Bizantziar literatura

Bizantziar literatura Erdi Aroko grekoan Ekialdeko Erromatar Inperioan, K.o. 330 eta 1453 urteen artean, idatzitako lanen multzoa da. Erromaren herentzia politikoan oinarrituta, Greziaren eta Kristautasunaren jaraunspenek eta Ekialde Hurbileko testuinguru kulturalak eragin zioten. Bost aldi handi bereiz daitezke: antzinako tradizioarena (IV.-VII. mendearen hasiera), ez egote erlatiboko aldi batek jarraitu zuena (VII – VIII); IX. eta X. mendeetan izandako berrikuntzari “Errenazimentu aurreko” aldiak (XI-XII. mendea) jarraitu zion eta azken aldia (XII. eta XV. mendeak).

Zenbait sailkapen proposatu ziren hura osatzen zuten literatura-generoetarako. Hemen, erretorika, historia, hagiografia, kontakizun apokrifoak, eleberria, entziklopedistak eta saiakeragileak jasoko dira, baita poesia ere. Antzinako greziar kulturaren «azpiproduktu»tzat hartua luzaroan, bizantziar literatura gaur egun bere horretan aztertua dago, eta, bere alderdi guztietan, bizantziar zibilizazioaren eta haren inguruko herrien originaltasuna hobeto ulertzeko.

Testuinguru historikoa

The Oxford Dictionary of Byzantiumen arabera, “literatura” kontzeptua ez zen existitzen Bizantzion, gehien hurbiltzen zena “logoi” kontzeptua zen, izaera juridikoa, historikoa, erretorikoa, nobelakoa, hagiografikoa eta abar duten “estilodun testu” guztiak barne. Beraz, sailkapen zehatza egitea zaila gerta daiteke, bai denborari (garai historiko handiak) bai generoari dagokienez. Gainera, liburuak arraroak eta garestiak ziren garai batean, literatura hori deklamatua izateko egiten zen irakurtzeko baino gehiago. Liburu baten «argitalpena», maiz, zenbait literatura-zirkulutan irakurketa publikoa egitean zetzan; horregatik da erretorikaren edo diskurtso ederrak egitearen artearen eta harekin lotutako beste generoen garrantzia. Gainera, erretorikak ezartzen zituen arau zorrotzek, bai funtsean bai forman, ez zuten gaur egun prosaren eta poesiaren arteko bereizketak baino garbiago egiten.

Bizantziar gizartea

Mendebaldean garai berean zeuden ohituren kontra, heziketa oso hedatuta zegoen Bizantzion, eta egoera apaleko jendeak heziketa ona eman ziezaiekeen bere seme-alabei, administrazioan edo armadan ondo ordaindutako karrera baten giltzarri. Hori izan zen, adibidez, Mikel Psellosen kasua (1018-1081en ondoren), funtzionario apal baten semea, ikasketetan pertsonaia boteretsuak ezagutu zituena eta, Filadelfian epaile izan ondoren, “filosofoen kontsul” eta filosofia-irakasle izendatu zutena Konstantinoplako unibertsitate berrituan. Historialaria, filosofoa, saiogilea eta gutun ikaragarri baten egilea, Konstantino IX.etik (1042-1055) Mikel VII.a Dukasera (1071-1078) igaro ziren gobernu guztien parte ere izan zen.

Hala ere, literato guztiek ez zuten izan Psellosen aukera bera, eta haietako gehienek ezin zuten bizirik iraun babesleen eta mezenasen laguntzarik gabe; asko dira gizarteko goi-klaseetan, batez ere familia inperialean eta haren ingurunean. Beraz, ulertzen da zer garrantzi duten jendaurrean deklamatzeko erabiltzen diren generoek, goi-mailako pertsonaien eta mezenasen apologia eginez, hala nola epitafioak (έπιτάφος λόγος) edo hileta-otoitzak eta epitalamio (έπιθαλάμιος λόγος) edo ezkontza-gorazarreak.

Kanpo-eraginak

Grezia

Bizantziar literatura honela definitu zen: “Bizantziora eramandako Alexandriako literatura”. Greziako eragina, beraz, ez zen Atikako zibilizazioarena izan, baizik eta zibilizazio helenistikoarena, Alexandriakoa, Atenasera eta Jerusalemera begira, bi korronteez osatua, bata intelektuala eta akademikoa (Luziano, Akiles Tazio, Heliodoro) eta bestea erromantikoa eta herrikoia (Teokrito, Kalimako, Kinto Esmirnakoa). Hala ere, korronte intelektuala izan zen garrantzitsuena, Dionisio Halikarnasokoa bezalako erretorikoen mugimendu batek indartua, hizlari klasikoetara itzultzearen alde baitzegoen. Emaitza literatura bat izan zen, mamia formen alde sakrifikatzen zuena, autore zaharren artean zegoen hizkuntza ederra bilatzen zuena eta era sinplean adierazteko gai ez zen pentsamendua. Horregatik zuen izaera didaktikoa, hain zuzen ere, aipamen klasikoak eta biblikoak ulertzeko eta estilo-figurak, sarritan hermetikoak, baloratzeko gai zen irakurle-multzo txiki batengana zuzenduta zegoen.

Erroma

Kultura grekoak eraginda, Erromatar Inperiotik jasotako herentziak ere markatu zuen bizantziar zibilizazioa. Bere legeak erromatarrak ziren; bere gobernua, armada, burokrazia, hizkuntza eta bizitza publiko eta pribatua bezala, baita grekoak latina Heraklioren garaian (575-641) administrazioaren hizkuntza gisa ordeztu ondoren ere. Alexandria Erromak orekatutako zentro intelektuala da, gobernuaren erdigunea. Bizantziarrak historian sartzen dira Inperio erromatar bezala; bai grekoz, bai latinez, bizantziarrek beren inperioa Βασιλεία τῶν Ῥωμαίων (Erromatarren inperioa) gisa hartuko dute aurrerantzean ere, eta Konstantinopla, hiriburua, "Erroma Berria".

Kristautasuna

Hirugarren eragina kristautasunarena izan zen. Alexandrian jaio zen greko-ekialdeko kristautasuna. Hiri horretan egin zen Bibliaren bertsio grekoa, Septuaginta izenekoa, K.a. 272. urtearen inguruan; bertan, berriz, filosofia grekoaren eta erlijio juduaren fusioa gertatu zen, eta Plotinoren eta Porfirioren neoplatonismoa sortu zen. Kristautasunera bihurtu ondoren, Alexandria ez zen soilik Origenes eta Arrioren hiria izan, baita Greziako Elizako Gurasoena ere, haien atzean literatura ugari utzi baitzuten. Antzinako Egiptotik etorri zen bizantziar monakismoa sortu behar zuen banakako aszetismoaren kontzeptua. Kristautasuna estatu-erlijio izaeko izango duen progresio geldoaren amaieran, erromatar enperadore jainkotuaren irudia Jainkoaren ordezkaria den enperadore bihurtuko da, hortik sortuko da zesaropapismoa. Eragin kristaua goi-klaseetara bideratutako literaturan islatuko da aldi berean, Elizako Gurasoen idazkien bidez, bai eta herri-literaturan ere, non santuen bizitzari eta haien mirariei buruzko kontakizunak ugari diren, hala nola Konstantino Handiaren eta haren ama Helenaren inguruan sortuko diren legendak.

Ekialdea

Azken eragina Ekialdekoa da, bereziki Asia Txikikoa. Erromako armadako jenerala (imperator), «Augusto» izenburu anbiguopean bere omnipotentzia zainduz, konnotazio politiko gehiago baitzuen erlijiosoa baino, enperadorea pixkanaka ekialdeko monarka bihurtuko da eta autokrator izena hartuko du. Politikan baino gehiago, Asia Txikiak eragina izango du erlijioan. Egipto ptolemaikoa eta Siria seleuzida Greziako ekialdeko Elizaren sorlekuak izango dira, eta Antiokiak paper garrantzitsua izango du erlijio-literaturaren garapenean, Juan Krisostomo eta haren jarraitzaileen zuzendaritzapean.

Hizkuntza: koinea

Alexandro Handiaren etnia anitzeko armadak elkar ulertzeko beharrak erraztu egin zuen antzinako dialekto joniarra, doriarra, eolikoa eta atikoa bateragarri egin zituen koiné (κοινή διάλεκτος edo "hizkera arrunta") izeneko hizkuntza komuna hedatzea. Hizkuntza hori, gramatikalki finkatua, eskoletan irakatsia, administrazioaren eta merkataritzaren hizkuntza bihurtu zen Alexandroren oinordekoen inperioan. Hizkuntza hori hartu zuen literaturak ere, eta, eskualdearen arabera, ahozko hizkuntza laster osatuko zuten dialektoak garatzen ziren bitartean. Epe luzera, literatura-hizkuntza letratuek bakarrik ulertuko dute, beraiek ere beste hizkuntza bat erabiltzen baitzuten eguneroko elkarrizketan. Horrela, koinea hizkuntza-ideal zurruna zen, gramatika-egitura konplexuekin, hiztegi distiratsu, baina ilunarekin. Horrek esan nahi zuen literatura aztertu beharreko zerbait zela, eta esfortzuz bakarrik hauteman zitekeela.

Gauzak aldatu egin ziren VII. mendean, garai zurrunbilotsuan, hiriak gainbehera etorri baitziren, eta, horiekin batera, hezkuntza, hizkuntzaren erabilera eta estilo klasikoak. Koineak termino atzerritarrak, latindarrak, arabiarrak, armeniarrak eta abar onartuko ditu. XI. mendean, Psellos-ek (1018-1078), hizkuntzaren garbitasunaren eta ortografiaren zuzentasunaren defendatzaile sutsuak, gramatika-birak erabiltzen ditu, koinarenak ez direnak eta, batzuetan, herri-hizkuntzaren eragina jasaten dutenak. XII. mendeko errenazimentu kulturalarekin, genero berriak garatzen dira, hala nola abenturazko eleberria edo maitasunezkoak, klase herrikoietara gehiago zuzentzen direnak. Greziako herrialdeen inbasio latinoaren ondorioz, 1204ko gurutzadan, herri-hizkuntzako lehen lanak agertu ziren, eta, horiekin batera, goi-mailako hizkuntzan idazten jarraitzen dutenak.

Etapa helenistiko-erromatar izatetik bizantziar izatera pasatzean hizkuntza idatzia —bigarren koinea— eta ahozko hizkuntza bereizten dituen aldea handitzen da. Hura, arkaizatzailea eta eruditua, atikeraren perfekzio formalaren kanonaren gramatikari atxikitua, gelditu egin zen, bigarren sofistikaren garaian; geldiera, hizkuntza idatzira mugatu zen, gutxienez hizkuntza ofizialiera eta literariora. Ahozkoa noizean behingo dokumentu pribatuetan besterik ez da agertzen.

Bizantziar literaturaren aldiak

Bizantziar literaturaren bilakaera bost aldi handitan banatzen da normalean.

Kristautasunak antzinako tradizioak eraldatzen ditu (III. mendetik VI. mendera)

Konstantinopla fundatu zenean, literatura greko tradizionalak ezagutu zituen zenbait genero, drama edo poesia lirikoa esaterako, aspalditik desagertuak ziren; orduan, Elizako Guraso grekoen eraginpean, kristau-pentsamenduaren eta pentsamendu helenistikoaren arteko sintesia egiten saiatzen zen literatura kristaua sortu zen. Eguneroko bizitzan erabiltzen den hizkuntzatik oso urrun dagoen hizkuntza batean adierazten da; hezkuntza grekoaren sistemaren herentzia da, non erretorika zen ikasketetako gai nagusia. Justiniano enperadoreak (483-565) paganoen aurka hartutako neurriak (azken unibertsitate paganoa zen Atenasko Platonen Akademiaren itxiera, Anatolian jainko paganoak gurtzeko debekua), juduen jazarpena, heresien aurkako borroka (monofisismoa, Hiru Kapituluen eztabaida), paganismoaren amaiera ekarri zuten aldi berean, literatura-ekoizpena nabarmen moteltzea eta Konstantino Handiak munduaren zati horretan sartutako jurisprudentziaren irakaskuntza ahultzea ekarri zuten.

Beraz, kristau literatura-sorkuntza biziko aldia da, grekoz, baina baita latinez ere (Amiano Martzelino, Klaudiano) eta sirieraz ere (Romano Meloda). Garai hartako idazle handien helburu nagusia, hala nola Juan Krisostomo, pseudo-Dionisio Areopagita edo Prokopio Zesareakoarena, munduaren eta gizakiaren ikuspegi berri bat proposatzea da, iraganetik jasotako literatura-formak erabiliz. Hagiografia honela garatzen da, mirarien kontakizunak testuinguru berri batean jartzen dira, bai basamortuan (Basamortuko Gurasoen apotegmak), bai hiri-ingurune tradizionalean, baina haren balioak baztertuz (Simeon Emesiskoa).

Egile batzuk:

Aldi horretan hiru Elizako Guraso, Kapadoziakoak, nabarmentzen dira. “Alexandriako mugimendu berri” honek doktrina ortodoxoa defendatzen du arianoen kontra eta arrazoiaren lekua erlijio-auzietan:

Basilio Zesareakoa, Zesarean jaioa 329 inguruan eta 379. urtean hila. Hirutasun kontzeptua garatu zuen, Aitaren eta Semearen arteko naturaren antzekotasunean oinarrituta. Antolatzaile aipagarria izan zen, eta monjeen zeregin ekonomiko eta soziala sustatzen duen arau bat idatzi zuen.

Gregorio Nisakoa, Basilio Zesareakoaren anaia, 335 eta 340 artean jaioa eta 394 ondoren hila. Teologoa, parte hartu zuen arrianoen kontrako liskarretan. Gai zientifikoetan interes handia du, eta sarritan gai fisiko, fisiologiko edo medikoak jorratzen ditu.

Gregorio Nazianzokoa (edo Gregorio Teologoa), 329/330ean jaioa, 390ean hila. Lehenengo monje, gero Konstantinoplako patriarka izan zen. Autore emankorra izan zen, 354 epigrama idatzi zituen, gutun eta sermoi ugari ere, non Nizeako ortodoxiaren aldeko sutsu agertzen den. “Teologo” titulua jaso zuen Kaltzedoniako kontzilioan, garaiko gatazka dogmatikoetan zuen zereginagatik.

Garaiko idazleen artean hauek ere badaude:

Juan Krisostomo. Familia bikain batean jaio zen, hezkuntza aurreratua jaso zuen eta, Konstantinoplan bizitzen jarri aurretik, godo arrianoen botere gero eta handiagoaren aurkako borroketan parte hartu zuen. Predikari handia, homilia hauek 2.000 eskuizkribu inguru betetzen dituzte. Eskrituren interpretazio literala nabarmentzen du, eta interpretazio alegorikoak baztertzen ditu.

Eusebio Zesareakoa. 260 inguruan jaio zen, eta 339/340an hil zen. Jazarpenen amaiera bizi izan zuen eta Zesareako apezpiku izan zen «tolerantzia-ediktua»ren aldarrikapenetik. Teologoa (arrianoengandik oso gertu) eta historialaria izan zen aldi berean, eta Elizaren Historia bat idatzi zuen, hainbat aldiz berrikusi zuena garaiko egoera politikora egokitzeko, eta Konstantinoren Bizitza bat.

Sokrates Konstantinoplakoa, 380 inguruan jaioa, 439. urtearen ondoren hila. Elizaren historialaria. Bere Elizaren Historiak Eusebio Zesareakoarena jarraitzen du, eta 305-439 aldia hartzen du zazpi liburukitan, bakoitza enperadore baten bizitzari eskainia.

Atanasio Alexandriakoa, 295ean jaioa, 373. urtean hila, teologoa eta filosofoa. Haren obra nagusia lau liburukitan egindako arrianismoaren ezeztapena da. Halaber, San Antonioren bizitza idatzi zuen, eta hark lagundu zuen monakismoaren hedapenean.

Paladio Helenopoliskoa, 363 edo 364. urtean jaioa, 340 inguru hila. Elizgizon eta idazlea izan zen, Helenopolisko gotzain Joan Krisostomori laguntzeagatik kaleratu aurretik. Ondoren, Aspunako gotzaina izan zen. Historia Lausiacaren egilea da, eta monakismo egiptoarraren garapena deskribatzen du. San Joan Krisostomoren bizitzari buruzko Elkarrizketak eta Indiako herriei eta brahmanei buruzko tratatua ere zor zaizkio.

Prisko Paniokoa, Traziako historialaria, 410 eta 420 artean jaio eta 472 urte geroago hil zen. Diplomatiko eta idazlea, hunoengana joan zen 449. urteko enbaxadan parte hartu zuen. Atila eta hunoen iturri nagusietako bat izan zen VI. mendeko autoreentzat.

Zosimo, 460 inguru jaioa, egun ezezagun batean hila. Altxor Inperialeko funtzionarioa. Azken historialari paganoetako batek Historia Berria idatzi zuen, Alariko I.ak Erromaren arpilaketaren arte.

Amiano Martzelino, 330 inguruan jaio zen, eta 395 inguru hil zen. Jatorri greko siriarrekoa izan arren, azken historialari paganoetako bat izan zen, baita latina erabiltzen azkenetako bat ere. Haren obra nagusia, Res gestae, Tazitoren Historiak jarraitzen ditu eta K.o. 96tik 378ra doa.

Justinianoren agintaldia jarduera handiko aldi horren amaiera izan zen. Enperadoreak berak himno eta idazki dogmatiko ugari konposatu zituen. Espedizioak kontatu zituzten zenbait historialari animatu zituen, hala nola Prokopio Zesareakoa (ikus "Historia").

Pedro Patrizioa, 500. inguruan jaioa, 500-565. inguruan hila. Abokatua eta diplomatikoa, Iliriakoa, Erromatar Inperioaren historia idatzi zuen Julio Zesarren heriotzatik, K.a. 44an, Konstantzio II.aren heriotzera arte, 361an. Magister officiorum funtzioaren historia ere idatzi zuen Konstantino Handiaren garaian sortu zenetik Justinianoren garaira arte, besteak beste, zeremonia inperialak deskribatuz, Konstantino VII Porfirogenetak bere De Ceremoniis-en errepikatuko dituenak.

Agatias, Eskolastikoa deitua, 532. urtearen inguruan jaio zen eta 580. urtearen inguruan hil zen. Jatorriz Asia Txikikoa zen, eta lehenbizi Esmirnan lan egin zuen, Konstantinoplako abokatu ezagun bihurtu aurretik. Poema laburrak eta epigramak idatzi zituen, baina batez ere Justinianoren Historiagatik da ezaguna. Prokopio Zesareakoaren lana jarraitzen du, eta 552 eta 55829 bitarteko enperadorearen jarduerak hartzen ditu.

Juan Efesokoa (Juan Asiakoa edo Juan Amidakoa ere deitua), 507. urtearen inguruan jaioa, 585. urtearen ondoren hila. Apezpiku monofisita da eta idazle erlijiosoa Siriako hizkuntzan, Ekialdeko Beatoen Bizitzen egilea da, Mesopotamiako monje eta aszeten 58 biografia laburren multzoa, eta Elizaren Historia bat ere idatzi zuen, Julio Zesarrekin hasi eta 585 arte, ezbairik gabe, heriotzak etengo zuena.

Agatias Mirinakoa. 530 inguru jaio zen, 582 eta 594 artean hil zen. Abokatua, poeta eta historialaria.

Garai iluna (VII. eta VIII. mendeak)

Aldi aberats horren ondoren, beste aldi ilun samar bat, teologo batzuk bakarrik baitaude aktibo (Maximo Aitorlea eta Germanos I Konstantinoplan, Juan Damaszeno Sirian). Garai zurrunbilotsua da, bai barnealdean (hainbat enperadoreren segida), bai kanpoaldean (inbasioak); hiri-bizitzak eta hezkuntzak gainbehera egiten dute hizkuntza eta estilo klasikoarekin batera. Ikonoklasiaren garaian, halaber, hainbat arte- eta literatura-lan suntsitzen dira. Heraklio dinastiako idazle gehienak ekialdeko probintzietatik datoz, eta horietako batzuk dagoeneko kontrol musulmanaren pean daude. Inperioaren barruan, ikonoklasiaren garaia da, erlijio-literatura ugari sortu zuena, baina mugimendu horren aurkako autoreen testuak soilik iritsi zaizkigu. Periodoak benetako historialari gutxi sortu zituen, baina bai garai hura ondo ulertzeko zenbait kronista.

Zenbait autore:

Jorge Pisidiakoa. Ikus "Poesia profanoa".

Juan Antiokiakoa (kronista). Badirudi izen horren azpian bi autore nahasten direla, bata VII. mendean bizi izan zena eta Munduaren Historia idatzi zuena, Adamen garaitik hasi eta 610era; X. mendean bizi izan zen bestea. Ia ezinezkoa da batari eta besteari dagozkion testuak apartatzea.

Maximo Aitorlea (580-662), monje eta teologoa. Asekretis (idazkari inperiala) izan zen Heraklioren gortean. Monotelismoaren liskarrean ortodoxia defendatu zuen eta Konstantzio II.ak traizioa leporatu zion. Autore erlijioso emankorra, Kapadoziako Elizako Gurasoek eraginda, bizantziar mistizismoaren benetako sortzailea izan zen.

Sofronio Jerusalemgoa. Ikus Hagiografia.

Andres Kretakoa (himnografoa), 660 inguruan jaioa, seguru asko 740an hilda. Damaskokoa, Sirian eta Palestinan bizi izan zen, konkista arabiarraren ondoren, Kretako gotzain izan aurretik. Hainbat ereserki erlijioso konposatu zituen, besteak beste Kanon Handia, eliza ortodoxoetan garizuman oraindik irakurria. Genero horren sortzailetzat hartzen da, kontakionak ordezkatu zuena. Horrelako sortzailetzat hartzen da ukipion ordeztu zuena ("Poesia erlijiosoa" atalean ikusi).

Nizeforo I. Konstantinoplakoa, 758 inguruan jaioa, 828an hila, teologoa eta historialaria. Hainbat liburu idatzi zituen ikonoak defendatzeko. Bere Historia Syntomos (Breviarum)-ek 602 eta 769 bitarteko gertaerak deskribatzen ditu; bere Chronographikon subiranoen zerrenda da, mundua sortu zenetik 829 arte.

Literatura-berrikuntza (IX. eta X. mendeak)

Literaturari dagokionez, “mazedoniar errenazimentua” deitzen dena gutxiago bereizten da bere sormenagatik, antzinate berantiarreko kultura helenistiko-kristaua bildu, kopiatu eta egituratzeko borondateagatik baino. Horretarako, egina zegoena konpilatu eta egituratu zen. Eskuliburuen garaia izan zen, bai hierarkia burokratikoarena (taktika), estrategiarena edo taktika militarrena (strategika), zuzenbide erromatarrarena (basilika), bai hiriburuko korporazioek jarraitu beharreko arauena. Konstantino VII.a Porfirogenetak eta bere gorteak De thematibus, De administrando imperio eta De ceremoniis bezalako tratatuekin eman zuten tonua.

IX. mendean monjeek eta eliztarrek menderatu zuten, hala nola Teofanes Aitorlea, Teodoro Studita eta Jorge Hamartolos. Hurrengo mendean funtzionario zibil eta eliztarrek ordeztu zituzten, eta maisu zaharren testuak bildu eta argitaratu zituzten, hala nola Platon, Homero eta Aristoteles. Aurreko mendeetako heroi eszentrikoei pertsonaia errealagoak gehitzen zaizkie, hala nola Filaretos Eskuzabala, aristokrata aberatsa, ia guztia pobreei edo monje eta erlijiosoei eman ziona, Teodora Tesalonikakoa edo Irene Krisosobalantongoa bezalako diziplina monastikoari men eginez.

Berritasun erreal bakarra idazkera untzialaren ordezkapena da; idazkera untziala maiuskulan eta antzinako erromatar letra etzanean oinarritua, III. mendetik VIII. mendera bitartean erabilia, karolina minuskulak ordeztu zuen. Hala ere, herri-hizkuntzak jarraitu egin zuen, eta santuen bizitza asko berridatzi ziren hizkuntza arkaiko bezain hantustean.

Zenbait autore:

Konstantino Zefalas (jaiotza- eta heriotza-data ezezagunak), konpilatzailea, Antologia grekoan lan egin zuena.

Jurgi Sintzelo (jaioteguna ezezaguna, 810. urtearen ondoren hila), elizgizon eta kronista bizantziarra. Monjea, Konstantinoplako Tarasio aitalehenaren syncelle edo idazkari pertsonala (sintzeloa, "zeldakidea") izan zen. Hau hil ondoren, monasterio batera erretiratu zen, eta han idatzi zuen Kronografiaren Laburpena (Eklogia chronographias); han, munduko gertakizunak sartzen dira, Adan eta Evatik hasi eta Dioklezianoren agintaldiaren hasieraraino.

Teofanes Aitorlea. Ikus "Historia".

Jorge Harmatolos (edo Jorge Monjea) (jaiotza- eta heriotza-data ezezagunak), kronikari. Kronika unibertsala lau liburutan utzi zuen, eta munduaren historia kontatu zuen sorkuntzatik 842. urtera arte, batez ere erlijio-gertaeretan oinarrituta 37.

Joan Damoaskokoa. Ikus "Poesia erlijiosoa".

Teodoro Studita. Ikus "Poesia erlijiosoa".

Kassia Konstantinoplakoa, 800 eta 810 artean sortua, 843 eta 867 bitartean hila. Teofilo enperadorearen emazte posible gisa aurkeztu zuten, zeina gerora Teodorarekin ezkondu zen. Erlijioso bihurtuta, komentu bat sortu zuen Konstantinoplan, eta liturgiako 38 himno konposatu zituen (edo konposatuarazi).

Fozio. Ikus "Erretorika".

Joan VII.a Gramatikaria, VII. mendearen amaieran jaioa, 867. urtearen ondoren hila. Jatorriz Konstantinoplakoa zen, lehenengo ikonoduloa izan zen ikonoklasta egin aurretik. Leon V enperadoreak aukeratu zuen Konstantinoplako kontzilioan (815) irudien gurtza gaitzesteko testu-florilegio bat biltzeko, eta batez ere ospe handiko hizlari gisa ezagutzen da.

Leon VI.a Jakituna, 866. urtean jaioa, 912an hila, enperadorea eta Fozioren ikaslea izan zen. Sermoi, ereserki liturgiko eta beste asko idatzi zituen. Letra-jendea babestu eta bultzatu zuenez, jauregia akademia edo lizeo bihurtu zen noizean behin.

Konstantino VII.a Porfirogeneta, 905. urtean jaioa, 959. urtean hila. Enperadorea izan zen, literatura-jarduera biziaren ardatza, non pertsonalki parte hartu baitzuen lan historiko, politiko eta hagiografikoak osatuz, hala nola De administrando imperii, De Ceremonis, De Thematibus eta Vita Basilii.

Suda bizantziar entziklopedia handiaren XVI. mendeko edizioaren orrialde bat.

Suda (?). Ez da ezagutzen izen hori hartzen duen egilearen edo egileen identitatea. IX. mendearen amaieran osatu zen seguruenik, eta askotan birmoldatu zen hurrengo mendeetan. 30.000 sarrera inguru zituen, «bildumen bilduma» zen, garaiko ezagutza unibertsala jasotzen zuena.

Aretas Zesareakoa, 860 inguruan jaio eta 893. urtean hil zen. Bizantziar filologo eta humanistarik handienetakotzat jotzen den prelatua da, Apokalipsiari buruzko iruzkinak lanaren egilea, Ander Zesareakoarengan oinarritua, Platon, Luziano eta Eusebiori buruzko oharrak, eta garaiko auzi politiko eta erlijiosoei buruzko korrespondentzia ugari.

Nikolas I.a Mistikoa, 852. urtean jaioa, 924an hila, Konstantinoplako patriarka. 150 gutun utzi zituen, Bizantzioren eta Italiako hegoaldearen, Bulgariaren eta Kaukasoko eskualdearen arteko elizaren historiari eta harremanei buruzko informazio-iturri bikaina direnak, baita hainbat lan kanoniko ere.

Leon Diakonoa, 950ean jaioa, 992 inguruan hila, historialaria. Haren historiak 959tik 976ra bitarteko aldia hartzen du (Basilio II.aren espedizioak bulgariarren kontra eta Sviatoslav I.a Kievekoaren gerrak grekoen kontra).

Joan Geometrar (edo Jean Kyriotès). Ikus "Poesia profanoa"

Pizkunde aurrea (XI. eta XII. mendeak)

Aldi horretan aurreko aldiko entziklopedismoaren kontrako erreakzioa sortu zen. Idazle mota berri bat sortzen da: ez da ez monje ez funtzionarioa, baizik eta intelektuala, are poeta profesionala ere, bere talentuaz jabetzen dena eta bere esperientzia pertsonala abentura- edo maitasun-eleberrietan ezagutarazteko irrikaz dagoena. Idazlan horietan pertsonaiak ez dituzte muturreko izaerak, baina heroiaren ezaugarriak eta antiheroiaren akatsak (Mikel Psellos, Nizetas Koniates) konbina ditzakete. Hala ere, tradizioa iturri gisa ez ezik, errealitatea interpretatzeko bitarteko gisa ere (Eustazio Tesalonikakoa) erabiltzen da .

Herri-hizkuntzak sarrera txiki bat egiten du literaturan, eta nolabaiteko umoreak ere bai, eta genero serioagoak, hala nola hagiografia, baztertu egiten dira satiraren mesedetan.

Zenbait idazle:

Kristobal Mitilenekoa, 1000. urtearen inguruan jaio zen, 1050. urtearen ondoren hil. Goi-funtzionario eta poeta izan zen, eta 150 poema utzi zituen, askotan satirikoak, hainbat gairi buruzkoak: armiarma, senar engainatuak, pseudo-intelektualak. Liturgia ortodoxoaren jaiak eta santu guztiak oroitzen zituzten lau egutegi ere idatzi zituen.

Ana Komneno Ikus "Historia".

Mikel Psellos. Ikus "Erretorika".

Mikel Ataliates, 1022 inguruan jaioa, 1085ean hila, goi funtzionarioa (epailea) eta historialaria. Bere Historia 1034tik 1079/1080ra bitartekoa da, eta Erroma zaharraren ospea eta Bizantzioren gainbehera politiko eta militarra bere garaian kontrajartzen ditu. Era berean, lege-itun bat ere utzi zuen, motza eta estilo errazekoa.

Nizeforo Brienio (1062-1137), 1064 inguruan jaioa, 1136 inguruan hila, militarra eta historialaria. Izen bereko jeneralaren seme eta Ana Komnenoren senar, amaitu gabeko obra bat utzi zuen: Historia baterako materiala, bere garaiko familia handien kronika modukoa, Komneno familiaren igoera estilo sinplean azalduz (1070-1079).

Joan Zinamo, 1143 inguruan jaioa, 1185aren ondoren hila, idazkari inperiala eta historialaria. Joan II.aren eta Emanuel Komnenoren (1118-1176) agintaldiak estali zituen Historia bat idatzi zuen, Ana Komnenoren lanaren jarraipena dena.

Nizetas Koniatesek bere Kronikan lanean dihardu, XI. mendeko bizantziar miniatura baten arabera.

Mikel Koniates eta Nizetas Koniates, Asia Txikiko Konaiko (gaur eguneko Honaz) bi anaia. Mikel (1140-1220 inguruan) Atenasko gotzaina izan zen. Sermoien, diskurtsoen, olerkien eta karten sorta zabala utzi zuen, non bere garaiko Atenasko kultura pobrezia deitoratzen zuen. Nizetas (1155-1215/1216) goi mailako funtzionarioa eta historialaria izan zen. Ekialdeko Erromatar Inperioaren Historia idatzi zuen, Emanuelen agintalditik Konstantinopla gurutzatuek hartu zuten arte.

Eustazio Tesalonikakoa. Ikus Hagiografia.

Teofilakto Ohridekoa, 1050 inguruan jaioa, 1126. urtearen ondoren hilda, Bulgariako Akridako artzapezpikua (Ohrid), orduan bizantziar kontrolpean. Konstantino Dukas gaztearen tutore hasieran, 1085 inguruan Printzeen ispilua idatzi zuen enperadore idealaren erretratua eginez. Gero, Ohrideko artzapezpiku izendatu zuten, eta hogei urtez aritu zen fededunak hezten. Eskritura Santuei buruzko iruzkin ugari ere idatzi zituen.

Joan Tzetzes. Ikus Hagiografia.

Teodoro Prodromo. Ikusi "Panfletoak eta satirak"-en azpian.

Konstantino Estilbes, XII. mendearen amaieran eta XIII. mendearen hasieran aktiboa, prelatua (Zizikoko metropolita), erretorikoa eta poeta. Bere lanak Isaak II.a Angelo enperadorearen panegirikoa eta Eliza latindarraren aurkako memoria bezalako hitzaldiak ditu.

Latindar okupaziotik turkiar okupaziora (XII. eta XV. mendeak)

Konstantinopla gurutzatuek hartu zutenetik (1204) turkiarrek konkistatu zutenera (1453), etsipenaren aldia da: jadanik ez da sinesten Jainkoaren laguntzan ortodoxiak barbaroen gainean garaipena lortzeko. Orduan sortu zen historiaren ikuskera tragikoa (Laoniko Kalkondilas), non heroia garaitu baitaiteke (Joan VI.a Kantakuzeno).

Gainera, harremanak ugariagoak dira Mendebaldearekin. Estatu latindaren sorrerarekin batera, Moreako kronika bezalako kronikak kontatzen dituen zaldun-literatura agertzen da. Idazle batzuk, batez ere katolizismo erromatarra onartu zutenak, autore latindarrak grekora itzultzen hasi ziren. Beste batzuek, hala nola Plethon edo Bessarionek, Italiara emigratu zuten. Han, Barlaam kalabriarraren eta beste helenofiloen ongietorri beroa jaso zuten, eta grekoa erakutsi zuten, autore zaharren latinezko itzulpenak sustatzen zituzten bitartean.

Mendebaldeko aurrerapen militarraren eta ekonomikoaren aurrean nagusitasun intelektuala dutela sinetsita, gehiago eusten diote klasikoen hizkera arkaizatzaileari. Aldiz, aurreko aldian agertu zen herri-hizkuntza amodio-poemetan edo beste ospe bat duen hagiografian sendotzen da, nahiz eta oraindik apal bada ere.

Zenbait autore:

Nizeforo Blemides, 1197an jaioa, 1269 inguruan hila, teologoa eta filosofoa. Lehenik eta behin, Nizeako eskola inperialaren zuzendaria da, monje egiten da, eta, bere erudizio handiari esker, jarrera ortodoxoa indartsu defendatzen du latindarrekiko eztabaidetan, eta, horretarako, tratatu teologiko ugari idazten ditu. Halaber, idatzi zituen Aristotelesen filosofiaren eskuliburu bat, bi autobiografia, geografia-eskuliburu bat eta tratatu politiko bat, Estatua inperiala (βασιλικός άνδριάς), 53 enperadore perfektuaren erretratua egiteko.

Teodoro II.a Laskaris, 1221ean jaioa, 1258an hila, Nizeako bizantziar enperadorea. Intelektual handia, eragin handia izan zuen Nizeforo Blemidesek, eta beretzat idatzi zuen Estatua inperiala. Gai filosofiko eta erlijiosoei buruzko hainbat lan idatzi zituen, baita Nizea hirirako enkomion (alabantza) bezalako erretorika piezak ere. Bere gutun-trukaketa ugariak natur zientziei eta matematikari buruzko ezagutza zabala erakusten du.

Jurgi Akropolite, 1217an jaioa, 1282an hila, historialaria, diplomatikoa eta Joan Vatatzesen goi funtzionarioa. Haren Kronika Nizetas Koniatesen lanaren jarraipena da, eta inperioaren historia marrazten du, Konstantinopla latindarrek hartu zutenetik Mikel VIII.a Paleologok hiriburua berrartu zuenarte. Lyongo bigarren kontzilioan Gregorio X.aren enbaxadore, Espiritu Santuaren prozesioari buruzko bi tratatu konposatu zituen.

Nikolas Mesarita, 1163 inguruan jaioa, 1214aren ondoren hila, elizgizon eta idazlea. Irizpide estetiko berriak definitu nahi dituen eskolakoa da. Apostolu Santuen elizaren ekphrasis (deskribapena) egin zuen; bertan bizantziar enperadoreak lurperatuta zeuden, eta turkiarrek suntsitu zuten 1453an.

Joan Apokaukos, 1155 inguruan jaioa, 1233an hila, elizgizona eta teologoa. Garrantzi handia izan zuen Epiroko despoterriko elizen eta Nizean errefuxiatutako patriarka ekumenikoaren arteko eragin-borroketan. Posta-truke ugari duenez, garaiko historia sozial eta juridikoa ezagutzen da.

Maximo Planudes, 1260 inguruan jaioa, 1305ean hila, filologoa eta gramatikaria, Antologia grekoaren edizio berriagatik ezaguna, Tomas Magistro, Demetrio Triklinio, Emanuel Moskopulo, Teodora Raulaina eta Joan Zaridesekin batera, Androniko II.aren garaiko jakintsu handien artean dago.

Georgios Gemistos Plethon. Ikus "Erretorika".

Joan VI.a Kantakuzeno bizantziar enperadorea, sinodo baten buru. Konstantinoplako hesikasto kontseilua,1351. Konstantinopla, 1370-75, pergaminoaren gaineko pintura, 1242 grekozko eskuizkribua, fol.5 v, 37,5 x 24 cm, Frantziako liburutegi nazionala, Paris.

Joan VI.a Kantakuzeno, 1295 inguruan jaioa, 1383an hila, bizantziar enperadorea. 1354an abdikatu ondoren, Joan Kantakuzeno Manganesko San Jorge komentuan sartu zen. Bizitzaren amaieran 1320tik 1356ra bitarteko Memoriak idazten ematen du.

Jorge Pakimeres. Ikus "Historia".

Nizeforo Kalisto, 1256 baino lehen jaioa, 1335 inguruan hila, monje eta historialaria. Batez ere bere Elizaren historiagatik da ezaguna, Kristoren jaiotzatik VII mendera bitarteko liburuak baino ez dira geratzen.

Nizeforo Gregoras (1290 inguruan jaio zen, 1360an hil zen) historialaria, filosofoa, zientifikoa eta humanista. Urte askoan irakatsi ondoren, hesikasmoaren inguruko eztabaidetan aktiboki parte hartu zuen. Espiritu unibertsala, bere garaiko ia gai guztiei buruz idatzi zuen. Bere lanik garrantzitsuena Historia erromatarra da, 1204 eta 1359 arteko aldia hartzen duena. Haren gutun-trukeak orduko garrantzitsuei zuzendutako 161 gutun ditu.

Jurgi Frantsesa Ikus. "Historia".

(Izen ezezaguna) Dukas (1400 inguruan jaioa, 1462. urtearen ondoren hila) historialaria izan zen. Ekialdeko Inperioko Historia idatzi zuen, 1341etik (Joan V.aren etorrera) 1462ra (turkiarrek Lesbosen konkistatzen dute); betan Mehmed II.aren ezmoraltasuna azpimarratzen du, Konstantinoplaren erorketa zigor jainkotiar gisa ikusten du, eta Erromarekin batasuna babesten du.

Laoniko Kalkokonidas (1423 inguruan jaioa, 1490 inguruan hila) historialaria izan zen. Hamar liburukitan idatzi zuen Historia, 1298tik 1463ra bitarteko aldia hartzen duena, non gutxiago luzaten den Paleologoen dinastiarekin otomadarrekin eta bere subiranoekin baino.

Ekialdeko eta Mendebaldeko Elizak batzearen eta hesikasmoaren auziak, Paleologoen garaian, literatura-jarduera bizia eragin zuen. Idazlerik adierazgarrienak bakarrik aipatzen dira:

Demetrio Zidonio (1320 inguruan jaio zen, 1397 inguruan hil zen) teologoa, itzultzailea eta goi-mailako funtzionarioa izan zen, eta Erromarekin adiskidetzearen aldekoa. Grezierara itzuli zituen autore latindar asko, hala nola San Agustin eta San Tomas Akinokoa. Apologiak izeneko sei testu erretoriko eta polemiko idatzi zituen, bizantziarrei egindako aholkuei buruzkoak, turkoen aurka bat egin zezaten, eta gutun-trukaketa ugaria izan zuen bere garaiko pertsona ospetsuekin.

Basilios Bessarion (edo Joan Bessarion) (1403an jaioa, 1472an hila) Konstantinoplako patriarka latindarra eta kardinala. San Basilio monasterioaren higumenoa hasieran, Joan VIII.a Florentziako kontzilioan lagundu zuen. Lehenbizi greziar jarrera aldeztuz, eboluzionatu egin zuen eta, azkenik, bi elizak adiskidetzearen alde egin zuen. Katolizismora bihurtuta, Eugenio IV.ak kardinala egin zuen. Haren idatziek Italian filosofia platonikoaren gustua berpiztu zuten.

Gregorio Palamas (1296an jaioa, 1359an hila) monje, teologo eta Tesalonikako artzapezpikua izan zen. Elizak elkartzeari buruzko elkarrizketetan, latindarrekin edozein konpromiso hartzeko guztiz aurkako tratatua idatzi zuen. 1326/1327 urteetan, Barlaam Kalabriarra monje italiarrarekin gatazkan sartu zen, eta, ondorioz, hainbat lan idatzi zituen hesikasmoaren alde.

Nikolas Kabasilas. Ikusi "Panfletoak eta satirak".

Georgios Gemistos Plethon. Ikus "Erretorika".

Zipreko Gregorio II.a. Ikus "Hagiografia".

Teodoro Metokita (1270ean jaioa, 1332an hila) politikari, idazle eta filosofoa izan zen. Espiritu unibertsala, Metokitak bere garaiko eremu ezagun guztiak ukitzen dituen lana utzi du, eta antzinatasun klasikoarekiko zaletasuna islatzen du. Prosan, hitzaldiak, Aristotelesen filosofiari buruzko iruzkinak, astronomia-lanak eta testu hagiografikoak idatzi zituen. 20 poema ere baditu, haietatik hiru hileta-otoitzak.

Nizeforo Gregoras. Ikus "Erretorika".

Konstantino Harmenopoulos, jurista eta epailea Tesalonikan. Exabiblos delakoa zor zaio, zuzenbide zibil eta kriminal bizantziarraren azken konpilazio handia, eranskinean Nekazaritza Zuzenbidea jasotzen duena. Konpilazio hori kode juridikoa izan zen Turkiako Inperioan bizi ziren kristau ortodoxoentzat. Epitome canonum izeneko zuzenbide kanoniko baten egilea ere bada.

Emanuel Files. Ikus "Poesia profanoa".

Teodoro Melitenekoa (1320 inguruan jaioa, 1393an hila) erlijiosoa eta jakintsua izan zen. Hiru astronomia-liburu, bizantziar garaiko zientzia-lan osatuenetako bat, Tenplantzaz izeneko poema luzea eta Ebanjelioei buruzko iruzkinak hiru liburutan.

Literatura-generoak

Idazle bizantziar asko dira berez literatura-genero bati baino gehiagori eragin dioten espiritu unibertsalak. Horietako batzuk ezagunagoak badira arestian aipatutako generoetako batean sailkatzen den lan batengatik, beste literatura-genero batzuetako lanak izan ditzakete idatzita.

Prosa

Erretorika

Esandakoaren arabera, bizantziar literatura gehiago egiten zen ozenki deklamatzeko irakurtzeko baino. Horregatik da garrantzitsua erretorika, «metodoaren kodetzea, hizlari handietan behatutako prozedurak, entzuleak hunkitzeko eta konbentzitzeko, haien sentimenduetara eta haien iritzira zuzenduz». Filosofiarekin batera, kargu publiko batean ariko den gazte ororen hezkuntzaren osagai nagusietako bat da.

Gehien imitaturiko ereduek, Demostenes eta Elio Aristides, luzaroan iraun zuten . Estilo-generoei eta argumentu-kategoriei buruzko Hermogenes Tarsokoa ren diskurtso-bildumak edo Menandrori esleitutakoen gisako tratatuak, imitatu beharreko arauak ziren (mimesis), bai estiloari bai edukiari dagokienez. Antzinako hizlari pagano ezagunenetako batek kodetuta, Libanio Antiokiakoak (314-391), arau horiek aldatu egin zituen V. mendean, Gazan kristau erretorika eskola bat sortu zenean. Prokopiok, bere sortzaileak, mitologia paganotik ateratako adibideak Eskritura Santuetatik ateratako adibideekin ordezkatu zituen.

Estilo hanpatuko eta esaldi luze erreduntandedun hitzaldi luze horietan bost kategoria handi bereiz daitezke: panegiriko inperiala (enkomion / έγκώμιον), enperadoreen aintzarako hitzaldi estereotipatua; hileta-otoitza (epitaphios logos / έπιτάφιος λόγος), era berean, estereotipatua, hildako enperadore, patriarka edo dignatarioaren bizitzaren laburpen bat baino gehiago, beren bertuteen eta balentrien katalogoa; subiranoen betebeharrak taxutzen dituzten tratatu parenetikoak; deskribapenak (ἔκφρασις), irakasleek beren ikasleei proposatutako askotariko gaiei buruzko estilo-ariketak; arte epistolarra, eredu zorrotzen mende, eskerrak emateko, eskaerak egiteko, ediktu inperial edo krisobuloak barne.

Zenbait autore

Bere garrantziagatik, erretorika beste genero guztietan agertzen da, historiografian, hagiografian, poesian edo epistolografian. Egile handi guztiak izan ziren hizlaria, bakoitza bere mailan.

Fozio

Fozio (Φώτιος / Phοtios ; IX. mendea). Konstantinoplako patriarka, eruditu eta historialaria. Hiriburuko familia noble batean jaioa, Foziok oso gaztetarik kultura zabal bat bereganatu zuen. Berehala irakasle bihurtu zen, bere ikasle eta lagunentzako antzinako eskuizkribuetan oinarritutako irakurketa-saioak antolatzen zituen eta bere Lexikoa idatzi zuen. 850 inguruan prôtoasèkrètis izendatu zuten, hau da, kantzelaritza inperialaren buru. Laikoa izan arren, Bardasek Konstantinoplako patriarka izendatu zuen. Aurrenekoz kargugabetua, 880ko sinodoak bere funtzioetan berretsi zuen. Basilio I enperadorearen laguna, bere oinordeko Leon I.ak berriro kargugabetu zuen eta erbestean hil zen.

• Liburutegia (Βιβλιοθήκη) edo Myriobiblion (Μυριοβίβλιον), askotariko generoetako literatura-testuei buruzko 280 erregistroko bilduma;
• Lexikoa: aurreko zenbait lexikoren konpilazioa, erromatarren garaiko zaharrenak (Harpocration, Diogeniano de Heraclea, Ιlius Dionysius…);
• Amphilochia: ikasle gogokoenetako batek, Anfiloko Zizikakoa apezpikuak, egindako 324 galderaren erantzunak. Bibliako exegesiari, teologiari buruzkoak dira galderak, eta gutxiago filosofiari eta gramatikari buruzkoak.
• 83 hitzaldi eta homilia.
• Teologia latindarraren aurkako bi tratatu dogmatiko.
• Gutunak: 299 ezagun (bi armenieraz bakarrik kontserbatuak), batez ere bi patriarkatuetakoak eta tarteko aldikoak, horietako batzuk benetako tratatuak.

Mikel Psellos (ezkerrean) bere ikasle zen Mikel VII.a Dukas bizantziar enperadorearekin

Mikel Psellos

Mikel Psellos (Μιχαήλ Ψελλός ; XI. mendea). Intelektuala eta idazlea. Familia apal batekoa, amak hezkuntza bikaina eman zion. Hala ere, hezkuntza eten egin behar izan zuen Anatolian funtzionario gisa lan egiteko. Epaitegi zibileko idazkari, epaile izatera heldu zen Filadelfian. Auzitegi inperial bateko idazkari gisa gortera deitu zuen, azkar igo zituen mailak eta, Konstantino IX.aren garaian, inperioaren pertsonaia nagusietako bat bihurtu zen. Gorteko filosofoa, hypatos ton philosophon edo filosofoen kontsula titulua jaso zuen. Erudizio sinestezinekoduna, bere ezagutzak filosofia, erretorika, geometria, teologia, medikuntza, historia eta abar hartzen zituen.

• Kronografia, Bizantzioko mende bateko historia, 976-1077; Psellos historialaria da. Lanak hamabi agintaldi inperial hartzen ditu, Basilio II.aren garaitik Mikel VII.aren erorrera arte. Bizantziar historiografiako garrantzitsuenetako bat da.
• Mikel Zerulariori gorazarre
• Chrysopoeiari buruzko epistola, alkimiari, meteorologiari eta demonologiari buruzko opuskuluak eta laburpenak

Nizeforo Gregoras

Nizeforo Gregoras (Νικηφόρος Γρηγορᾶς ; XIII. mendearen amaiera-XIV. mendea). Historialari, filosofo, zientifiko eta humanista bizantziarra. Gaztetatik umezurtz, Gregoras osaba Joanek hazi zuen, Heraklea Pontikako metropolita. Berehala, Gregorasek Teodoro Metokita ezagutu zuen, eta Androniko II enperadoreari aurkeztu zion. 1341-1347ko gerra zibilean Joan Kantakuzenoren aldekoa izan zen, eta hesikasmoaren etsaien buru izan zen. Kondenatua eta anatematizatua, Korako San Salbatore monasterioan sartu zuten. Kantakuzeno erori ondoren askatu zuten, eta etxeko atxiloketan amaitu zuen bizitza. Asko idatzi zuen, eta Palamasen aldekoen erasoen erdian egon zen etengabe.

• Rhomanike Historia. 37 bolumen, 1204tik 1359ra bitartekoak.
• Santuen bizitzak: Mikel Sintzelo, San Demetriori gorazarrea, Kodrato Antiokiakoaren martirioa, Joan Herakleakoaren bizitza (bere osaba).
• Gaztetako erretorika-ariketak (Προγυμνάσματα), hainbat generokoak: deklamazioa (Plateako diputatuen diskurtsoa Lazedemoniarren eta Tebastarren aurrean), elogioa (Almendroaren gorespena), ezeztatzea (gizakiarengan umiltasunik ez dagoela diotenen ezeztapena).
• Elkarrizketa filosofikoak, Filomates eta Florentios bezalakoak.
• Astronomia: 1330eko uztailaren 16ko eguzki-eklipsearen kalkulua, Teon Alexandriakoaren taularen arabera.
• Korrespondentzia: 161 gutun, batzuk garaikideei zuzendutakoak (Teodoro Metokita, Androniko II, Joan Kantakuzeno…).

Georgios Gemistos Plethon

Gemisto Plethon bere garaiko pentsalaririk originaletakoa izan zen.

Gemistos Plethon (Γεμιστός Πλήθων ; XIV. et XV. mendeak) : Filosofo neoplatonikoa. Konstantinoplako eskola platonikoan ikasi ondoren, kristauek, juduek eta musulmanek erakusten zuten Hadrianopolisera joan zen. Konstantinoplan irakastera itzuli zenean, Platoni buruzko bere ikastaroak eskandalu egin ziren, eta Mistrara erbesteratu zuten, Moreako despotatuaren garaian guneintelektual garrantzitsu bihurtuta. Han, bizantziarren eta antzinateko greziarren arteko filiazio kontzeptua garatu zuen, eta erreforma politiko, ekonomiko, sozial eta militarren plan zabal bat idatzi zuen, Platonen testuetan oinarritua. Florentziako kontzilioko ordezkaritza bizantziarreko kidea (1437-1439), Platonen pentsamendua Mendebaldeko Europan berpiztu zuen hainbat hitzaldi eman zituen. Mistrara itzuli zenean, senaturako izendatu zuten eta hiriko magistratu bihurtu zen. Azken urteetan irakatsi zuen, idatzi zuen eta Genadio II.aren, Konstantinoplako patriarka eta Aristotelesen defendatzailearen, aurkako borroka jarraitu zuen.

• Teodoro (II. Paleologoa) despotari hitzaldia eta Emanueli (II.a) hitzaldia, 1415 eta 1418koa, zeinetan erreforma politiko, ekonomiko eta sozialen plana egiten duen.
• De Differentiis edo Zertan Aristoteles bereizten den Platonengandik, Aristoteles eta Platonen jainkotasunaren kontzeptuaren azterketa.
• Legeen tratatua, Plethonen sineste esoterikoen bilduma.
• Platonen eta Zoroastroren doktrinen laburpena.
• Zoroastroren dizipuluen orakulu magikoak eta orakulu horiei buruzko iruzkina.
• Prolegomena Artis Rhetoricae.
• Kleopari hileta-otoitza; Helenari hilete-otoitza.
• Patuari buruzkoa.
• Bertuteen gainean.

Genadio II.a

Genadio II.a (Γεώργιος Κουρτέσιος Σχολάριος ; XV. mendea): Konstantinoplako teologoa eta patriarka. Genadiok, lehenik, logika eta fisika erakutsi zituen Konstantinoplan, senatari eta krites katholikos (Gorte Goreneko epailea arlo zibilean eta eliz arloan, paleologoen garaian) izendatu aurretik . Florentziako kontzilioan parte hartu zuen eta batasun jarrera defendatu zuen. Itzultzean, ordea, batasunaren aurkari krudel bihurtu zen, eta batasunaren aurkako mugimenduaren burutza hartu zuen. Ondorioz, kargutik kendu eta monasterio batean sartu behar izan zuen. Konstantinopla erori zenean turkoek harrapatu zuten, eta hiru aldiz patriarka gisa aritu zen, agintari berriekin ezartzeko lursail bat bilatzen saiatuz. Latinez egiten zuelako eta Mendebaldean gertatzen zenaren miresle handia zenez, Santo Tomas Akinokoa itzuli eta komentatu zuen. Plethonen aurka ere defendatu zuen Aristoteles.

Idazle emankorra izan zen,100-120 lan, baina testuen zati handi bat eskuz idatzirik egon zen eta inoiz ez zen argitaratu.

• Florentziako kontzilioan emandako hitzaldi eta gutunak.
• Espiritu Santuaren prozesioari buruzko obra polemikoak eta Filioquea Kredoan sartzeari ukoa.
• Hainbat sermoi eta hitzaldi: Marko Eugenikoren panegirikoa.
• Tratatu filosofikoak: Aristotelesen alde.
• Fedearen defentsa: Ekthesis tes pisteos ton orthodoxon christianon, Homologia tou Gennadiou izenaz ezagunagoa, Mehemet IIari zuzendua; Kristoren jainkotasunari buruzko bi turkiarrekin elkarrizketa; Kristau eta judu baten arteko elkarrizketa; Kristori buruzko profeziak; Gure Jainkoari buruz, Bat Hirutan, ateoen eta politeisten aurka.

Historia

Bizantziarrak nabarmendu ziren bi generotan: historian eta kronikan. Joan Malalasekin hasi (V.-VI. mendeak) eta Frantsesera heldu artev(1401-1478), mende bakoitzean historialari, kronista edo biografo bat ekoitzi du. Prokopiok, Agatiasek, Pedro Patrizioak, Menandro Babesleak eta Teofilakto Simokatesek bakoitzak bere aurrekoaren historia hartu eta jarraitu zuen. Inperioaren aro beltzari dagokion aldi huts baten ondoren, kronistek historialariak ordeztu zituztenean, IX. mendean, Jose Genesiorekin batera, generoaren berpizkundea izan zen. Simon Metafrastesek eta Leon Diakonoak jarraitu zuten, eta gero XI. mendean iritsi ziren Mikel Psellos, Mikel Ataliates eta Joan Eszilitzes. XII. mendea Ana Komneno, Joan Zinnamo eta Nizetas Koniatesena izan zen. Haren ondorengoak Jurgi Akropolita eta Jurgi Pakimeres izan ziren, XIII. mendean, Nizeforo Gregoras eta Joan Kantakuzeno enperadorea XIV. mendean. Azkenik, Jurgi Frantsesak, Laoniko Kalkokondilasek eta Kritobulo Inbroskoak inperioaren amaierako testigantza eman zuten.

Bizantziar historialariak Tuzidides, Xenofonte eta Polibio bezalako antzinako ereduei lotuta egon ziren, zeinetatik hizkuntza eta konposizio prozedurak erreikatu nahi izan baitzituzten. Batzuek eredu bakar bat imitatzea aukeratu bazuten ere (Nizeforo Brienio jenerala izan zen Xenofonteren imitatzaile, bere hiztegi militarraren zehaztasunagatik, Nizeforo Gregoras filosofoak Platon hartu zuen eredu gisa ), gehienek autore batzuk aukeratu zituzten, eta hortik "mosaiko estilokoa" sortu zen, bizantziar tipikoa. Kontatzen duten historia enperadoreena eta parte hartu zuten gerrena da batez ere. Antzinateko historialariek bezala, enperadorearen ezaugarri fisikoak deskribatzen dituzte lehenik, haren izaeraren azterketa psikologikoa egin eta haren balentriak kontatu aurretik.

Historialarien lanak ez ziren Inperioko hirietako jendeak irakurtzeko eta ulertzeko. Horrek ez du esan nahi gizarte-klase altuek, bizantziar hezkuntzaren onuradunek, ezin zutela ulertu zer esaten zitzaien, baizik eta nazionalismo bizantziarreko ordezkariak, Nizeako belaunaldikoak, beren literatura-lanak ahozko hizkuntzatik gero eta gehiago urruntzen zirela. Agian, errealitate mingotsaren aurkako erremedioa zen, eta iragan klasiko atsegin eta segurura itzultzea nostalgia baino zerbait gehiago zen, errealitatea ilusio batean babestea bezalakoa.

Helenismoarentzat, agian, bi hizkuntzen arteko zisma baino zoritxar handiagorik ez zen izan: hizkuntza kultu arkaikoa eta ulertezina eta ahozko hizkuntza, eta Komnenoen berpizkundearen ondoren egoera kaltegarria eta zentzugabea izan zen. Elite aristokratikoaren lanak herri grekotik urrundu ziren, eta zirkulu urrunetan geratu ziren. Larriena da egoerak arkaismo gehiago ekarri zuela, herriko hizkuntzarekin dibortzioa azken bi milurtekoetako helenismoaren unerik dramatikoenean.

Hala ere, bi modutan aldentzen dira elkarrengandik. Lehenik eta behin, idazten dutenak ez dira beti idazle profesionalak, askotan hezkuntza bikaina duten ekintza-gizonak besterik ez dira, egiazkoak eta zintzoak izateko kezka dutenak. Beste batzuk, Prokopio, Evagrio edo Mikel Ataliates bezala, juristak dira, estatu gizonak Joan Zinamo, Jurgi Pakimeres, Laoniko Kalkokonondilas, jeneral eta diplomatikoak Nizeforo Brienio, Jurgi Akropolita, Jurgi Frantsesa, eta baita koroatutako buruak ere, Konstantino Porfirogeneta, Ana Komneno eta Joan VI.a Kantakuzeno bezala. Bigarrenak bi genero berri sortzen dituzten idazle kristautak dira, Elizaren historia eta Kronika unibertsala. Historia unibertsaleko generoa, kronika unibertsalaren helburua hebrearren historia historia unibertsal bihurtzea da, eta beste nazioen historiarekiko sinkronismoa ezartzen saiatzen da.

Kronistek, berriz, alde handia dute historialariekin. Hauek ez bezala, kronistek askoz ere publiko zabalagoarentzat idazten dute. Oro har, aldatzen duten aurreko hondoan oinarrituta, kronikek ikuspuntu kristauaren arabera interpretatzen duten gauza zoragarrian jartzen dute indarra. Haren deskribapenek leku gutxi uzten diote ñabardurari, eta haren hiztegia jendearengandik askoz hurbilago dago. Ziur aski ekialdekoa jatorriz, IX. mendean iritsi ziren kronikak, garai hartan historialari tradizional gutxi baitzeuden, eta ia erabat desagertu ziren XII. mendean. Hiru ordezkari nagusiak Joan Malalas, Teofanes Aitorlea eta Joan Zonaras izan ziren.

Zenbait autore:

Joan Malalas

Joan Malalas (Ἰωάννης Μαλάλας ; V.-VI. mendea). Kronista. Antiokiako siriarra, seguruenik funtzionarioa, bizantziar kronika zaharrenaren egilea izan zen. Eragin sakona izan zuen, ez bakarrik ondorengo bizantziar kroniketan, baita eslaviar eta ekialdeko kroniken garapenean ere. Herri-hizkuntza batean idatzita dago, argi eta garbi, gutxi hezitako jendearentzat. Haren Kronikak balio historikoa Justinianoren agintaldia VI. mendean deskribatzen duen azken liburuarentzat besterik ez du. Liburu hau, ordea, beste obraren ondoren idatzi dela edo beste pertsona batek gehitu duela dirudi.

Idazlana:

Kronika. Hamazortzi liburutan idatzitako historia, munduaren sorreratik Justinianoren agintaldira arte.

Prokopio Zesareakoa

Prokopio Zesareakoa (Προκόπιος Καισαρεύς ; VI. mendea). Palestinan jaiotako historialari bizantziarra. Bere lana Justinianoren agintaldiaren hainbat alderdiri buruzkoa da. Bere bizitzaren zatirik handiena Konstantinoplan igaro zuen, baina Belisariorekin joan zen bere kanpainetara. Hala, eguneko aginduen, borroka-taldeen, korrespondentzien eta basileus edo erregeari egindako txostenen erredakzioaz arduratu zen, eta adierazpen ugari ematen dizkigute geografiari, etnografiari eta harremanetan egon zen herrien sistema politikoei buruz: bandaloak, godoak, frankoak, siriarrak, arabiarrak, armeniarrak, persiarrak, eta bere lanik garrantzitsuenean, deskribatu egiten du: Gerrak. Behatzaile bikaina kanpoan gertatzen dena deskribatzen duenean, oso partziala izan daiteke bizitza politikoa inperioaren barruan deskribatzen duenean. Bere Historia sekretua panfleto bat da, bere haserrea eta politika inperialaren aurkako etsipena azaltzen du. Bere hizkuntza oso klasikoa da.

Idazlana:

• Historiak edo Gerrei buruzko hitzaldiak (Ἱστορίαι / Ὑπὲρ τῶν πολέμων λόγοι). Persiarren, bandaloen eta godoen aurkako Belisarioren gerren kontakizuna, zortzi liburutan.
• Monumentuen gainean (Περὶ κτισμάτων, De Ædificiis). Justinianoren aginduz inperioan eraikitako monumentuak sei liburutan landua, geografikoaren arabera ordenatuta.
• Historia sekretua (Ἀνέκδοτα, Historia arcana). Argitalpena, seguruenik hil ondorengoa, Justinianoren, Teodoraren eta inperioko beste handien aurkako panfletoa. Haren benetakotasuna zalantzan jarri izan da batzuetan.

Teofanes Aitorlea

Teofanes Aitorlea

Teofanes Aitorlea (Θεοφάνης ὁ Ὁμολογητής ; VIII. – IX. mendea). Konstantinoplan jaio zen familia aristokratiko batean, eta hamabi urte zituela ezkondu zen, baina emaztea kastitatean bizitzeko konbentzitu zuen. 799. urtean banandu ziren, bakoitza bere aldetik erlijioan sartzeko. Teofanes Bitinian zagoen Polikronio monasteriora joan zen lehenbizi, Sigiane mendian, Zizikotik gertu, Marmara itsasoko Asiako kostaldean. Ondoren, bere monasterioa sortu zuen Kalymnos uharteko lurretan. Abad gisa itzuli zen bere lehen monasteriora, eta Nizeako kontzilioan parte hartu zuen, ikonoen gurtzea aldeztuz. Leon V.a Armeniako enperadore ikonoklastak kartzelaratuta, Samotrazia uhartean erbesteratu zen, eta 817an hil zen.

Idazlana:

Kronografia. Inperio erromatarraren historia, gero bizantziarra, Dioklezianoren garaitik 284an Migel I.a 813an hil zen arte. Taula kronologikoek dituzten akatsak gorabehera, iturri ia bakarra da Bizantzioren historian VII. eta VIII. mendeetarako eta krisi ikonoklastaren hasierarako.

Joan Eszilitzes

Joan Eszilitzes (bizantziar grekeraz Ἰωάννης ὁ Σκυλίτζης, XI.-XII. mendea). Historiagile bizantziarra 1040 inguruan jaio zen Asia Txikian. Nahiko goiz utzi behar izan zuen jatorrizko probintzia, hezkuntza ona jasotzeko; izan ere, Konstantinoplan egin zuen karrera magistraturan, eta Konstantino X.ak sustatu zituen «gizon berri» horien parte izan zen, hau da, ordura arte nahi herritar arruntak izandakoak beraiek inoiz uste ez zuten goi mailara eraman zituen. Bere Synopsis Historionen hitzaurrean, Eszilitzesek dio kouropalates maila izan zuela eta "guardiako drongaire" funtzioa bete zuela. Titulu hori, 1030 inguru, Konstantinoplako auzitegi nagusiko epaile nagusiari dagokio. Konstantinoplako eparko (prefeta) postua ere bete zuen, «proedro» mailakoa. Ziurrenik, 1092 eta 1094 artean erretirtu zen funtzio publikotik, literatura-lanetan aritzeko. XII. mendearen hasieran hil zen. Eszilitzesek bere burua deskribatzen du zenbait aurrekarik idatzitako "Historiak" laburtzen parafraseatzen. Originaltasunik eza aurpegiratzen bazaio ere, jarduteko modu horren meritu nagusia da gure ezagutzara eramatea aldaketa handirik egin gabe lan asko, eta horietako asko ez dira beste modu batera iritsi guregana, bi mende eta erdi horietan genuen iturririk osatuena baita.

Idazlanak:

• Synopsis Historion. Kronika horretan, Eszilitzesek ez zuen idatzi nahi Psellosen Kronografia bezalako kronika soil bat, edo Genesiosen Basilioren bizitza bezalako panegiriko alderdikoia, baizik eta historia orokor bat, Nizeforo I.a 811ean hil zenetik Mikel VI.a 1057an kargutik kendu zen artekoa.
• Skylitzes continuatus edo Historien Epitomea (Ἐπιτομὴ ἱστορίας). Synopsis Historionen bigarren bertsio hori 1101en ondoren osatu zen, eta ziur aski 1105ean agertu zen. Lehenengoak ez bezala, asko hartzen ditu Mikel Ataliatesen Historia eta Psellosen Kronografia, eta 1079/1080 arte jarraitzen du gertaeren haria.

Joan Zonaras

Joan Zonaras (Ἰωάννης Ζωναρᾶς ; XI. mendearen amaiera, 1160 inguru hil zen). Bizantziar kronista, kanonista eta teologoa. Familia oneko semea izan zen, eta funtzio militarrak (droungarios tès viglas) eta zibilak (protasekretaris) egin zituen Alexio I.aren agintean. Enperadorearen zaintza pertsonaleko buru izan ondoren, 1118an Santa Glizeriaren monasteriora erretiratu zen, eta han historia unibertsalaren kronika bat idatzi zuen, mundua sortu zenetik 1118 arte. Kanonista ospetsua eta teologoa, konstituzio apostolikoei eta Elizaren gurasoei buruz idatzi zuen.

Idazlanak:

• Epitomé historion (Ἐπιτομὴ ἱστοριῶν), munduaren historia sorkuntzatik munduaren 1118ra.
• Apostoluen kanonei, kontzilioei eta Aita Santuen apunte kanonikoei buruzko iruzkinak.
• Jus grœco-romanumarenzenbait tratatu edo hitzaldi.
• Jainkoaren Ama Birjinaren ohorezko ereserkia, Espiritu Santuaren prozesioaren doktrina ortodoxoari atxikitzen zaiola erakusten duena.
• Lexikoa

Ana Komneno

Ana Komneno (Άννα Κομνηνή ; XI.-XII. mendea). Historialaria, Alexio I.a Komneno bizantziar enperadorearen eta Irene Dukasen alaba. Lehenik eta behin, Konstantino Dukasekin ezkondu zen Komnenoen eta Dukasen arteko harramana lortzeko; honen heriotzaren ondoren, Alexio I.ak garaitutako jeneral baten semearekin ezkondu zen, Nizeforo Brieniorekin. Senarra tronuan jartzeko konspiratu ondoren, Maria anaiak Juan Maria hil zuen. Intelektuala, filosofian, erretorikan eta matematikan prestakuntza aurreratua jaso zuen. Alexis I.aren apologia egin zuen idazlan bat idatzi zuen aitaren oroimenez. Grekozko estiloa du, hitz arraroz betea, autore handien aipamenez eta oroimen klasikoz betea; Alexiaderen parafrasia hitzez agertu zen.

Idazlana:

Alexiade. Alexis I.ak normandiarren eta turkoen aurka bideratutako gerrei eta basileusak gurutzatuekin dituen harremanei buruzko 15 liburutan lan egiten du.

Jurgi Pakimeres

Jurgi Pakimeres (Γεώργιος Παχυμέρης ; XIII. – XIV. mendeak). Historialaria eta hainbat lanen egilea. Nizean jaio zen, bere familia Konstantinopla gurutzatuen eskuetan erori ondoren bertan babestu baitzen. Hiri horretara itzuli zen, erlijioan sartu aurretik zuzenbide-ikasketak egiten jarraitzeko. Santa Sofiako lehen eliza-epailea izan zen (πρωτέκδικος) eta epaile zibila (δικαιοφύλαξ), eskola patriarkalean irakasten hasi aurretik. Bere lanaren zati historikoa Mikel eta Androniko Paleologoren agintaldien historia da, 1260-1308 aldia hartzen duena, inperioa une hartan zatitzen zuten erlijio-eztabaidetan zentratuz. Bere estilo arkaikoa ulertzeko zaila da.

Idazlanak:

• Historia (Χρονική συγγραφή). Hamahiru liburukitan idatzia, Migel eta Androniko Paleologoaren erregealdiak hartzen ditu, eta errealismoz deskribatzen du hiltzear dagoen inperioaren egoera patetikoa.
• 13 Meletai edo erretorika-ariketak, askotan sofistikan eztabaidatzen diren gaiei buruz.
• Quadrivium: Erdi Aroko aritmetikari, musikari, geometriari eta astronomiari buruzko lau zati ditu.
• Aristotelesen filosofiaren laburpena.
• Pseudo-Dionisio Areopagitaren parafrasia.
• Olerkiak.
• Autobiografia.
• Augusteumaren eta Justiniano enperadoreak Santa Sofia elizan eraikitako zutabearen deskribapena, perseiarren gaineko garaipenak ospatzeko.

Jurgi Frantsesa

Jurgi Frantsesa (Γεώργιος Φραντζής; XV. mendea). Gorteko gizona, diplomatikoa eta historialaria, Emanuel II.aren idazkaria. Ohoreen lasterketari jarraitu zion, eta protovestiario bihurtu zen 1432an. Mistrako prefektua, 1446an, eta logoteta handia, Bizantzioko azken enperadoreari leiala izan zitzaion azkeneraino. Horretarako, hainbat misio diplomatiko egin zituen turkiarren artean, Georgian, Trebizondan, Morean eta Egeoko uharteetan. Turkiarrek preso hartu zuten, ihes egitea lortu zuen eta Mistran babestu zen Moreako despota zen Tomas Paleologoren gortean. Despotaren erorketaren ondoren, Korfun babestu zen, eta han idatzi zituen bere kronikak. Historialari batengan arraro den arren, bere estiloa nahiko herrikoia da, eta turkiar eta italiar hitz asko ditu.

Idazlana:

Chronicon Minus. 1413tik 1477ra bitarteko gertaeren kronika, bere egunkari pertsonalean oinarritua. Gaur egun, Chronicon Maius dinastia paleologoaren historia osoa hartzen duen bertsioa XVI. mendeko konpilazio bat da, Makarios Melissenos Monemvasiako metropolitari dagokiona.

Hagiografia

Hagiografia, hau da, eraikitzeko helburua zuten santuen bizitzaren idazketa, laster agertu zen bizantziar literaturan, eta IV. mendean nahitaezko eskema bati jarraitzen zion, non erretorikoen eragina onartzen baitzen: liburuaren izenburua, gurasoak, jaiotza eta santuaren izena, haren sagarapena jaiotzatik, ondasunen egoera, aszeta bezalako egitandiak, historia, bere heriotzaren zeinu aitzindariak, mirariak eta ondorio bat sarritan Itun Zaharreko eta Itun Berriko heroiekin konparatuz. Gehienak beren ordenaren ospea markatu zuten aszeten memoria gogoratzeko irrikaz zeuden monjeek idatziak, fededunak egitea eta kristauen bizitza-eredu bat sortzea zuten helburu. Lehen mendeetan, santuen bizitza horien azentua hiri-zibilizazioaren berezko balioak arbuiatzean dago; santua, oro har, basamortura erretiratzen da, Jainkoaren borondatearen mende bizi baita.

Generoak bere ospe handiena lortu zuen VI.-VII. mendeetan. Publiko zabalari zuzenduta, testuek herri-hizkuntza erabiltzen dute eta leku zabala ematen dieta gauza miresgarriei. Hagiografo zahar eta garrantzitsuena Zirilo Eszitopolisekoa da, 525. urtearen inguruan jaiotako kronista. Haren zazpi biografien gertaeren eta daten fidagarritasuna da aipatzekoa. Leontios Neapoliskoa Zipreko artzapezpikua izan zen VII. mendean, eta bi santuren bizitzak idatzi zituen; Joan Limosnariarena bere hizkera benetan herrikoiagatik nabarmentzen da.

Gainerako literatura-jarduerak bezala, genero hau ia erabat desagertu zen VII. mendean, berriro agertzeko, apurka-apurka IX. mendean, eta X. eta XI. mendeetan beste ospe bat lortzeko. Baina generoa aldatu egin da bitartean. Basamortuan bizi den aszetak bide eman dio monasterioaren fundatzaileari, eta santua hiriko bizitzan murgiltzen da, askotan eginkizun politiko garrantzitsua betetzen baitu. Kontu miresgarria desagertu egiten da mistikoaren mesedetan. Hagiografia herrikoiak irauten badu, forma literarioagoetara itzultzen da, eta generoak bizitza monastikoan jartzen du arreta. XII. mendetik aurrera, intelektualek santu horiei lotutako irudiari buruzko iritzi ezkutuagoa izango dute, eta generoa urriagoa izango da.

Hiru hagiografia azpigenero bereiz daitezke: martyron edo martiri baten judizioaren, kondenaren eta exekuzioaren narrazioa, vita edo santu baten biografia eta apophtegmeta patrum, ermitauek esandako hitz sakonen bilduma. VII. mendetik aurrera, santu batek hil ondoren egindako mirariak gehituko dira.

Zenbait autore:

Zirilo Eszitopoliskoa

Zirilo Eszitopoliskoa. Monje eta hagiografoa. 525. urte inguruan jaio zen Eszitopolisen (gaur egun Tel Beït-Shéan, Beït-Shéandik hurbil, Israelen), eta Zirilok San Sabas aurkitu zuen, eragin erabakigarria izan zuena bere bokazioan. 543. urtean monje egin zen eta Jerusalemera joan zen. Han San Joan Hesikasto ezagutu zuen, eta bere biografia geroago idatzi zuen. 544. urtean San Eutimioren monasterioan sartu zen eta bertan hasi zuen bere biografo lana. 557. urtean Sabasko Laura Handiaren monasterioan ezarri zen eta handik gutxira hil zen. Zirilok hainbat santuren bizitza idatzi zuen, Sabas, Abraham, Ziriako, Teodosio eta Teognios barne. Haren helburua, seguruenik, Palestinako santuen corpusa ezartzea eta basamortuaren eta santutasunaren arteko lotura frogatzea zen.

Idazlana:

Palestinako monjeen bizitza.

Sofronio Jerusalemgoa

Sofronio Jerusalemgoa

Sofronio Jerusalemgoa (Σφρόνιος) Jerusalemgo patriarka. Damaskon jaio zen 560 inguruan, eta erretorika erakutsi zuen han. Monje eginda, monasterio asko bisitatu zituen Egipton, Palestinan eta Erroman, Jerusalemera itzuli eta Teodosioren monasterioan 619. urtearen inguruan geratu zen. Kaltzedoniako kontzilioan hartutako jarrerak defendatu ondoren, 634 patriarka egin zen zen. Jerusalem ematea Umar I.a kalifarekin negoziatu behar izan zuen 637an.

Idazlanak:

• Gutun sinodala. Patriarkatura igo ondoren idatzia, Kaltzedoniako doktrinaren erakusketa da.
• Santu anargiroen eta Ziro Alexandriakoaren encomiuma .
• Joan Eleemon lagunaren biografia.
• 23 poema, hainbat gairi buruzkoak, hala nola Jerusalemen egoitzari buruzkoak.
• Sermoiak Kaltzedoniako kontzilioaren alde eta monotelismoaren aurka idatziak.
• Zenbait liturgia-testu, Epifaniaren egunean ura bedeinkatzea barne.

Inazio Diakonoa

Inazio Diakonoa. Monje eta idazlea. 770 inguru jaio zen. Tarese patriarkaren ikasle eta kolaboratzailea, Inacio diakonoa ordenatu eta skeuophylax egin zen. Bere baztertzearen ondoren, ikonoklasten alde egin zuen eta Nizeako metropolita egin zen. Ondoren, damutu egin zen jarrera horretaz, eta Olinpo mendira joan zen monje. Bere lanak, erretorika jaso samarrekoa, antzinate klasikokoei ematen die atxikimendua, batez ere Sofokles eta Euripidesi.

Idazlana:

• Taresoren eta Nizeforo I.a patriarkaren bizitzak.
• Hileta odak, gutunak.
• Poema ugari, hala nola Adami buruzko bertsoak (Adam, Eva eta sugearen arteko elkarrizketa); Lazarori eta gizon aberatsari buruzko poemak.

Simon Metafrestes

Simon Metafrestes (Συμεὼν ὁ Μεταφραστής). Idazlea eta funtzionarioa. Konstantinoplan jaioa Leon VI.aren agintaldian (886-912). Familia aristokratiko handi bateko kidea, Konstantino VII.a Porfirogenetaren azpian zegoen goi-funtzionario bihurtu zen eta haren hiru oinordekoentzat ere lan egin zuen. Erroman II.aren kantzelaritza inperialeko burua, hau hil zenean inperioa gobernatu zuen erregeordetza-kontseiluko kide izan zen Simon. Nizeforo Fokasen ediktu batzuk idatzi zituen, eta magistros izendatu zuten Joan I.a Tzimiskesen agindupean, logoteta izendadu aurretik, kanpo harremanetarako ministroaren modukoa. Faboreak galduta, monasterio batera joan zen, eta han idatzi zituen bere erlijio lan nagusiak. 987 urtearen inguruan hil zen.

Idazlanak:

• Menologio metafrastikoa. Menologioa egutegi liturgikoaren ordenan kokatutako santuen bizitza-bilduma da. Konstantino VII.ak, "kultura ofizial" bat sortzeko irrikaz, enpresa entziklopediko - historiko, juridiko, gramatikal eta abar handiak jarri zituen martxan. Simoni eskatu zion menologioa idazteko, santuen bizitzak irakurtzen ez ziren garai batean, bere estiloa eraikuntzarena baino burla zen gehiago. Simonek siriako santuen edo santu koptoen bizitzen artean aukeratzen du, menologioan agertzeko aukera gehien zutenak, eta gero “metaphrasa” bihurtu zituen, hau da, datu historikoak errespetatuz, hizkuntza eraberritu egiten du, hitz gordin edo zaharkituegiak alde batera utzita, eta idazlanari dimentsio literarioa ematen dio (hau da, erretorikoa). Testu horiei bere eskuko beste idazki batzuk gehitu zizkien.
• Kronika, gutun batzuk, Konstantino VII.aren heriotzari buruzko poema bat eta liturgia ortodoxoan beti erabiltzen diren zenbait idatzi erlijioso, himno eta otoitz utzi zituen.

Eustakio Tesalonikakoa

Eustakio Tesalonikakoa (Εὐστάθιος Θεσσαλονίκης). Gotzaina eta jakintsua. 1115 inguruan jaio zen, Konstantinoplan hezi zuten eta idazkari lanetan aritu zen Santa Sofiako katedralaren diakono bihurtu baino lehen, 1156 inguruan. Gramatika, erretorika eta filosofia irakatsi zituen Eskola patriarkalean, eta 1174/1175 ikasturtean patriarkatuaren sazelario nagusi eta erretorikoen maisu izendatu zuten. Emanuel I.a enperadoreak Mirako gotzain eta Tesalonikako metropolita izendatu zuen, 1195/1196. urtean hil zen arte. Tesalonikaren erorketaren lekuko izan zen 1185ean, Gilermo II.a Siziliakoaren eskutik. Bere garaiko gizonik jakintsuena zen. Haren idazkiek abstrakzio tradizionala utzi eta gertaera historikoak xehetasun bizien bidez aurkezten dituzte, ironia eta sarkasmoa nagusi diren tokian.

Idazlana:

• Filoteos Opsikiongoaren bizitza. Garai hartako iritzi orokorraren kontra, dio bizitza sekularraren idealak ermitauenak baino nobleagoak izan daitezkeela.
• Poema homeriko guztiei eta Dionisio Penegetaren lanari buruzko iruzkinak, baita Pindarori sarrera ere.
• Historia: Tesalonikaren hartualdiaren kontakizuna.
• Hitzaldiak, sermoiak eta 73 gutun zenbakituak.

Joan Tzetzes

Joan Tzetzes (Ιωάννης Τζέτζης). Poeta eta gramatikaria. 1110 inguruan jaioa, nahiko gutxi bizi izan zen Konstantinoplan idazle gisa. Bere liburutegia saldu behar izan zuen bizirauteko, eta bere oroimenean konfiantza izan zuen, bere obran 400 autore zahar baino gehiago aipatzen baititu. Prodromo lankidea bezala, bigarren aldiko poeta "herrikoien" parte da. Lan hagiografiko bakarra zor zaio.

Idazlana

Chiliades izeneko historia-liburua. 12.674 bertso biltzen dituen bilduma da, zenbait gertaera literario, historiko eta teologiko gogorarazten dituena. Batez ere, autorearen erudizio zabala aipa daiteke, eta eguneroko bizitzako hainbat eszena modu errealista eta umoretsuan deskribatzen ditu.

107 gutun hainbat pertsonaiarentzat, askotan irudizkoak.

Homerori buruzko iruzkin ugari (Iliada eta Odiseari buruzko alegoriak, Exegesia, Antehomerika, Homerica eta Posthomerica).

Santa Luziaren bizitza. Normandiarren, hungariarren eta errusiarren koalizio baten aurkako gerrak direla dirudi.

Gregorio II.a Ziprekoa

Gregorio II.a Ziprekoa (Γρηγόριος ὁ Κύπριος). Konstantinoplako patriarka. Zipren jaio zen, 1283an, familia noble batean, baina klase ertainekoa. Zipreko eskola latindar batean trebatzen saiatu ondoren, gurutzatuen eskuetan, Nizearantz abiatu zen, eta Jurgi Akropolitasekin ikasi zuen. Errekonkistaren ondoren, Konstantinoplara joan zen. 1283an patriarka bihurtuta, uko egin zion Filioque klausula onartzeari eta mendebaldeko eta ekialdeko Elizak elkartzeari. 1289an dimisioa eman behar izan zuen. Gregoriok zeregin garrantzitsua izan zuen XII. mendeko berrikuntzan, eta bere autobiografiak (genero berria garairako) garai hartako kultura- eta eskola-giroaren ideia ona ematen digu.

Idazlana

• Teologia: Tomos pisteos (Fedearen liburua); latinezko Filioqueren gainean ezeztatzea.
• Autobiografia: Diegesis merike; bere karta-bildumaren hitzaurrea izateko idatzia.
• Hagiografia: Santuen hainbat bizitza.
• Elogioak, hitzaldiak, gutun-trukaketa.

Apokrifoak

Gauza miresgarriekiko gustuak, kroniketan eta hagiografietan ere aipatua, apokrifo izendatutako lanak (άπόκρυφα, lit. « [liburu] ezkutuak edo baztertuak) egitera eraman zuen, batez ere, Eliza kristauaren lehen mendeetan; bai formagatik bai edukiagatik, Itun Zaharreko edo Berriko liburuen antzekoak dira, baina Elizek ez dituzte Jainkoak inspiratutzat hartzen. Eskrituretan jasotako gertaeren xehetasunak garatu edo irudika ditzakete; batzuk Eliza primitiboan ugaritu ziren doktrina heretikoetako bat edo bestea justifikatzeko idatzi ziren.

Gehienetan sirieraz eta arabieraz idatziak, grekora itzuli ziren eta herri-literaturaren parte dira. Itun Berrirako bereiz daitezke ebanjelio apokrifoak (Joanen Protoebanjelioa, Tomasen Ebanjelioa, Jose arotzaren historia) eta apostoluen bizitzarekin zerikusia duten ekintza apokrifoak (Pseudo-Klementina Petri, Paulo, Ander eta Joan apostoluen bidaiak aipatzen dituena; Tadeo apostoluaren historia).

Hala, Santiagoren Protoebanjelioa, hasieran Mariaren Natibitatea, Santiagoren Errebelazioa edo Santiagoren Ebanjelioa izenburua zuena, II. mendearen bigarren erdian idatzi zen; Ama Birjinaren gaztaroa, Joserekin ezkon-hitza eta Jesusen jaiotza aztertzen ditu. Haren helburua zen, ezbairik gabe, Mariak Jesus Pantera izeneko soldadu erromatar batekin izandako harreman baten ondorioz sortu izanaren teoria ezeztatzea. Grekozko 140 eskuizkribu inguru daude gaur egun, eta haien ospearen lekuko dira.

Hala ere, idatzi apokrifoak ezagunagoak izan ziren eslaviar literaturan eta Kaukasoko eta Ekialdeko literaturan bizantziar literaturan baino, Elizaren hierarkiak gogor epaitu baitzituen.

Nobela

Bertsoz idatzitako nobelen ondoan, Bizantzion oso ezagunak zirenak, hala nola Zipriano Antiokiakoa, Eudoxia enperatrizari zor zaiona (c. 400-460), Antzinatearen amaieratik, abentura-nobelak daude. Bikote gazteen maitasun zailak kontatzen dituzte, zailtasun ugari dituztenak, baina babesle boteretsuei esker garaipena lortzen dute.

Akiles Tazioren Leuzipa y Klitofonteren historia

Hala, II. mendean, Akiles Taziok, Alexandriako grekoak, bere bizitzaren amaieran kristautasunera bihurtu eta gotzain bihurtuko denak, Leuzipa y Klitofonteren historia idatzi zuen, zortzi liburutako maitasun-historia. Segur aski K.o. I. mendekoa, Tiroko eta Bizantzioko bikote gazte baten abenturak kontatzen ditu nobelak, batez ere Egipton eta Asia Txikian.

Heliodoro Emesakoaren Etiopiarrak edo Teagenes eta Kariklea

Heliodoro Emesakoak, III. edo IV. mendean bizi izan zen grezierazko idazle siriarrak, Etiopiarrak edo Teagenes eta Kariklea idatzi zuen. Hamar liburutan banatuta dago nobela. Etiopiako printzesa baten, Kariklearen, istorioa kontatzen du. Amak utzi egin du, eta, Delfosen hazi eta apaiz egin ondoren, Teagenes izeneko gazte tesaliarra aurkitu du Atenasko gimnasia-jolasetan. Delfosetik irtetean, bi gazteek itsasoz ihes egin eta ekaitz batek Egiptora botatzen ditu. Mila abentura eta gero, Etiopian elkartu dira. Han, Kariklea printzesa ezagutzen dute, eta bi gazteak ezkonduko egin dira.

Longosen Dafnis eta Kloe

Garai berekoak dira Dafnis eta Kloe, Longosen eleberria, poesia pastoralak inspiratua. Dafnisen (haur aurkitutako gazte ahuntzaina) eta Kloeren (bera ere artzaina eta haur aurkitua) arteko maitasuna kontatzen ditu. Elkarrekin maiteminduta, ezin izango dute maitasuna bizi ezuste ugari pasatu eta guraso naturalak aurkitzeko bira ugari egin arte.

Barlaam eta Josaphat (ikonoa)

Barlaam eta Josafat

Eleberri hauen ekialdeko inspirazioa autorea eta data egiazkoak ez diren lan batean ere aurkitzen da, Barlaam eta Josafaten. «Arimaren onerako» idatzita, kontakizuna, zeinaren bilbeak fede kristauaren printzipioak paganismoaren aurrean dituen abantailak garatzen baititu, Josafat printze indiarra ermitau batek nola bihurtzen duen kontatzen du, eta nola lortzen duen gero bere aita bihurtzea. Siddhartha Gautamaren ikasle baten konbertsioaren egokitzapen kristaua da; printze boteretsu baten semea, Gautama bere jauregian giltzapetuta bizi da, munduko itsusikeriekin kontaktuan egon ez dadin. Ihes egitea lortu du, eta Gautamak zahartzaroa, eritasuna eta heriotza ezagutzen ditu. Esperientzia horrek, basamortuan, aszeta-bizitza baitarama, Iluminazioa edo iratzartze espirituala lortzen laguntzen dio.

Historia honen zehar ikusten diren zenbait ezaugarrik, hala nola Urretxindorra eta ehiztaria edo Adarbakarretik ihesi dabilen gizona, pentsarazten dute indiar legenda Persiatik iritsi zela Mendebaldera, eta grekora itzuli zela Eutimio Ivirongo monjeak egindako bertsio georgiar batetik abiatuta.

Kontakizun honen ospearen testigantza ematen du Juan VI.a Kantakuzenok eta Nemanjatarren dinastia serviarreko zenbait kidek Joasaf edo Josafat izena hartuko dute eta historiako heroi gisa irudikatuko dira Kosovoko Studenikan (Istok) eta Gračanican.

Panfletoak eta satirak

Bertso-lerroz nahiz prosaz, Antzinate klasikoan ospe handia izan zuen satirak indar berri bat hartu zuen XI. mendeko bizantziar literaturan, nahiz eta genero txikia izan, eta parodia edo alegoria forma hartzen dute. Ez zituen handiak barkatu, ez kleroa, ezta basileusa ere. Zenbait enperadorek, hala nola Teodoro II.a Laskarisek, baliabideak izango dituzte bere kontu adeitsuegiei iseka egiteko.

Beste genero batzuek bezala, antzinako autoreak imitatu zituen, batez ere Luziano, Konstantinoplan oso miretsia baitzen. Horixe da, adibidez, Luzianori denbora luzez esleitutako Philopatris izeneko elkarrizketa baten kasua. Haren benetako egilea ezezaguna da oraindik. Trefon pagano kristautuaren eta haren lagun Kritias oraindik paganoaren arteko kristautasunaren eta paganismoaren merezimenduei buruzko eztabaida gisa aurkezten da. Autorea aukera horretaz baliatzen da Nizeforo Fokasen agintaldian (963-969) gertatutakoak aipatzeko; izan ere, Elizaren jabetzei eraso egin zitzaien, kalifa fatimiden, ruteniarren eta bulgariarren aurkako gerrak finantzatzeko. Gauza bera gertatzen da XII. mendekoa den Timarionekin ere. Ustez hilda zegoen Timarion baten infernura jaistea deskribatzen du. Hildakoen erresumaren deskribapenari esker, garaiko ohituren eta zenbait pertsonaiaren erretratua egin daiteke, hala nola Teofilo enperadorearena (829-842) eta Mikel Psellosena.

Satira batzuek animaliak erabiltzen dituzte gizartearen iritzia emateko, hala nola Poulologos eta Ohorezko astoaren sinasarioa (biak bertsoan); beste batzuek, berriz, frutak erabiltzen dituzte helburu bererako. Porikologosen, Menbrillo enperadorearen aurrera eramaten dute Mahatsa; haren laguntzaileak Mertxika protostratorra eta Kakauete zesarra dira, besteak beste. Han, garaiko gortearen sistema juridikoaren eta zeremonialaren satira bat ikusten da. Opsarologosa, data eta egile ezezagunekoa, sistema juridikoaren satira bat da, non Balea erregea buru den auzitegian agertzen den Berdela, konspirazioz akusatuta.

Zenbait idazle:

Teodoro Prodomo

Teodoro Prodromo (Θεόδορος Πρόδρομος). Poeta Irene Hungariakoa eta Joan II.aren gortean. Konstantinoplan jaio zen, 1100 inguruan, eta Nikolas Kaliklesek sortutako genero panegirikoa modan jarri zuen. Bere lanean, tragedia klasikoaren parodia egiten du, bere garaiko eguneroko bizitzako gorabeherei burla eginez. Joan II.a hil zenean poeta saritu postua galdu ondoren, Konstantinoplako Aposto Santuen elizara erretiratu eta Nikolas izeneko monje egin zen.

Idazlanak:

• Rodanthe eta Dosikles, Heliodoro Emesakoaren Etiopiarraken imitazioa, bere garaiko errealitate eta asmo politikoak islatuz.
• Katomyomachia (Katuaren eta saguaren gerra). Antzinako tragedia grekoak parodiatzen zituen tratatu burleskoa, bere garaiko egoerak aipatzen zituen bitartean.
• Amarantus edo Agure baten maitasunak. Elkarrizketa satirikoa.

Nikolas Kabasilas

Nikolas Kabasilas

Nikolas Kabasilas (Νικόλαος Καβάσιλας). Teologo laikoa, 1322an Tesalonikan jaioa, 1397an hila.

Joan V.a Paleologoaren eta Joan VI.a Kantakuzenoren arteko gerra zibilean, Emanuel Kantakuzenoren aurkako enbaxadan parte hartu zuen, hiriaren errendizioa negoziatzeko. Baina errendizio horren kontrako zeloteek aristokraziaren aurkako matxinada antolatu zuten. Kabasilasek ihes egin zion heriotzari, eta Konstantinoplara ihes egin zuen babesteko. Gregorio Palamasekin adiskidetu ondoren, urtebete eman zuen berarekin Athos mendian. Bizitza politikotik alde egin zuen Joan V. Paleologoak Joan Kantakuzeno suntsitu zuenean. Laiko, hiriburuko monasterio askorekin harremanak izaten jarraitu zuen beti.

Idazlana:

• Kabasilas ezagunagoa da lukuruaren eta injustizia sozialaren aurka egindako lanengatik.
• Bizitza Kristorengan eta Liturgia jainkotiarraren azalpena, pietate-lanak.
• Homilia ugari eta erregeen panegiriko profanoak.
• Nikolas Gregorasen hausnarketen aurkako panfletoa. Bi jakintsuen arteko eztabaida honetan, Kabasilasek bere aurkariari iseka egiten dio, bere neuralgiegatik, antzinako autoreak arrapastaka aipatzearen maniagatik, orakulu kaldearrak aipatzerakoan hartzen dituen profeta-aireengatik, eta aire jakintsua emateko etxea betetzen zuten gailu astronomikoengatik.

Poesia

Musika eta poesia

Prosazko literatura irakurtzera baino gehiago deklamatzera zuzenduta zegoen bezala, poesia jatorriz kantatua zen. Musika sarritan testuaren aurretik joaten zen eta IX. mendera arte ez zen doinu zaharren gainean testu modernoak jartzen hasi. Musika horrek ez zuen harmonia lehenesten, melodia eta erritmoa baizik, flautarekin edo lirarekin batera. Melodiari tolestu behar zitzaion bertsoa; honek bertsogintza akats ugari eragiten ditu eta, askotan, ondorengo kopistei egozten zaie.

Gainerakoan, poesia mota guztietako gaiak, historia, zuzenbidea edo Eskritura Santua, hobeto atxikitzeko prozedura mnemoteknikoa baino ez zen. Ez da harritzekoa poesia honek iritzi negatiboak izatea “poesia-arnasarik eta emozio zintzorik ezagatik”.

Poesia erlijiosoa

Hasieratik, Eliza kristauak poesia sartu zuen liturgian himno edo ahapaldi laburretan (troparia, sing. troparion), txandakako kantu-egitura (antiphona) zutena. Troparia-en ordez, VI. mendetik aurrera, poema erritmiko landuagoak erabili ziren, kontakia (sing. kontakion). Bibliako pasarte batean edo San Joanen bizitza-atal batean oinarritutako aholkuek 22 ahapaldi izan ditzakete, guztiak eredu berean osatuta eta leloarekin bukatuta (efumnion). Konpositore handiena, zalantzarik gabe, Erroman Meloda izan zen. Tropariak, jatorri paganoak zituztelako eta liturgian gaizki integratzen ziren egiturak zituztelako, ordezkatu ziren eta kanones-ek (sing. kanon), kantu liturgiko zabalagoak, zenbait estrofatako zortzi edo bederatzi oda izan ditzaketenak, bakoitza bere erritmo eta forma melodiatsuarekin, hartu zuten haien lekua. Erregu bat baino gehiago, kanonak gorespen-himno izan nahi zuen. Konpositore ezagunenak Ander Kretakoa, Joan Damaskokoa, Teodoro Estudita eta Joan Mauropo izan ziren. Kanon berriak XI. mendetik aurrera estilo-ariketa gisa idatzi ziren arren, ez ziren sartu liturgian. Erretorikaz tindatuta egon arren, erlijio-poesia gehiago hurbiltzen zen ahozko hizkuntzara hizkuntza ofizialera baino. Kontakia eta kanonak laguntzen zituen musika desagertu egin da.

Zenbait egile:

Erroman Meloda

Erroman Meloda (Ῥωμανὸς ὁ Μελωδός ; VI. mendea), himmografo eta poeta bizantziarra. Siriako familia judu batean jaio zen, 493. urte inguruan. Beiruten diakono egin zuten Konstantinoplako Theotokosen elizan finkatu baino lehen, non, agerpen batean, Ama Birjinak poesia sakratuaren dohaina transmititu baitzion. 1000 kontakia baino gehiago konposatuko zituen, baina 89 bakarrik iritsi dira gaur egunera. Bera 555 inguruan hil zen. Haren ereserkiek Itun Zaharreko edo Itun Berriko historiak edo santuen bizitzako pasarteak kontatzen dituzte, baina gai garaikideak ere jorratzen ditu, hala nola Nika matxinada gogorarazten duen Lurrikarei eta suari buruz. Ondorengoek hartutako estiloaren kontra, berea sinplea da eta sistema tonikoak metro helenikoa ordezkatzen du.

Idazlana:

Akatistoa Jainkoaren Amari, Konstantinopla barbaroen eskuetatik salbatu zuen Ama Birjinari akatistoa edo zutik abesten den ereserkia.

Joan Damaskokoa

Joan Damaskokoa

Joan Damaskokoa (grekeraz: Ιωάννης Δαμασκήνος, arabieraz : سرجون التغلبي), teologoa eta Elizako aita. 676 inguru jaio zen Damaskoko arabiar jatorriko familia handi batean. Kalifa ministro gisa zerbitzatu ondoren, ikonoklasten aldekoa zen Leon III.a enperadorearekin eztabaida bat izan ondoren, mundutik erretiratu zen, eta Palestinako San Sabas monasteriora erretiratu zen. 749ko abenduaren 4an hil zen. Hiereiako kontzilio ikonoklastak anatematzat jo zuen hil ondoren, eta Leon XIII.a aita santuak Eliza katolikoko doktore-mailara eraman zuen. Haren anaia, Komas, himnografo ezaguna izan zen.

Bere lana:

Pege gnoseos (Ezagutzaren iturria). Bilduma honek hiru zati ditu: sarrera, doktrina heretikoak ezeztatzea, Islama eta ikonoklasia barne, eta Jainkoa, munduaren sorrera, Kristoren haragitzea, sakramentuak eta abar aztertzen dituen fede ortodoxoaren azalpena.

Irudi santuak kritikatzen dituztenen aurkako tratatua. Leon III.aren ediktuaren aurrean idatzitako tratatua, irudiak gurtzea debekatzen duena. Joanek zenbait lan idatzi zituen ikonoak defendatzeko, eta sei taldetan sailkatzea proposatu zuen.

Teodoro Estudita

Teodoro Estudita, XI. mendeko mosaikoa Kioseko Nea Moni monasteriokoa.

Teodoro Estudita, teologoa eta erreformatzaile monastikoa. Goi-mailako funtzionarioen familia batean jaio zen 759. urtean (aita sazelarioa zen zalantzarik gabe, finantza ministroa), eta hezkuntza arduratsua jaso zuen. Osabak, Platonek, familia osoa konbentzitu zuen erlijio-bizitza besarkatzeko. Teodoro bere kide estu bihurtu zen fundatu zuen Sakkudiongo monasterio berrian. 794. urtean apaiz ordenatu zen, eta osaba monasterioko higumeno bezala ordezkatu zuen. Hainbat enperadorerekin izan zituen gatazkak beste hainbat arrazoi zirela medio: Konstantino VI.a enperadorearen ezkontza ez-legitimoa, Nizeforo I.aren garaian Jose apaizaren birgaitzea edo Leon V.arekin ikonoklasmoaren berrezartzea. Azken gatazka horretan, ikonoduloen buru bihurtu zen. Anatolian Smymesera erbesteratuta, Leon V.aren ondorengoa irudiak gurtzera itzultzea lortzen saiatu zen. Azken urteak San Trifon penintsulan igaro zituen, Kaltzedoniatik gertu, eta gero Prinkipo uhartean, non 826. urtean hil baitzen.

Bere idazlanak:

• Katekesi Txikia eta Katekesi Handia: bi homilia monastiko.
• Epigramak: 124 poema hainbat gairi buruz.
• Gutunak: 560 gorde dira, kronologikoki 796tik 826ra.
• Ama Teoktisteren eta osaba Platonen hileta-otoitzak.
• San Teofanes Aitorlearen panegirikoa.
• Bartolome apostoluaren alabantza.
• Ereserki liturgiko eta homilia ugari.
• Testamentua, berez, monasterioko nagusi batentzat jarraibideak.

Jose Himnografoa (errusiar ikonoa)

Jose Himnografoa

Jose Himnografoa (Ίωσὴφ ό ὑμνογράφος), monje eta poeta erlijiosoa. Sizilian jaio zen (segur aski Palermon) 816. urtean, eta familiarekin ihes egin behar izan zuen musulmanek irla hartu zutenean. Peloponeson ezarria, Tou Latomouko monasterioan sartu zen eta bertan kaligrafo gisa lan egin zuen. Laster Gregorio Dekapolitaren arreta lortu zuen eta Konstantinopla aldera abiatu zen berarekin. Aita santuarekin batera misio baten arduraduna, pirata arabiarrek harrapatu eta Kretan espetxeratu zuten. Askat ueta gero, Konstantinoplara itzuli zen, eta han sortu zuen San Bartolome monasterioa. Inazio patriarkari lagundu ondoren, Krimeara erbesteratu zuten Bardas zesarrak eta Foziok. Konstantinoplara itzuli zen 867. urtean, eta bere monasterioaren zuzendaritza hartu zuen Santa Sofiako sakristau izan baino lehen (σκευοφύλαξ).

Estuditaren eskolakoa zen, eta Itun Zaharreko parafrasien kanon zehazgabeak aldatzen lagundu zuen, gai unitate bat zuten kantiko bihurtuz, eta oda guztien bidez garatzen zena. Kontakionaren ahapaldi-kopurua murriztu zuen, poesia akrostikoarekin harmonizatzeko.

Bere obra:

Bizantzioko himnografo emankorrena: 1.000 kanon baino gehiago, 8.000 eta 9.000 oda bitarte. Ehunka kanonek daramate “Jose” izena akrostikoan, bederatzigarren odan. Hein handi batean, Paraklitiki edo Greziako Elizaren liturgia-liburuari forma ematen dio, asteko egun guztietako elizkizun liturgikoak biltzen dituena.

Joan Mauropo

Joan Mauropo (Ἰωάννης Μαυρόπους), poeta, himnografoa eta gutun eta hitzaldien egilea. Paflagonian jaio zen, 1000. urtearen inguruan, eta Konstantinoplara joan zen. Han, 1028. urtearen inguruan, goi-mailako eskola bat sortu zuen, garaiko espiritu handiak bildu zituena, hala nola Mikel Psellos eta Nizetas Gramatikaria. Konstantino IX.aren gorteko erretorikoa; etsaitu egin zen bere diskurtsoen ondorioz non erretorika arma politiko gisa erabi baitzen, eta Eukaitako metropolita izendatu zuten. Handik, gutun asko idatzi zizkion Psellosi erbestealdiaz gogoratzeko. Erbestealdi hartan erlijio-gaiak landu zituen, kanon eta santuen bizitza asko idatziz. Konstantinoplara itzuli, eta 1070. urtean hil zen Hagia Petrako monasterioan.

Idazlana:

• Mauropok bere lanen bilduma egin zuen, Vatikano graeco 676 eskuizkribuan aurkitzen direnak. Dokumentu honek 99 poema (epigramak, poema polemiko eta autobiografikoak, hileta-otoitzak bertsoan), 77 gutun eta 13 diskurtso ditu, eta horien edukia funtsean erlijiosoa da.
• Kanon liturgiko ugari, XI. mendean Bizantzioko berrikuntza intelektuala iragartzen dutenak.

Poesia profanoa

Herri-hizkuntzako poesia duela mende batzuetatik existitu bazen ere, latindarrek Konstantinopla hartu ondoren (1204) askatu zuen forma gramatikalen mugetatik, eduki lexikoaren eta erreferentzia mitologikoen murrizketetatik, eta irudimena eta emozioa agerrarazi zituen. Hala, epigramaren eta mantendu ziren panegiriko ofizialen ondoan, satira eta parodia, poesia didaktikoak eta erregutzaileak bigarren arnasaz gozatu zuten genero berri bat agertu zenean, eskakizun poema. Eskakizun-poema horretan, poeta deitoratu egiten da bere zorteagatik, eta boteretsuei eskatzen die bizirauten lagun diezaiotela, eta alendrexiar poeten maitasun poesia berrizta dadila.

Poema edo nobela bertsoetan ugari daude laugarren gurutzadaren ondoren (1198-1204) , eta Mahai Biribilaren zikloari berriro ekiten diote. Hala, frantsesek okupatutako eskualde batean, Belthandros eta Chryzantzaren poema agertzen da. Haren pertsonaiek batzuetan izen frantsesak dituzte, batzuetan grekoak. Amodioaren Gazteluan Belthandrosek askatuko duen emandako printzesa bat dago giltzapetuta. Baina poemak poesia proventzarraren gai bat gogoratzen badu ere, bi gazteen ezkontza Konstantinoplako patriarkak bedeinkatuko du, eta erromatarren erregea Antiokiako erregeak hartuko du. Era berean, XIV. mendearen amaieran idatzitako Phorios eta Platziaphlora (Flora eta Lorezuri) berriro agertzen da Proventzako kondaira baten italiar bertsioa.

Zaldun-poesia horrekin batera, XII. mendetik aurrera, herri-hizkuntzan, askotariko generoen poemak garatzen dira: poema didaktikoak, satirikoak edo lirikoak, atsotitzak, ipuinak, etab. Hala, ikusten da nola erauzten den poesia, eduki nahiko gordinaren ondorioz izan daitekeena, eta Mendebaldeko hizkuntza nazionalean gertatzen denaren antz handiagoa duena, goi mailako hizkuntza grekoan egindakoaren aldean.

Bai zalduna, bai herrikoia, garaiko poesiak “bertso politikoa” erabiltzen du (πολιτικός στίκος, lit. « hiriaren bertso », ulertuz, «fama txarreko bertsoak») 15 silabako bertsoa, hitzen azentoan oinarritua, bokalen luzeran oinarritu ordez, aurretik egiten zen bezala. Bertso bakoitzak zesura bat du zortzigarren silabaren ondoren, eta derrigorrezko azentua hamalaugarren silaban. Horrelako bertsoak lehen aldiz agertu ziren VI. mendea baino lehen, eta kontakien arrastoak aurkitzen dira. Gaur egun oraindik Greziako folkloreko hainbat abestitan dago.

Zenbait autore

Panopoliseko Nono

Panopoliseko Nono (Νόννος ὁ Πανοπολίτης ), poeta grekoa, Egipton V. mendean jaioa. Oso gutxi dakigu bere bizitzaz, besteak beste, kristautasunera bihurtutako autore paganoa ote zen edo paganismoak limurtu zuen autore kristaua.

Idazlana:

• Dionisiakoak. Dionisorekin zerikusia duten kondairei buruzko bilduma epikoa, 24 abestiko bi taldetan. Erretorikaren legeen arabera hexametro klasikoetan idatzita, Dionisoren panegiriko honek Homerori omenaldia egin nahi dio.
• Metabole meta Ioannou. Ebanjelioaren parafrasia, San Joanen arabera, hexametro daktilikotan idatzia.

Jurgi Pisidiakoa

Jurgi Pisidiakoa (Γεώργιος Πισίδης), poeta grekoa, VII. mendearen lehen erdian bizi izan zena. Pisidia jaioterria utzi ondoren, Konstantinoplako Elizaren diakonoa izan zen, eta Santa Sofia Basilikako sakristaua (skeuophulax) eta artxibozaina (chartophulax) ere bai. Heraklio enperadorearen garaikidea da, eta haren balentriak eta kristau-fedea ditu ardatz.

Bere obra:

• Zortzi idazlan bertsotan, bost mila bertso-lerro inguru, eta prosazko testu bat gorde da. Munduaren sorkuntzari buruzko poema hamabi silabako bertso ianbikoetan dago idatzita. Gehienetan, hiru oin-pare izaten ditu, bakoitza laburra eta luzea, X. mendean oso ezaguna, bertso politikoak ordezkatu baino lehen.
• De expeditione Heraclii imperatoris contra Persas: Heraklio en kanpainaren kontakizuna 622an.
• Bellum Avaricum: Constantinoplak 626an duen egoitzaren kontakizuna, Avarsen aldekoa.
• Heraclias edo De límite Chosroae Persarum regis excidio: Heraklio enperadorearen lorpenen ospakizuna.
• In sanctam Jesu Christi Dei nostri resurrectionem: Flavio Konstantinori, Heraklioren seme eta oinordekoari, bere aitaren aztarnak jarrai ditzan.
• Hexaemeron edo Opus sex dierum seu Mundi opificium: zortzi poemetako luzeena, Sergio I.a patriarkari eskainitako Genesiaren lehen kapituluen iruzkina.
• De Vanitate vitae.
• Contra impium Severum Antiochiae: monofisismoaren salaketa.
• In templum Deiparae Constantinopoli in Blachernissitum: Theotókos ton Blachernón elizaren deskribapena.
• Encomium in sanctum Anastasium martyrem: elogioa San Anastasio persiarrari, prosan, Kosroes II.a erregearen armadako soldadua, kristautasunera bihurtuta

Joan Geometra

Joan Geometra edo Kyriotas (Ίωάννης Γεωμέτρης), poeta, soldadu eta monje, X. mendearen bigarren zatian bizi izan zen. Errenazimentu mazedoniarraren irudi nagusietako bat. Heziketa ona jaso ondoren, armadan ibili zen monje egin aurretik. Nizeforo II.a Fokasen (enperadore 963-969), Joan I.a Tzimiskes (enperadore 969-976) eta Basilio II.aren lehen urteek (enperadore 976-1025) biltzen dituzten garai nahasiak bizi izan zituenez, bere lanak Bizantzioren, eta bulgariarren eta rusen arteko gatazkei buruzko aipamen ugari biltzen ditu, baita Bardas Sklerosen eta Bardas Fokasen matxinadak ere.

Idazlana:

Hainbat epigrama sortu zituen bulgariarrekin eta rusekin izandako gerrei buruz; idazlan horietan Nizeforo II.a laudatzen du, progymnasmata-tan, haritz baten gaineko ekphrasis batean, non ama batek seme-alabengatik duen maitasunaren garrantzia azpimarratzen duen, Ama Birjinaren ohorezko himnoak eta otoitzak eta Gregorio Nazianzokoari eta San Pantaleoni buruzko hitzaldiak. Paradeisos ere egozten zaio, epigrama monastikoen bilduma.

Joan Mauropo eta Teodoro Prodromo

Joan Mauropo eta Teodoro Prodromo (ikus gorago).

Manuel Files

Manuel Files, Androniko II.aren eta Androniko III.aren gorteko poeta. Familia inperialarekin lotua, Androniko II.aren alaba Mariaren ezkontza tartariarrekin negoziatzeko Urrezko Hordako khanarenganako enbaxadan hartu zuen parte 1293an. Idazle emankorra, poema ugari idatzi zituen bertso ianbikoetan eta bertso politikoetan.

Bere obra:

• Faunari eta florari buruzko olerkiak; hauen artean Animalien ezaugarriei buruz, zetazko harrei buruzko bi poema didaktiko.
• Joan Kantakuzenoren omenez egindako panegirikoa, Arrazoia, Bertutea, Egia eta Apaltasuna bezalako irudi mitikoekin hitz egiten duena.
• Familia inperialeko eta aristokraziako kideen ohorezko epitafioa.
• Androniko III.aren enkomiona.
• Eskaerako olerkiak: zaldi bat, zaldi-zela bat, zerealak, neguko beroki bat eta abar eskatzen ditu.
• Zenbait erlikiaren eta arte-objekturen ekfrasia.

Epopeia

Erdi Aroko metalezko xafla, bi muga-zaindari (akritai) irudikatzen dituena, seguru asko Diyenis Akritas epopeiak inspiratua.

Diyenis Akritas

Bizantziar literaturari berez dagokion epopeia bakarra Basilio Diyenis Akritasen balentriak dira (eskuarki, Digenis Akritas – Διγενής Ακρίτας / Digenếs Akrítas). Seguruenik XII. mendetik XV. mendera bitartean idatzia bertso politikoetan, gaur egunera zenbait bertsiotan heldu da; urteetan zehar izandako bertsioen ugaritasunen arrazoia nobleen batzarretan aedo ibiltariek errezitatzen zituztela da, zalantzarik gabe. Sei eskuizkribu greko daude eta eslaviar bat (Devgenievo Dejanie). Bertsio batzuk ondo antolatuta daude, eta garai hartako bizantziar hizkuntzaren purutasuna islatzen dute; beste batzuk, berriz, ahozko hizkuntzatik hurbilago daude eta irregulartasunak dituzte bertsogintzaren arloan.

Epopeiaren gaia Zilizia eta Kapadoziako mugetan, IX. eta X. mendeetan, muga-zaindarien (akritai) eta sarrazenoen artean egiten ziren borrokak ziren; hauei gehitu behar zitzaizkien apelateak, bi aurkarien kontura bizi ziren gaizkile-taldeak.

Hiru zatitan banatutako zortzi kantu dira, tonuak eta izaerak bereizten dituenak. Lehen zatiak lehen hiru kantuak biltzen ditu, eta Diyenis Akritasen gurasoen ezkontza kontatzen du; Diyenisen aitak, Siriako emirrak, Kapadozia hartzerakoan, Andronik Dukas estratega bizantziarren alaba bahitu eta berarekin ezkondu zen. Bigarren zatia, hurrengo hiru kantua, Diyenisen balentriei buruzkoa da. Diyenisek azkenean Eudoxia konkistatu zuen, nahiz eta aitaginarreba izango zenak erresistentzia handia jarri (IV. kantua). V. eta VI. kantuek hainbat pasarte dituzte, besteak beste, Diyenisen maitasun-istorioak arabiar gazte batekin, Diyenisek Eudoxia bahitu nahi duten apelateen kontra borrokatzen du, eta bien bitartean bere maitea aurkitu du.... Hirugarren zatian (VII. eta VIII. kantuak), Eufrates ibaiaren ertzean, jauregian zoriontsu bizi den bikotea ikusiko dugu. Diyenisen balentria bakarrak ehizako balentriak dira, eta heriotza tragikoa, ehizaldi horietako batetik itzultzean bainu izoztu bat hartu ondoren.

Moreako kronika

Bada beste epopeia bat, Moreako kronika edo Moreako konkistaren liburua (Χρονικόν τοΰ Μορεός). Bizantziar Inperioko eremu geografikoan kokatzen bada ere, Peloponesoaren konkistaren eta Moreako printzerriaren sorreraren kontakizuna da, XIV. mendean poeta franko batek idatzitakoa; idazle honek, gurutzatuen ondorengoen helenizazio progresiboaz konturatzean, haien arbasoen gertakari handiak ekarri nahi dizkie gogora. Grekoa hizkuntza besterik ez du, historiatik eta epopeiatik badu eta, Moreako printzearen gorteko ohitura feudalen deskribapenek, berriz, zaldun-poema baten itxura ematen diote.

Troiako gerra

XV. mendeko poema anonimo bat ere aipa daiteke, Troiako gerra (Διήγησις γεναμένη έν Τροία), Benoît de Saint-Maureren Troiaren eleberriaren ia hitzez hitzeko itzulpena. Bizantziar Iliada baten antzekoa, errimarik gabeko 1.166 bertso-lerro politikotan idatzitako poema honek, XIV. mendean idatzia seguru asko, hiru zati ditu. Gerra aurretik gertatutakoak kontatzen dituen lehen zatia Pariseko haurtzaroarena da; bigarrena, gerran bertan gertatutakoarena eta, hirugarrena, gerraren eta Akilesen doluaren ondorengo gertaerena da.

Antzerki erlijiosoa

Antzerkia, antzina entretenitzeko modu gisa hartzen zen bezala, ez zen horrela Bizantzion, non paganismoari lotutako moraltasun ezaren sinonimo baitzen. Hala ere, antzezlan batzuk idatzi ziren, deklamazio luzeak aitzaki bezala erabiliz, batez ere teologoen arteko polemiketarako ikonoklasiaren garaian. Bakarra iritsi zaigu: Kristo sufrikarioan (Χριστός πάσχων), seguru asko X. edo XI. mendean idatzia. Kristoren nekaldiaren kontakizun elkarrizketatua galilearren bi koru-erdirekin, antzezkizuna 2460 bertsoz osatuta dago, eta horietatik herena Euripides, Eskilo eta Likofroni hartutakoak. Paper nagusia Ama Birjinarena da, gurutzeko bidean mina adierazten.

Hala ere, «antzerki jakintsua» zen, eta ia ez zuen herria ukitzen; izan ere, Mendebaldean bazen «antzerki erlijioso eta herrikoia», «misteriozko antzelanen»en antzekoa zena. Haiek bezala, homilietatik eratorria da, eta markoa liturgia da, non solaskideek predikatzaileari erreplika ematen baitiote, betiere kantu, tropo eta himno herrikoi erritmatuekin batera. Festa batzuk, hala nola Elias profetarena, aukera ziren hainbat elizatan jolas eszenikoak berreskuratzeko; egun oso bat iraun zezaketen, hala nola Hiru gazte labean, X. mendean aipatua eta Santa Sofian XV. mendean oraindik ere antzezten zena.

Oharra

Aipatutako idazleen biografia eta idazlanetarako Alexander Kazhdan (dir.), Oxford Dictionary of Byzantium, New York et Oxford, Oxford University Press, 1991, 1^re éd., 3 tom. (ISBN 978-0-19-504652-6 et 0-19-504652-8, LCCN 90023208).

Kanpo loturak

• (en) Karl Dieterich, "Byzantine Literature" in The Catholic Encyclopedia, vol. 3, New York, Robert Appleton Company, 1908.
• (en) Peter A. Mackridge, "Greek literature" in Encyclopædia Britannica, 2013.
• (fr) "La littérature byzantine" in Imago Mundi
• (fr) "Byzance, la littérature" in  Encyclopédie Universalis.

Kanpo estekak

• Datuak: Q2265137
• Multimedia: Byzantine literature / Q2265137