Wikipedia

Canis Maior

Canis Maior edo Txakur Handia[1][oh 1] —latinez: Canis Major— zeruko mugimenduaren ondorioz, ehiztari handia den Orioni jarraika ari dela dirudien hego hemisferioko konstelazio bat da. II. mendean Ptolomeok 48 konstelazioetan sartu zuen, eta gaur egun 88 konstelazio modernoen artean dago. Bere izenak latinez "Txakur Handia" esan nahi du, Canis Minor konstelazioarekin kontrastean; bi irudiak zeruan zehar Orion ehiztaria konstelazioari jarraituz irudikatzen dira. Esne Bidea Canis Majorretik igarotzen da eta kumulu ireki batzuk bere mugen barruan daude, batez ere M41.[2]

Canis Maior 
Datuak
LaburduraCMa
GenitiboaCanis Majoris
SinbologiaTxakur Handia
Eremua380,1 gradu karratu (43. maila)
Izar kantitatea
(magnitudea < 3)		147
Izarrik distiratsuenaSirius (itxurazko magnitudea )
Konstelazio mugakideakMonoceros, Lepus (konstelazioa), Columba eta Puppis (konstelazioa)
Behaketa
Igoera zuzena6 o 11,60' eta 7 o 27,89' artean h
Deklinazioa-33,25 eta -11,03 artean°
Ikuspen onena 21:00etan (9 PM): Otsaila
+56° eta −-90° latitude bitartean ikusgai.

Canis Majorren Sirius dago, gaueko zeruko izarrik distiratsuena, "txakurraren izarra" bezala ezagutzen dena. Eguzki-sistematik hurbil dagoelako du distira handia. Aldiz, konstelazioko beste izar distiratsuak distantzia handiko eta argitasun handiko izarrak dira. 1,5eko magnitudearekin, Epsilon Canis Majoris (Adhara) konstelazioko bigarren izarrik distiratsuena da, eta gaueko zeruko muturreko erradiazio ultramorearen iturririk distiratsuena. Ondoren, Delta (Wezen) 1,8ko supererraldoi zuri-horia, Beta (Mirzam) erraldoi zuri-urdina 2,0ra, Eta (Aludra) 2,4ra eta Omicron2 3,0ra, eta Zeta (Furud) bitar zuri espektroskopikoa 3,0ra. VY Canis Majoris hipererraldoi gorria izar ezagun handienetakoa da, eta RX J0720.4-3125 neutroi izarrak 5 km eskaseko erradioa du.

Historia eta mitologia

aldatu

Mendebaldeko astronomian

aldatu

Antzinako Mesopotamian, babiloniarrek Sirius KAK.SI.DI deitzen zuten, Orionera begira zegoen gezi bat bezala ikusten zen, Canis Major hegoaldeko izarrak eta Puppis zati bat arku bat bezala ikusten ziren bitartean, BAN izenekoa Hiru Izarren taulatxoetan, K.a. 1100. urte ingurukoak. Ondorengo MUL.APIN izeneko astronomia eta astrologia babilonikoaren bilduman, gezia, Sirius Ninurta gerlariarekin ere lotu zen, eta arkua Ixtarrekin, Enlilen alabarekin[3]. Ninurta ondorengo Marduk jainkosari lotua zegoen, zeinaren arabera Tiamat ozeanoko jainkosa arku handi batez hil omen zuen, eta Babiloniako jainkosa nagusia bezala gurtzen zuten[4]. Antzinako greziarrek arkuaren eta geziaren ordez txakur bat jarri zuten zeruan[5].

 
Sidney Hallen Urania's Mirror.

Greziar mitologian, Canis Majorrek Lelape txakurra irudikatzen zuen, Zeusek Europari egindako opari bat, edo batzuetan Dianaren ninfa zen Prorisen zakur-ehiztaria, edo Aurorak Zefalori oparitutakoa, hain ezaguna bere abiaduragatik, non Zeusek zerura igo baitzuen. Halaber, Orionen ehiza-txakurretako bat irudikatzen zuela ere esaten zen, Lepus erbiaren atzetik zebilena edo Orioni Taurus zezenaren aurka borrokatzen laguntzen ziona, eta halaxe aipatzen dute Aratos, Homero eta Hesiodok[6]. Antzinako greziarrek txakur bakarra aipatzen dute, baina erromatarren garaian, Canis Minor Orionen bigarren txakurra bezala agertzen da. Beste izen alternatibo batzuk Canis Sequens eta Canis Alter dira. Canis Syrius 1521eko Alfontsotar Taulak erabilitako izena izan zen[7].

Erromatar mitoak Canis Major aipatzen du Custos Europae bezala, Europa zaintzen duen txakurra, baina Jupiterrek zezen moduan egindako bahiketa ekidin ezin duena, eta Janitor Lethaeus bezala, "txakur zaindaria"[7]. Erdi Aroko astronomia arabiarrean, konstelazioa al-Kalb al-Akbar bihurtu zen, "Txakur Nagusia", Edmund Chilmead XVII. mendeko idazleak Alcheleb Alachbar bezala transkribatua. "Kalb al-Jabbär, Erraldoiaren Txakurra" bezala aipatzen da ere, Orioen erraldoiari erreferentzia eginez. Tunisiako merazigen artean, artzainek sei konstelazio ikusten dituzte, urtaro lehor eta beroaren igarobidea markatzen dutenak. Horietako batek, Merzem izenekoak, Canis Major eta Canis Minor izarrak ditu eta bi asteko beroaren iragarpena da[8].

Ezaugarri nabarmenak

aldatu

Izarrak

aldatu
 
Canis Maior, lerroak gehituta zeruan ikus daitekeen modura.

Canis Maior konstelazioa bere izar distiratsu ugariengatik nabarmentzen da. Horien artean dago Sirius (Alpha Canis Majoris), gaueko zeruko izarrik distiratsuena, baita 2,0tik gorako magnitudea duten beste hiru izar ere. Gainera, uste da beste bi izarrek beste guztiak gainditu zituztela gaueko zeruan: Adhara (Epsilon Canis Majoris) -3,99ra distiratu zuen duela 4,7 milioi urte, eta Mirzam (Beta Canis Majoris) -3,65eko maximora iritsi zen duela 4,42 milioi urte. Beste bat, NR Canis Majoris, distiratsuena izango da -0,88 magnitudearekin 2,87 milioi urte barru[9].

Johann Bayer alemaniar kartografoak Alfatik Omikronera bitarteko greziar letrak erabili zituen konstelazioko izar garrantzitsuenak etiketatzeko, gertuko hiru izarri Nu letra esleituz eta Xi eta Omikron urrunago zeuden biri. Ondorengo behatzaileek, berriz, Erdialdeko Europatik bereizten zailak ziren beste izar batzuk izendatu zituzten konstelazioaren hegoaldeko zatietan. Bayerren herrikideak, Johann Elert Bodek, geroago Sigma, Tau eta Omega gehitu zituen; Nicolas Louis de Lacaille astronomo frantziarrak, izarrak a-tik k letrara gehitu zituen (gaur egun bat bera ere erabiltzen ez den arren). John Flamsteedek 31 izar zenbakitu zituen, Lacailleren Delta Columbae 3 Canis Majoris izendatuz (Flamsteedek ez zuen Columba beste konstelazio bat bezala onartu). Bi izar ere etiketatu zituen (10 eta 13 Canis Majoris), Kappa1 eta Kappa2 izenekin, hurrenez hurren, baina ondorengo kartografoek, Francis Bailyk eta John Bevisek kasu, alde batera utzi zuten lehen izarra, ahulena, eta Kappa2 utzi zuten Kappa bakar bezala. Flamsteeden Nu1, Nu2, Nu3, Xi1, Xi2, Omikron1 eta Omikron2 oraindik erabiltzen dira[10].

Sirius gaueko zeruko izarrik distiratsuena da, -1,46ko itxurazko magnitudearekin, eta Lurretik gertuen dagoen izarretako bat, 8,6 argi-urteko distantziara. Bere izena grezierazko hitzetik dator, "kiskalgarria" esan nahi duena. Sirius ere izar bitar bat da; bere kide Sirius B nano zuri bat da 8,4-10.000 aldiz ahulagoa Sirius A baino Lurreko behatzaileentzat[11]. Biek 50 urtean behin orbitatzen dute. 1993an hurbildu ziren azkenekoz, eta 2020. eta 2025. urteen artean izango dute banantze handiena. Sirius izan zen Egiptoko egutegi zaharraren oinarria. Izarrak Txakur Handiaren ahoa markatzen zuen Bayerren izar atlasean.

Siriusen alboan Beta eta Gamma Canis Majoris daude. Mirzam edo Murzim ere deitua, Beta zefeida izar aldakorra da, zuri urdinxka eta 2,0 magnitudekoa, eta ehunen batzuk aldatzen da sei orduko epean[12]. Mirzam Lurretik 500 argi-urtera dago, eta bere izen tradizionalak "iragarle" esan nahi du, Siriusen "iragarle" gisa duen posizioari erreferentzia eginez, hau baino minutu batzuk lehenago ateratzen baita. Gamma, Muliphein bezala ere ezaguna, 4,12 magnitudeko izar ahulago bat da, egia esan, B8IIe espektro motako kolore zuri urdinxkako erraldoi bat, Lurretik 441 argi-urtera dagoena[13]. Iota Canis Majoris, Sirius eta Gamma artean kokatua, Beta Cephei aldakortzat sailkatu den beste izar bat da, 4,36tik 4,40ra bitarteko magnitudearekin 1,92 orduko epean[14]. B3Ib espektro motako izar supererraldoi zuri urdinxka da, eguzkia baino 46.000 aldiz argitsuagoa, eta 2.500 argi-urteko distantziara, Sirius baino 300 aldiz urrunago[15].

Epsilon, Omicron2, Delta eta Eta Canis Majoris Al Adzari Erdi Aroko tradizio arabiarreko "birjinak" deituak izan ziren[16]. Bayerren atlaseko txakurraren eskuineko izterrean Epsilon Canis Majoris dago, Adhara bezala ere ezaguna. 1,5eko magnitudearekin, Canis Majorreko bigarren izarrik distiratsuena eta zeruko 23. izarrik distiratsuena da. B2Iab espektro motako supererraldoi zuri eta urdin bat da, Lurretik 404 argi-urtera dagoena[17]. Izar hau zeruan ezagutzen den muturreko iturri ultramorerik distiratsuenetako bat da. Izar bitar bat da; sekundarioa 7,4ko magnitudekoa da. Bere izen tradizionalak "birjinak" esan nahi du, izar taldetik Epsilonera bakarrik transferitua izan baita[18]. Oso gertu dago Delta Canis Majoris, Wezen ere deitua. Supererraldoi zuri eta hori bat da, F8Iab espektro motakoa eta 1,84 magnitudekoa, Lurretik 1605 argi-urtera. "Pisua" esan nahi duen izen tradizionalarekin, Wezen Eguzkia baino 17 aldiz masiboagoa eta 50.000 aldiz argitsuagoa da. Eguzki Sistemaren erdian egongo balitz, Lurreraino hedatuko litzateke, bere diametroa Eguzkiarena baino 200 aldiz handiagoa baita. 10 milioi urte baino ez dituela, Wezen hidrogenoa bere nukleoan fusionatzeari utzi dio. Kanpoaldeko bilgarria hedatzen eta hozten hasia da, eta datozen 100.000 urteetan supererraldoi gorri bihurtuko da, nukleoak gero eta elementu astunagoak batu ahala. Burdinazko nukleo bat duenean, kolapsatu eta supernoba gisa ustiatuko da[19]. Adhara eta Wezen artean Sigma Canis Majoris dago, Boorong eta Wotjobaluk izenez ezaguna, K7Ib espektro motako supererraldoi gorria, 3,43 eta 3,51 magnitudeen artean irregularki aldatzen dena[20].

Aludra ere deitua, Eta Canis Majoris B5Ia espektro motako supererraldoi zuri urdinxka da[21], Eguzkia baino 176.000 aldiz argiagoa eta 80 aldiz handiagoa da. Alfa Cygni motako izar aldakor gisa sailkatuta, Aludrak bere distira 2,38 eta 2,48 magnitudeen artean aldatzen du 4,7 eguneko aldi batean[22]. 1.120 argi-urteko distantziara dago. Adhararen mendebaldean Zeta Canis Majoris edo Furud dago, 3,0 magnitudekoa, Lurretik 362 bat argi-urtera[23]. Bitar espektroskopikoa da, eta 1,85 urtean behin orbitatzen dute elkarren artean. Espektro konbinatuak B2.5V espektro motako izar nagusi bat adierazten du[24].

Zeru sakoneko objektuak

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. ↑ Euskaltzaindiaren 173. arauak honako hau gomendatzen du: "Euskaraz, konstelazioen izenak adierazteko, komeni da nazioarteko formak —latinezko grafia— erabiltzea, hainbat komeniago testuak zenbat eta teknikoago edo jasoago izan. Nolanahi ere, latinezko izenen itzulpenak edo egokitzapenak ere —azalpen-izenak— erabil daitezke, bigarren mailan, testu didaktikoetan edo azalpen gisa".

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ «Konstelazioak (88 konstelazio ofizialak)» 173. Astroen izenak. Euskaltzaindia, 18 or..
  2. ↑ Zientzia, Elhuyar. (2003-12-01). «Gure galaxia Izarrora jaten ari da» Elhuyar aldizkaria (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  3. ↑ Rogers, J. H.. (1998-02-01). «Origins of the ancient constellations: I. The Mesopotamian traditions» Journal of the British Astronomical Association 108: 9–28. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  4. ↑ Wagman, Morton. (2003). Lost stars : lost, missing, and troublesome stars from the catalogues of Johannes Bayer, Nicholas-Louis de Lacaille, John Flamsteed, and sundry others. McDonald & Woodward Pub. Co ISBN 0-939923-78-5. PMC 52559096. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  5. ↑ Rogers, J. H.. (1998-04-01). «Origins of the ancient constellations: II. The Mediterranean traditions» Journal of the British Astronomical Association 108: 79–89. ISSN 0007-0297. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  6. ↑ Ridpath, Ian. (2001). Stars and planets. (3rd ed. argitaraldia) Princeton University Press ISBN 0-691-08912-4. PMC 45895238. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  7. ↑ a b Allen, Richard Hinckley. (1963). Star names : their lore and meaning. (Dover ed. argitaraldia) Dover Publications ISBN 0-486-21079-0. PMC 637940. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  8. ↑ Oxby, Clare. (1999). «A Review of African Ethno-Astronomy: With Particular Reference to Saharan Livestock-Keepers» La Ricerca Folklorica (40): 55–64.  doi:10.2307/1479768. ISSN 0391-9099. (Noiz kontsultatua: 2022-10-25).
  9. ↑ Tomkin, Jocelyn. (1998-04-01). «Once and Future Celestial Kings» Sky and Telescope 95: 59. ISSN 0037-6604. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  10. ↑ Wagman, Morton. (2003). Lost stars : lost, missing, and troublesome stars from the catalogues of Johannes Bayer, Nicholas-Louis de Lacaille, John Flamsteed, and sundry others. McDonald & Woodward Pub. Co ISBN 0-939923-78-5. PMC 52559096. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  11. ↑ Holberg, J. B.. (2007). Sirius : brightest diamond in the night sky. Springer ISBN 978-0-387-48941-4. PMC 187009033. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  12. ↑ «Mirzam» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  13. ↑ «Gamma CMa» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  14. ↑ «VSX : Detail for iot CMa» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  15. ↑ «Iota Canis Majoris» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  16. ↑ Knobel, E. B.. (1895-06-01). «Al Achsasi Al Mouakket, on a catalogue of stars in the Calendarium of» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 55: 429.  doi:10.1093/mnras/55.8.429. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  17. ↑ «eps CMa» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  18. ↑ Kunitzsch, Paul. (2006). A dictionary of modern star names : a short guide to 254 star names and their derivations. Sky Pub. Corp ISBN 1-931559-44-9. PMC 70775754. (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  19. ↑ «Wezen» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  20. ↑ «VSX : Detail for sig CMa» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-26).
  21. ↑ Jerzykiewicz, M.; Molenda-Zakowicz, J.. (2000-09-01). «Empirical Luminosities and Radii of Early-Type Stars after Hipparcos» Acta Astronomica 50: 369–380. ISSN 0001-5237. (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  22. ↑ «VSX : Detail for eta CMa» www.aavso.org (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  23. ↑ «Zeta CMa» simbad.u-strasbg.fr (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).
  24. ↑ «Furud» stars.astro.illinois.edu (Noiz kontsultatua: 2022-10-29).

Bibliografia

aldatu
  • Allen, Richard Hinckley (1963) [1899]. Star Names: Their Lore and Meaning. New York, New York: Dover. ISBN 978-0-486-21079-7.
  • Makemson, Maud Worcester (1941). The Morning Star Rises: An Account of Polynesian Astronomy. New Haven, Connecticut: Yale University Press. Bibcode:1941msra.book.....M.
  • Ridpath, Ian; Tirion, Wil (2001). Stars and Planets Guide. Princeton, New Jersey: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-08913-3.
  • Schlegel, Gustaaf (1967) [1875]. Uranographie Chinoise (in French). Taipei, Republic of China: Ch'eng Wen Publishing Company.
  • Wagman, Morton (2003). Lost Stars: Lost, Missing and Troublesome Stars from the Catalogues of Johannes Bayer, Nicholas Louis de Lacaille, John Flamsteed, and Sundry Others. Blacksburg, Virginia: The McDonald & Woodward Publishing Company. ISBN 978-0-939923-78-6.
  • Wilkins, Jamie; Dunn, Robert (2006). 300 Astronomical Objects: A Visual Reference to the Universe. Buffalo, New York: Firefly Books. ISBN 978-1-55407-175-3.

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Canis_Maior&oldid=9075457"(e)tik eskuratuta
  NODES
Association 2
Idea 4
idea 4