Dinamita

Dinamita osagai nagusitzat nitroglizerina duen lehergaia da, meatzeetan, bideetan, harrobietan, eta abarretan erabiltzen dena.

Dinamitaren diagrama: A: nitroglizerinaz bustitako zerrautsa; B: babes-estaldura; C: detonagailua; D: detonagailuaren haria

Alfred Nobel zientzialariak asmatu zuen 1866an. Hasieran, nitroglizerinaren xurgatzailetzat diatomea-lurrez nahasitako nitroglizerinarekin prestatzen zen dinamita; gaur egun, amonio nitratoa erabiltzen da nitroglizerinaren ordez, eta xurgatzaileak aktiboak izaten dira (ikatz xehatua, sodio nitratoa, etab.).

Historia

Nobelen Extradinamita pakete baten bilgarria.

Alfred Nobel kimikari suediarrak asmatu zuen dinamita, 1866an, eta bolbora beltza baino indartsuagoa den lehen lehergai segurua izan zen.

Alfred Nobelen aita, Immanuel Nobel, industriala, ingeniaria eta asmatzailea zen. Stockholmen zubiak eta eraikinak eraiki zituen, eta Suediako lehen kautxu fabrika sortu zuen. Eraikuntzan egindako lanak inspiratu zuen bolbora beltza baino eraginkorragoak ziren arroken leherketa metodo berriak ikertzeko. Suedian negozio txar batzuk egin ondoren, 1838an Immanuelek familia San Petersburgora eraman zuen, eta han Alfredek eta bere anaiek heziketa pribatua jaso zuten tutore suediar eta errusiarrekin. 17 urte zituela, Alfred Nobel atzerrira bidali zuten bi urtez; Ameriketako Estatu Batuetan John Ericsson ingeniari suediarra ezagutu zuen, eta Frantzian Théophile-Jules Pelouze kimikari ospetsuarekin eta haren ikasle Ascanio Sobrerorekin ikasi zuen; azken horrek 1847an sintetizatu zuen nitroglizerina lehen aldiz. Pelouzek nitroglizerina lehergai komertzial gisa erabiltzearen aurka ohartarazi zuen Nobel sariduna, kolpeen aurrean oso sentikorra delako.

Emakumeak dinamita nahasten Nobelen Ardeer fabrikan, 1897an.

1857an, Nobelek ehunka patentetatik lehena erregistratu zuen, gehienak airearen, gasen eta fluidoen presio-neurgailuei buruzkoak, baina nitroglizerinak lehergai gisa zuen potentzialarekin liluratuta jarraitzen zuen. Aitarekin eta anaia Emilekin batera, nitroglizerina eta bolbora beltzaren hainbat konbinazio probatu zituen Nobelek. Nitroglizerina detonatzeko modu seguru bat asmatu zuen Nobelek, detonagailua edo fulminante kapsula asmatuz, metxa baten bidez urrutitik kontrolatutako leherketa bat ahalbidetuz. 1863an, Nobelek nitroglizerina puruaren lehen eztanda egin zuen, kobrezko fulminante batez eta merkurio fulminato batez egindako detonagailu bat erabiliz. 1864an, Alfred Nobelek patenteak erregistratu zituen bai kapsula fulminanterako, bai nitroglizerina sintetizatzeko bere metodorako, azido sulfurikoa, azido nitrikoa eta glizerina erabiliz. 1864ko irailaren 3an, nitroglizerinarekin esperimentatzen ari zela, Emil eta beste hainbat pertsona hil ziren Immanuel Nobelen Heleneborgeko lantegian izandako leherketa batean. Horren ondoren, Alfredek Nitroglycerin Dictebolaget enpresa sortu zuen Vintervikenen, eremu isolatuago batean lanean jarraitzeko, eta hurrengo urtean Alemaniara joan zen, eta han beste enpresa bat sortu zuen, Dynamit Nobel.

Detonagailua asmatu arren, nitroglizerinaren ezegonkortasunak alferreko bihurtzen zuen lehergai komertzial gisa. Arazo hori konpontzeko, Nobel saiatu zen beste substantzia batekin konbinatzen, garraiatzeko eta manipulatzeko segurua izan zedin, baina lehergai gisa zuen eraginkortasuna murriztu ez zezan. Porlan, ikatz eta zerrauts konbinazioak probatu zituen, baina ez zuen arrakastarik izan. Azkenean, Elba ibaitik ekarri zituen diatomeoen lurrarekin (alga fosilizatuak dira) probatu zuen, Hanburgoko lantegitik gertu, eta horrek arrakastaz egonkortu zuen nitroglizerina lehergailu eramangarri batean.

Nobelek bere asmakizunen patenteak lortu zituen Ingalaterran 1867ko maiatzaren 7an eta Suedian 1867ko urriaren 19an. Aurkeztu ondoren, dinamitak berehala lortu zuen eskala handiko erabilera, bolbora beltzaren eta nitroglizerinaren alternatiba seguru gisa. Nobelek zorrotz kontrolatzen zituen patenteak, eta lizentziarik gabe bere produktua zuten enpresak berehala itxi zituzten. AEBetako enpresaburu batzuek patentea saihestu zuten diatomea-lurraz bestelako xurgatzaileak erabiliz, erretxina, esaterako.

Hasieran, Nobelek dinamita «Nobelen bolbora leherkor» gisa saltzen zuen, eta, geroago, izena aldatu zion, eta dinamita izena jarri zion, antzinako grezierazko dýnamis (δύναμις) hitzetik, zeinak «boterea» esan nahi baitu.

Produkzioa

Forma

Dinamita normalean 200 milimetroko luzera duten zilindroetan saltzen da, 32 milimetroko diametroarekin. Dinamitaren forma arruntena 190 gramoko zilindroak da. Dinamitako zilindro hauetako bakoitzak megajoule bateko energia du. Badira beste tamaina batzuk ere, izan daitezkeenak zati txikiagoak (kartutxo laurdena edo kartutxo erdia) edo pisuan.

Dinamita barruan duen nitroglizerina kopuruaren arabera sailkatzen da, normalki %20 eta %60 artean. Adibidez, %40 dinamita jartzen badu, orduan %40 nitroglizerina izango da, eta gainontzeko egonkortzaileak eta gehigarriak %60 izango dira.

Biltegiratzea

Nitroglizerinazko dinamitaren balio-bizitza maximoa urtebetekoa da, biltegiratze-baldintza onetan fabrikatzen den egunetik hasita.

Denborarekin, erabiltzen den zurrupatzailea edozein dela ere, dinamita-kartutxoek nitroglizerina «tantaka» edo «izerditan» botako dute, eta nitroglizerina hori kaxaren hondoan edo biltegiratze-eremuan meta daiteke. Hori dela eta, biltegiratutako dinamita-kaxak aldian-aldian iraultzea gomendatzen dute lehergaiei buruzko eskuliburuek. Kartutxoen kanpoaldean kristalak eratuko dira, eta horrek are sentikorragoak egingo ditu kolpeekiko, marruskadurarekiko eta tenperaturarekiko. Beraz, nahiz eta detonagailu baten erabilerarik gabe lehertzeko arriskua minimoa izan dinamita freskoarentzat, dinamita zaharra arriskutsua da. Bilgarri modernoek arrisku hori desagerrarazten laguntzen dute, dinamita zigilatutako plastikozko poltsetan jarriz eta argizariz estalitako kartoia erabiliz.

Dinamita kolpeekiko nahiko sentikorra da. Talkaren aurkako erresistentzia-probak erorketa-mailu batekin egiten dira: ingude batean 100 mg lehergai jartzen dira, eta horren gainean 0,5 eta 10 kg arteko pisua (1 eta 22 lb) erortzen uzten da altuera desberdinetatik eztanda egitea lortu arte. 2 kg-ko mailu batekin, merkurio-fulminatoak 1 eta 2 cm arteko erorketa-distantziarekin detonatzen du, nitroglizerinak 4 eta 5 cm artekoa, dinamitak 15 eta 30 cm artekoa eta lehergailu amoniakalek 40 eta 50 cm artekoa.

Fabrikazioa

1940ko hamarkadatik aurrera, munduko dinamita produktorerik handiena Hego Afrikako Batasuna izan zen. Bertan, De Beers enpresak esplosiboak egiten zituen, oso beharrezkoak herrialdean zeuden urre meatze handiak ustiatzeko.

Euskal Herrian Unión Española de Explosivos enpresak dinamita ekoizten zuen Galdakaon.

Erreferentziak

• Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2011/12/27 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

Kanpo estekak

• Datuak: Q80728
• Multimedia: Dynamite / Q80728