Biology 49-50: 82–90.  doi:10.1016/j.jtherbio.2015.02.006. ISSN 0306-4565. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  21. ↑ Cogălniceanu, Dan; Dorel, Ruşti; Plăiaşu, Rodica; Palmer, Michael W.. (2018). «Out in the Cold: Trophic Resource Use by the Common Frog (Rana temporaria) Populations Inhabiting Extreme Habitats» Annales Zoologici Fennici 55 (4-6): 257. ISSN 0003-455X. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  22. ↑ Ludwig, Gerda; Sinsch, Ulrich; Pelster, Bernd. (2015-04-01). «Behavioural adaptations of Rana temporaria to cold climates» Journal of Thermal Biology 49-50: 82–90.  doi:10.1016/j.jtherbio.2015.02.006. ISSN 0306-4565. (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  23. ↑ (Ingelesez) «AmphibiaWeb - Rana temporaria» amphibiaweb.org (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  24. ↑ «Rana bermeja - Rana temporaria - Hábitat» www.vertebradosibericos.org (Noiz kontsultatua: 2024-08-13).
  25. ↑ (Gaztelaniaz) «Veinticuatro horas en la dieta de los metamorfoseados de la rana bermeja (Rana temporaria)» Revista Española de Herpetología 14: 5-18.
  26. ↑ (Gaztelaniaz) «Alimentación de las ranas pardas, Rana gr. temporaria, en el Circo de Piedrafita (Pirineos, España)» Revista Pirineos (Jaka): 101-102..
  27. ↑ (Ingelesez) The diet of Rana temporaria Linnaeus, 1758 in relation to prey availability near its altitudinal limit. ISSN 1848-2007..
  28. ↑ Mollov, Ivelin A.. (2008-01-01). DIET AND TROPHIC NICHE OVERLAP OF THE MOOR FROG (Rana arvalis Nilsson, 1842) AND THE COMMON FROG (Rana temporaria L., 1758) FROM POLAND. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  29. ↑ (Ingelesez) Laurila, Anssi; Crochet, Pierre-André; Merilä, Juha. (2001-05-01). «Predation-induced effects on hatchling morphology in the common frog ( Rana temporaria )» Canadian Journal of Zoology 79 (5): 926–930.  doi:10.1139/z01-045. ISSN 0008-4301. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  30. ↑ «Rana bermeja - Rana temporaria - Interacciones» www.vertebradosibericos.org (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  31. ↑ (Ingelesez) Broz, O.; Privora, M.. (1952-03). «Two skin parasites of Rana temporaria: Dermocystidium ranae Guyénot & Naville and Dermosporidium granulosum n.sp.» Parasitology 42 (1-2): 65–69.  doi:10.1017/S0031182000084286. ISSN 1469-8161. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  32. ↑ (Ingelesez) «Chytridiomycosis in three species of Rana genus from northeastern Poland» Current Trends in Microbiology.
  33. ↑ (Ingelesez) Diego-Rasilla, Francisco J.; Luengo, Rosa M.; Phillips, John B.. (2013-07-01). «Use of a light-dependent magnetic compass for y-axis orientation in European common frog (Rana temporaria) tadpoles» Journal of Comparative Physiology A 199 (7): 619–628.  doi:10.1007/s00359-013-0811-0. ISSN 1432-1351. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  34. ↑ Adler, Kraig. (1970). «The Role of Extraoptic Photoreceptors in Amphibian Rhythms and Orientation: A Review» Journal of Herpetology 4 (3/4): 99–112.  doi:10.2307/1562884. ISSN 0022-1511. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  35. ↑ (Ingelesez) Adler, Kraig. (1976-04). «EXTRAOCULAR PHOTORECEPTION IN AMPHIBIANS» Photochemistry and Photobiology 23 (4): 275–298.  doi:10.1111/j.1751-1097.1976.tb07250.x. ISSN 0031-8655. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  36. ↑ (Gaztelaniaz) [https://www.aranzadi.eus/fileadmin/docs/Munibe/1998059071CN.pdf «El declive de una población costera cantábrica de Rana bermeja (Rana temporaria)»] MUNIBE (Donostia) 50 ISSN 0214-7688..
  37. ↑ (Gaztelaniaz) [https://www.herpetologica.org/nuevos_hallazgos/bio-275-336_montori_rev.pdf Bases para la gestión forestal en relación con la herpertofauna. ].
  38. ↑ (Ingelesez) Luedtke, Jennifer A.; Chanson, Janice; Neam, Kelsey; Hobin, Louise; Maciel, Adriano O.; Catenazzi, Alessandro; Borzée, Amaël; Hamidy, Amir et al.. (2023-10). «Ongoing declines for the world’s amphibians in the face of emerging threats» Nature 622 (7982): 308–314.  doi:10.1038/s41586-023-06578-4. ISSN 1476-4687. (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  39. ↑ «Eskoletako Urmaelen Sarea - Zer da EUS?» www.urmaelaeskolan.eus (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).
  40. ↑ Aranzadi. «Eskoletako Urmaelen Sarea» Aranzadi (Noiz kontsultatua: 2024-08-14).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Baso-igel_gorri&oldid=9994818"(e)tik eskuratuta
  NODES
admin 2
Idea 2
idea 2
todo 4
twitter 1