Eskozia

Eskozia
	Scotland; Alba
	Ereserkia: Flower of Scotland
	Goiburua: "Nemo me impune lacessit"; (inork ez nau erasoko zigorra jaso gabe)
; Eskoziako bandera	; Eskoziako armarria
Geografia
Hiriburua	Edinburgh; 55°57′12″N 3°11′21″W
Hiririk handiena	Glasgow
Azalera	78.772
Punturik altuena	Ben Nevis (1.344)
Kontinentea	Europa
Mugakideak	Ingalaterra
Administrazioa
Erregea	Karlos III.a
Legebiltzarra	Eskoziako Legebiltzarra
Demografia
Biztanleria	5.404.700
Dentsitatea	68,6 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ; Eskoziako gaelera ; eskoziera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, Shelta, Eskoziako gaelera eta eskoziera;
Ekonomia
BPG nominala	237.618.000.000 $ (2018)
BPG per capita	43.740 $ (2018)
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+44
Ordu eremua	ikusi UTC±00:00 ordutegi estandarra; Udako ordutegi: UTC+01:00 ;
Internet domeinua	DotSCO
	gov.scot

Eskozia^[1] (ingelesez eta eskozieraz, Scotland; Eskoziako gaeleraz, Alba) Erresuma Batua osatzen duten lau herrialdeetatik iparralderen dagoena da. Ingalaterra eta Galesekin batera, Britainia Handiko uhartea osatzen du: uharte horretako heren bat hartzen du, eta 790 uharte baino gehiago ditu. Ipar eta mendebaldean, Ozeano Atlantikoarekin du muga; ekialdean, Ipar itsasoarekin; hegoaldean, Ingalaterrarekin; eta hego-mendebaldean, Ipar kanalarekin eta Irlandako itsasoarekin. Lurraldez, 78.772 km² ditu, eta gutxi gorabehera 5.116.900 biztanle; beraz, 65 biztanle ditu km²-ko. Hiriburua Edinburgh da, eta hiririk handiena – Glasgow (haren hirigunean bizi dira Eskoziako biztanleen % 20).

1707 arte, Eskoziako Erresuma burujabea izan zen: urte hartan Britainia Handia sortzeko Ingalaterrarekin Batasun Agiria izenpetu zen. Batasunak ez zuen Eskoziako berezko sistema legal edo judizialaren aldaketarik ekarri, hau ordudanik Gales, Ingalaterra eta Ipar Irlandakotik ezberdina da, honenbestez nazioarteko zuzenbidean erakunde juridiko ezberdintzat onartu eta hartzen da. Berezko legeen biziraupena jaso da, baita eskoziar kulturako zati diren hezkuntza eta erlijio sistema ezberdinak ere eta hauek mendeetan zehar garatu dira.

Hizkuntza ofiziala ingelesa da lurraldean eta aitortutako hizkuntzak scotsera eta Eskoziako gaelera dira. Scotsera, ingelesaren oso antzekoa dena, germaniar hizkuntzen kidea da eta Eskoziako gaelera, aldiz, zelta hizkuntzen kidea da (biak indoeuropar hizkuntzen kideak dira), irlandera eta manxerarekin lotura estua duena.

Etimologia

Scotland izendapena agertzen duen agiririk zaharrena X. mendeko Anglo-saxoi Kronika da, jatorri eztabaidagarria duen latinezko Scoti izendapenetik eratorria da, eta izen hori Hiberniako (gaur egungo Irlanda) biztanleak izendatzeko erabiltzen zen. Erromatarren garaian Scots edo Eskotoek gaur egungo Eskozia inbaditu zuen Irlandako tribu baten izena zen. Scotia edo Scottia hitzak, latinera arruntean agertzen da: «Scotsen lurraldea» edo «eskotoen lurraldea» esan nahi du. Gainera Scotia hitza gaelera hitz egiten zen Eskoziako eremua izendatzeko bakarrik erabili zen; bestalde, izendapen hori Albania (gaeleraz, Eskozia izendatzeko Alba hitzetik zetorren) elearekin batera tartekatzen zen. Eskozia osoa izendatzeko Scotland izendapenaren erabilera Behe Erdi Aroan orokortu edo ohiko egin zen. Aro Garaikidean, ingelesez eta eskozieraz Scot izendapena Eskozia guztiko biztanleak izendatzeko erabiltzen da, betiere bere jatorri etnikotik at, eskoziar nortasuna nagusiki hiritartasunean oinarritzen baita eta ez etnian ala hizkuntzan. Scot izendapena eskoziera izendatzeko erabili ohi da, Lowlands edo Eskoziako Behe Lurretan hitz egiten den hizkuntza, alegia.

Geografia

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziako geografia»

Eskoziako mapa topografikoa.

Eskoziak 81.610 km²-ko hedadura du. Iparraldetik hegoaldera 441 km luze da eta ekialdeko kostatik mendebaldekora 39 eta 248 km arteko zabalera du. Bi zonalde geografikotan banaturik dago: Highlands-ak eta Lowlands-ak. Horrekin batera, Shetland, Orkney eta Hebrida uharteak ere Eskoziaren zatia dira.

Gaur egun Eskoziak 5 milioitik gora biztanle ditu; batez besteko detsitatea 66 lagun/km²-koa da.

Eskoziak Britainia Handiko uhartearen goialdeko herena hartzen du, europar kontinentearen ipar-ekialdean. Denera, 78.772 km²-ko eremuan hedatzen da.^[2] Eskoziaren lur-muga bakarra hegoaldean Ingalaterrarekin lotzen duena da eta 96 km ingurutan hedatzen da, ekialdeko kostaldeko Tweed ibaitik mendebaldeko Solwayko fiordora. Ozeano Atlantikoak Eskozia iparraldetik mendebalderuntz ingurantzen du, eta Ipar Itsasoa, berriz, bere ekialdean kokatzen da. Irlanda Eskoziako Kintyre penintsulatik 30 km-tara dago eta Norvegia, aldiz, Eskoziatik 400 km ipar-ekialderuntz dago, Faroe uharteak – 310 km-tara, eta Islandia – 798 km ipar-ekialderuntz. Eskoziako erdigune geografikoa, ohituraz, Badenochen dagoen Newtonmore herritik kilometro gutxitara dago, jendetsuenak diren eremuetatik iparraldera, halere honi buruzko iritzi ezberdinak daude, neurketak egiten diren eraren arabera, edota eskoziar uharteak kontuan hartzen diren ala ez.

Gaur egungo Eskoziako eremuaren hedadura 1237ko Eskozia eta Ingalaterraren arteko Yorkeko Akordioa eta ^[3] 1266ko Eskozia eta Norvegiaren arteko Pertheko Akordioaren berdintsua da.^[4] Salbuespen batzuk ere badaude: antzina eskoziar lurraldea zen Man uhartea, orain Britainiar Koroaren Menpekoa da; XV. mendean Orkadak eta Shetland uharteak Norvegiari erosiak izan ziren;^[2] aldiz, Atlantikoan kokatzen den Rockall uhartetxo harritsua lehenik Erresuma Batuaren eskuetara igaro zen eta 1972ko Rockall Uharteko Akordioaren ostean, Eskoziaren jabego bihurtu zen.^[5]^[6] Halere, Irlanda, Danimarka eta Islandiaren aldetik Eskoziaren bereganatze horren legezkotasuna eztabaidan jarri da, eta nazioarteko zuzenbideari dagokionez, ziurrenik eraginik ez du izango. ^[7]^[8]

Geologia eta geomorfologia

Ben Nevis, Britainiar Uharteetako punturik garaiena.

Pleistozeno aroko glaziazioetan zehar eskoziar lurralde osoa izotzez estalia zegoen, eta horrek gaur egungo paisaian berebiziko eragina du. Ikuspuntu geologikotik ikusita Eskozia hiru gunetan azpibanatzen da: Highlansetako fallaren ipar-ekialdean kokatzen diren Eskoziako Lur Garaiak eta uharteak, Arran uhartetik hasi eta Stonehavenera. Eskoziako eremu hau funtsean Kanbriar eta Aurrekanbriar aroko antzinako haitzez osatuta dago, eta ondorengo Kaledoniar orogeniar aroan goratuak izan ziren. Haitzez osatutako oinarri hau aro berriagoko arroka igneozko intrusioekin elkargurutzatzen dira, eta hauen aztarnek Skye uharteko Cairngorms eta Cuillin bezalako mendi multzoak sortu dituzte. Lehen aipaturikoaren salbuespen nabarmen bakarra hareharri estratuz osatutako Old Red Sandstone direlakoak dira, eta hauetan fosilak aurkitu izan dituzte, batez ere Morayko fiordoan. Highlands, edo «Lur Garaiak» orokorrean menditsuan dira eta Great Glen, edo «Haran Handiak» banatzen ditu. Britainiar uharteetako garaiera handienak hemen kokatzen dira, 1.344 metrodun gailur handiena den Ben Nevis barne. Eskozia 790 uhartez osaturik dago, eta lau multzo nagusietan sailkatu daitezke: Shetland uharteak, Orkada uharteak eta Hebrida uharteak, eta azken hauen barnean Barruko Hebridak eta Kanpoko Hebridak daude. Gainera, eremu honetan ur gozo iturri ugari daude; horien artean Ness lakua edo Lomond lakua daude. Kostaldeko gune batzuk machair direlakoak dira, larrez estalitako dunak dituzten lursailak.

Skye uhartearen ikuspegi bat.

Central Lowlands edo Central Belt bezala ezagutzen den eremua Paleozoiko aroko eraketez osatutako fosa tektonikoa da. Eremu honetako estratu sedimentario batzuk garrantzi ekonomiko handikoak suertatu dira, hauetan eskoziar Industria Iraultza burutzeko oinarrizko ikatza eta burdina baitzeuden. Gune honek jarduera bolkaniko sakona jasan du, Edinburgh hiritik hurbil dagoen Arthur's Seat muinoak ongi agerrarazten duenez, eta muino hau orain dela 300 urte Karbonifero aroan zehar aktibo egon zen sumendi garaiago baten aztarna da. Midland Valley bezala ere ezaguna, gune hau erabat laua da, nahiz eta Ochil Hills edo Campsie Fells bezalako muinoak ere badauden.

Hegoaldeko lautadak, edo Lowlands direlakoak 200 km luzerazko muino sail batzuez osatuta daude. Stranraerretik Dunbarrera doan falla baten hegoaldean kokatzen dira. Gune hau orain dela 400 edo 500 milioi urteko Siluriar biltegiez osatuta dago^[9]^[10]^[11].

Falla, haran edo glen direlakoek Eskozia ekialdetik mendebalderuntz gurutzatzen dute eta sarritan laku, edo lochs direlakoak izan ohi dituzte, adibide gisa Great Glen haranean kokatzen den Ness aintzira, edota Higlandsetako Fallan kokatzen den Lomond lakua (Erresumako ur gozodun laku handiena). Bestalde Eskozia Ipar Itsasoan edo Ozeano Atlantikoan itsasoratzen diren ibaiek zeharkatzen dute, eta askotan fiordoetan itsasoratzen dira, adibidez Clydeko fiordoa, Fortheko fiordoa edo Tayko fiordoa. Eskoziako ibai luzehenak Tay ibaia (193 km), Clyde ibaia (171 km), Tweed ibaia (156 km) eta Spey ibaia (107 km) dira.

Uharteak

Eskoziako mapa.

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziako uharteen zerrenda»

Eskoziak 790 uharte baino gehiago ditu, lau talde nagusitan banatuta: Shetland, Orkney, Barruko Hebridak eta Kanpoko Hebridak.

Hauexek dira uharterik handienak:

Lewis eta Harris (Kanpoko Hebridak): 2225.30 km².
Skye uhartea (Barruko Hebridak): 1666.08 km².
Mainland (Shetlandak): 967 km².
Mull/Muile (Barruko Hebridak): 899.25 km².
Islay/Ìle (Barruko Hebridak): 614.52 km².
Mainland (Orkadak): 536.10 km².
Arran/Eilean Arainn (Firth of Clyde): 435.32 km².
Jura/Diùra (Barruko Hebridak): 370.35 km².
North Uist/Uibhist a Tuath (Kanpoko Hebridak): 351.49 km².
South Uist/Uibhist a' Deas (Kanpoko Hebridak): 332.45 km².

Mendiak

Ben Nevis (1.344 m.): Eskozia eta Erresuma Batu osoko mendirik garaiena da.
Ben Macdhui (1.310 m.)
Braeriach (1.296 m.)
Cairn Toul (1.291 m.)
Sgor an Lochain Uaine (1.258 m.)
Cairn Gorm (1.244 m.)
Aonach Beag (1.234 m.)
Càrn Mòr Dearg (1.220 m.)
Aonach Mòr (1.218 m.)
Ben Lawers (1.214 m.)

Aintzirak

Loch Laomainn aintziraren ikuspegia.

Loch Laomainn: 71.1 km², Britainia Handiko aintzirarik handiena hedaduraz.
Loch Ness: 56.4 km², Britainia Handiko aintziren artean ur gehien daukana.
Loch Awe: 38.5 km²
Loch Maree: 28.6 km²
Loch Morar: 26.7 km²
Loch Tay: 26.4 km²
Loch Shin: 22.5 km²
Loch Shiel: 19.6 km²
Loch Rannoch: 19.1 km²
Loch Ericht: 18.7 km²

Ibaiak

Eskoziako ibaiak nahiko laburrak dira, luzeena ez baita 200 kilometrora iristen. Hona hemen luzeenak:

Tay ibaia (193 km)
Clyde ibaia (176 km)
Tweed ibaia (156 km)
Dee ibaia (140 km)
Don ibaia (131 km)
Nith ibaia (112 km)
Spey ibaia (107 km)

Fauna eta flora

Oreina.

Basoilar arra (Tetrao urogallus).

Izokin atlantikoa (Salmo salar)

Eskoziako basabere eta landaretza Europaren ipar-mendebaldeko edozein lekutan aurkitu daitekeen ohikoa da, halere noizean behin ugaztun handiak ere ikus daitezke. Adibidez, hartz arrea, otsoa, ipar-katamotza, kastorea, elur oreina, altzea edota mortsa bezalako abereak orain ez gutxi arte eta beren behin-behineko desagepena arte ehizatu ohi ziren. Oraindik itsas txakur talde edo multzo garrantzitsuak badaude, bai eta zangak bezalako itsas hegaztien habia-lekuak ere^[12]. Arrano beltza ia bertako ikur nazionaltzat dute, eta honekin batera orain ez dela asko ia bere desagerpena arte ehizatuak eta orain Eskozian bersartuak izan diren buztan zuriko arranoa, arrano arrantzalea edo miru zuria bezalako hegaztiak ere badaude.

Udan Eskoziako gailur menditsuetara berdantz edo Plectrophenax nivalis sailak joan ohi dira; neguan, aldiz, eper, erbi eta katazuri ugari euren negualdeko ileantzarekin ikus daitezke^[13]. Zenbait pinu baso ere kontserbatzen dira^[14], eta hauetan Loxia scotica hegaztia bizi da, Britainia Handiko hegazti endemiko bakarra dena; habitat berbera hau basoilarra eta oilar lira, basakatua, katagorria eta lepahoriaren bizileku egokia da^[15]^[16]. Jada kriptozoologiaren atalean, Eskoziako abere edo piztia ospetsuena ezbairik gabe Ness lakuko munstroa da, eta hau ikusteko itxaropena duten ikertzaile eta turista ugari erakartzen ditu.

Herrialde honetako landaretza askotarikoa da, zuhaitz kaduzifolio eta konifero ugariekin, eta mortu eta tundretan aurkitu ohi diren bertako espezieak ere badaude. Halere, bertakoak ez diren konifero espezien neurrigabeko landaketek eta abeltzaintza eta kirol jarduetarako (nagusiki basoilar eta orein ehizaketa) erabiltzen diren iparraldeko mortuek^[17] bertako landaretza eta basabereen eremu banaketan izugarrizko eragina izan dute. Perthshire konderrian kokatutako zuhaitz bat, Fortingalleko hagina, beharbada 5.000 urteko antzinatasuna duen hagina, Europako izaki bizidun zaharrena izan liteke^[18]. Kardalorea herrialde honetako lore nazionala da, Eskoziako Ezkutuan agertzen da eta Nemo me impune lacessit (euskaraz, «Inork ez nau haserretuko») Eskoziako leloaren lotu daiteke.

Klima

Lainoz estalitako Ness lakuaren ikuspegia.

Eskoziako klima epela eta ozeaniarra da, oso aldakorra. Ozeano Atlantikotik datorren Golkoko Korronteak eskoziar lurraldeak epeltzen ditu eta horregatik Eskoziak bere latitude berberean daude Oslo eta Mosku bezalako hiriek baino negu goxoagoak izan ohi ditu (halere uda epel eta hezeagoak izan ohi ditu). Hala eta guztiz ere, orokorrean Eskoziako tenperaturak gainontzeko Erresuma Batukoak baino baxuagoak dira: Eskozian erregistratutako tenperatura baxuena 1895ko otsailaren 11ean eta 1982ko urtarrilaren 10ean Grampian mendietan dagoen Braemar udalerrian harturiko -27,2 °C-koa (-16,96 °F) da, bai eta 1995eko abenduaren 30ean Highland eskualdeko Altnaharra udalerrian harturikoa ere^[19]. Neguko goreneko tenperaturak Lowlands ekualdeko 6 °C (42,8 °F) inguruan daude, eta udako goreneko tenperaturen batez bestekoa 18 °C (64,4 °F) da. Tenperatura gorenena 2003ko abuztuaren 9an Scottish Borders eskualdeko Greycrook udalerrian erregistratutako 32,9 °C (91,22 °F) da^[20]

Orokorrean Eskoziako mendebaldea ekialdea baino beroagoa izan ohi da, hau itsas korronteen eragina eta Ipar Itsasoko tenperatura baxuen ondorioz da. Barruko Hebridetan dagoen Tiree udalerria planeta osoan eguzki gutxien duen lekuetako bat da: 1975an 300 ordu besterik ez. Eskozian zehar euri-jasa edo prezipitazioak oso aldakorrak dira. Highland eskualdeko mendebaldea oso eremu euritsua da, urteko 3.000 milimetrorekin^[21]. Lowlands eskualdean elurteak nahiko ezohikoak dira, baina garaiera handiko guneetan ohikoak dira. Braemar udalerriak urteko 59 egunetan elurteak jasaten ditu eta kostaldeko guneetan, aldiz, elurte egun batez besteko kopurua 10 egunetakoa baino gutxiagokoa izan ohi da.

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziako historia»

Historiaurrea

Neolitiko garaiko bizilekuak Skara Braen, Orkada uharteetan.

Eskoziak Paleolitiko aroan biztanlerik bazuen ez da ezagutzen, gaur egungo eremua estali izan zuten jarraiko hainbat glaziaziok Mesolitiko aroa baino lehenagoko gizakien aztarna guztiak kendu baitituzte. Orain dela 11.000 urte iritsitako lehendabiziko gizataldeak ehiztariak eta fruitu biltzaileak izango ziren susmoa badago, lehenengo glaziazioaren izotzak iparralderantz atzeratzen hasi ziren garaia. Eskoziar lurraldean agertutako lehen gizakien kokalekuak orain dela 9.000 urte ingurukoak dira eta lehengo herriak, berriz, orain dela 6.000 urtekoak. Adibidez, aro honetakoa da Skara Braeko kokalekua, Orkada uharteetako uharte handienean, zeina oso kontserbazio egoera onean dagoen, bai eta eskoziar uharte guztietan aurkitutako bizileku, ehorztoki eta Neolitiko aroko erritualen guneak. Denboraren igarotzea iraun duten eraikin ugari eremu honetan izatea, zuhaitzik ez egotearekin zerikusia izan lezake, honek antzinako biztanleei bertako harkaitzetan bertan euren eraikinak sortzea erraztu zien.

Eskoziako erromanizazioa

Antonino eta Hadrianoren harresien kokapena.

Eskoziari buruz idatzitako historia Britainia Handiaren erdi-hegoaldeko erromanizazioarekin bat da (gaur egungo Gales eta Ingalaterra); garai hartan Britainiako erromatar probintzia osatzen zuen. Erromatarrek Eskoziari Kaledonia («Kaledonioen Lurra») deitu zioten, herrialdean zehar iparraldetik-hegoaldera eta ekialdetik-medebaldera hedatzen ziren pinu kaledonioez osatutako baso mugagabearengatik. Garai hartan eskoziar eskualdean kokatu zegoen herri nagusia piktoena zen, dirudienez beren gorputzak margotzeko zuten ohiturarengatik honela deituak. Eskotoak (Dál Riatak bezala ere ezagunak), aldiz, irlandar jatorrikoak ziren eta Eskoziaren mendebaldean kokatuak zeudean. Hortaz garai honetan zehar ongi ezberdindutako bi erresuma zeuden: Scotland, Eskoziaren mendebaldeko eskotoen erresuma, eta Alba, ekialdeko piktoen erresuma.^{[erreferentzia behar]}

Eskoziako erromanizazioaren prozesuak eten ugari izan zituen: K. a. 83. urtean, Cneo Julio Agricola jeneralak Mons Graupiuseko Gudan kaledoniak garaitu zituen^[22]^[23]: gertaera horrek Gask Ridge bezala ezagutzen den gotorlekuz osatutako kate bat eraikitzea zilegitu zuen, Highlandseko Failaren inguruan (dirudienez iparralderago barneratu gabe); haatik, handik gutxira, erromatarrak Southern Uplands («Hegoaldeko Lautadak») eremura atzeratu ziren, hau da, Eskoziako gunerik hegoaldekoena, eta han eskualdeko tribuak kontrolatzeko, Hadrianoren Harresia eraikitzeari ekin zioten. Lerro horrek erromatar okupazio garaian zehar Erromatar Inperioaren iparraldeko muga marratu zuen, nahiz eta are iparralderago Antoninoren Harresia eraikia izan zen. Muga hori aldi laburretan zehar soilik defendatu ahal izan zen eta azkena 208 eta 210 urteen artean izan zen, Septimio Severo enperadorearen agintepean. Denera, Eskoziako eremu horien erromatarren okupazioa 40 urte eskasetara iritsi zen; hala ere, latindar eragina eremu hegoaldekoenean, batez ere britoi jatorrizko tribuetan, oso iraunkorra izan zen.

Erdi Aroa

Piktoen Hilton of Cadboll Stone harriaren erreplika bat.

Piktoen Erresumak (VI. mendean egoitza Fortriuen zuen) Erdi Aroan berebiziko garapena jasan zuen, beharbada erromatar inperialismoari erantzun nahirik.^[24] Biziraupen eta zabalkuntza borroka honen gertakari garrantzitsu bat Dunnichengo Guda (685) izan zen; honetan Bridei III.aren erregealdian (671–693) piktoek Northumbriako tribuak garaitu zituzten. Óengus I.aren (732–761) erregealdia ere piktoen erresumaren sendotze garaia izan zen.^[25] Garai honetan eta betiere Beda Beneragarriaren esanetan, piktoen erresumak eskotoen erresumak Alexandro I.a Eskoziakoaren (1107–1124) erregealdian izan zuen neurri berbera edukiko zuen. Halere, X. menderako jadanik kultura gaeliko bat piktoen erresumataz nagusitua zen, honela Kenneth MacAlpin-en (edo Kenneth I.a) errege dinastiaren jatorri irlandarraren kondaira ezarriaz. ^[26] Hurrengo mendeetan zehar bere Eskoziako ekialdeko jatorrizko eskualdetik ateraz, Forth fiordotik iparralderuntz eta Oykel ibaitik hegoalderuntz, piktoen erresumak iparraldeko eta hegoaldeko lurrak bere kontrolpera igarotzera lortu zuen. XIII. mendearen amaierarako Albako erregeek beren erresumari Eskoziako hego-ekialdeko eremu anglo-hiztuna bereganatzea lortu zuten, baita Galloway eta Caithnesseko eremuetaz nagusitzea ere; XIII. mendearen amaieran erresumak gaur egun Eskoziak duen lur hedadura izatera iristi zen.

Robert the Bruce eskoziar erregearen irudia Stirling gazteluaren sarreran.

Halere, Behe Erdi Aroko XII. mendean zehar hasitako zenbait kultura eta ekonomia prozesuek Ezkoziari oso bestelako ezaugarriak bereganatuarazi zizkion. Eraldaketa horren lehen bultzada Dabid I.aren erregealdian gertatu zen: horrek Iraultza Davidiarra izenez ezagutzen denari hasiera eman zion. Garai hartan, Eskozian feudalismoa barneratu zen, gobernu moduak berrantolatu eta lehendabiziko hiri eta udalerri forudunak sortu ziren (burgh izenekoak). Erakunde horiek, nahiz frantziar eta anglo-frantziar zaldun eta elizgizonen migratzeak «osmosi-kultural» antzeko prozesu bat erraztu zuten: horren bitartez, Albako hegoaldeko eremuak eta kostaldekoak ingeles hiztunak bihurtu ziren, ordu arte konkistatutako hegoaldeko lur askoren antzera; erresumako gainontzeko eskualdeetan, aldiz, beren gaelerar hizkuntza mantendu zen.^[27]

1286ko Alexandro III.a Eskoziakoaren heriotzak eta, halaber, ondoko haren biloba Margarita I.arenak erregetzan zegoen dinastiaren ondorengotza apurtu zuten. Gertaera horrek Edward I.a Ingalaterrakoaren esku-hartzea ekarri zuen: hark Eskoziako tronua bere babeseko John de Ballioli eman zion. Bi haien arteko erlazioa txartzean, Ingalaterraren konkista saiakera bat gertatu zen, baina William Wallacek (Braveheart, euskaraz – «Bihotz Adoretsu») Eskoziako Independentzia Gerrateetan ingelesak atzera bota zituen. Horrekin batera, Carrickeko konde Roberto I.a Eskoziakoak (Robert the Bruce) bere burua Roberto I.a izendapenarekin Eskoziako Errege aldarrikatu zuen. Eskoziak Ingalaterraren aurka egindako gerrak hainbat hamarkada iraun zituen, eta Robert the Bruce dinastiaren aldeko (haren esanetan, Dabid I.a Eskoziakoaren ondorengoa omen zen) eta Ballioltarren aldekoen (Ingalaterrak lagundurik) guda zibilak XIV. mendearen erdira arte iraun zuen. Nahiz eta garailea Bruce dinastia izan, David II.a Eskoziakoaren ondorengo baten faltak bere hiloba Robert II.a tronura igo eta Stewarten dinastia bertan ezartzea zilegitu zuen.^[28] Estuardotarrek Eskozia gainontzeko Erdi Aroan zehar agindu zuten, XIV. mendetik hasi, Pizkunde Aroa iaragan eta Erreforma Protestantera arte doan oparotasun garaia. Hala eta guztiz ere, Ingalaterraren aurkako borrokaldia etengabeak ziren, bai eta Highlands, edo «Lur Garaiak», eta Lowlands, edo «Behe Lurren» arteko barne banaketak ere.^[29]

Aro Modernoa

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziar nazionalismoa»

Eskoziar Historian Aro Modernoa Rough Wooing edo Gortejatze Bortitza (1544–1551) delakoarekin hasi zen, Maria I.a Stewart eta Edward VI. Ingalaterrakoaren ezkontza bat behartzeko asmoz Ingalaterrak egindako noizbehinkako erasoaldi militarrak izan ziren. Hala ere, azkenean helburu hori ez zuen lortu. Bestalde, XVI. mendea Erreforma Protestatearena da: Eskozian, mugimendu haren burua John Knox izan zen, Ingalaterraren laguntzaz.

1746an izan zen Cullodengo Gudua

1603an James VI.a Eskoziakoak Ingalaterrako tronua jarauntsi zuen eta James I.a Ingalaterrakoa bihurtu zen. Halere, «Protektoratua» izeneko aldi labur bat kontuan hartu gabe, Eskozia estatu burujabe bat izaten jarraitu zuen, nahiz eta Eliza gobernatzeko erari buruz Koroak eta Convenanter zirelakoek etengabeko liskar etengabeak izan. Iraultza Loriotsuaren ostean, James VII. Eskoziako errege katolikoa kanporatua izan zen eta William III.a Ingalaterrakoa eta bere emaztea zen Maria II.a jarri ziren Eskoziako errege-erregina gisan (1688), halere Eskoziak Ingalaterrako erregea ez zen beste errege protestante bat ezartzeko mehatsua burutu zuen.^[30] 1707an, halere, Eskoziarekin merkataritza-harremanen behin-behineko itxieraren aldeko ingelesen mehatxuen ostean, Batasun Agiria (1707) sinatu zen, honenbestez Britainia Handiko Erresumaren jaiotza egiaztatu zen.

Nahiz eta bi erresuma horiek batu, Stewart Etxekoen defendatzaile edo aldekoek (hots, jakobitarrek), eragin handia zuten Highlands eskualdean eta herrialdeko ipar-ekialdean ere, bereziki presbiteriarrak ez zirenen artean. Halere, 1715 eta 1745 urteetan piztutako Matxinada Jakobitatarrek ez zuten lortu Hannover Etxea britainiar tronutik kentzea. Gainera, matxinada horien harira, ingelesek aitzakia bikaintzat erabili zituzten, Highlands eskualdeko biztanleak bizilekuz aldatzera behartzeko: kanporatze horiei ingelesez Highland Clearances esaten zaie. Une hartan bertan, Eskoziako Klanen antzinako gizarte gaelikoari behin-behineko amaiera eman zitzaion.

Ilustrazioa eta Iraultza Industrialaren ondorioz, Eskozia Europako merkataritzaren, kulturaren eta intelektualen gune garrantzitsuenetakoa izan zen. XVII. mendearen amaieran Glasgow eta Edinburgh hiriak, batez ere, bizkor garatu ziren, eta XIX. mendean zehar, Clyde ibaiko ibarretan industria pisuaren agertzearekin bat, Glasgow «Britainiar Inperioko bigarren hiria» bihurtu zen, betiere Londonen atzetik. Egoera Lehen Mundu Gerrarekin txartu zen, lau urte hartan anitz soldadu eskoziar hil baitziren, batez ere Highlands edo Lur Garaietakoak, baina egoera are txarragoa bihurtu zen Bigarren Mundu Gerrarekin bat: Eskoziaren egoera ekonomikoak izugarrizko gainbehera azkarra jasan baitzuen eta horrekin batera, nazioarteko merkatuan eskoziar industria lehiakor ugari itxi ziren.^[31] Soilik XX. mendearen azken hamarkadak arte ez zuen herrialdeak nolabaiteko susperraldi ekonomiko eta kulturalik izan, gehienbat finantza eta sektore elektronikoaren pizkundeari esker (Silicon Glen delakoa), bai eta Ipar itsasoko petrolio eta gasaren etekinei esker ere.^[32] 1998an Erresuma Batuko Gobernuak burujabetza maila gorenakoak eman zizkion Eskoziari, Eskoziako Legebiltzarra berrezarriz eta, sinbolikoki bazen ere, Edinburghera Scone harria itzuliz. Era berean, eskoziar nazionalismoa indarrez berpiztu zen.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziar nazionalismoa»

Eskoziako Legebiltzarraren barnekaldea

XIX. mendean sortua, eskoziar independentismoa eragina eta indarra handitu egin da, batez ere XX. mendearen amaieratik aurrera, Scottish National Party (SNP, «Eskoziako Alderdi Nazionala») alderdia ordezkari esanguratsuena da. Alderdi horren helburu nagusia Eskoziaren burujabetasuna da^[33] eta 2011ko Eskoziar Parlamenturako hauteskundeetan gehiengo osoa lortu zuen. Aldiz, 2014ko Eskoziako independentzia erreferenduman, % 44,7k burujabetasunaren alde eta % 55,3ak aurka bozkatu zuen.

Eskozia Erresuma Batua osatzen duten herrialdeetako bat denez, eskoziar estatu burua britainiar errege edo erregina da, hau da, 1952ko bere koroaketatik Elisabet I.a Ingalaterrakoa. Eskozian erreginak Queen Elizabeth («Elisabete Erregina») titulua erabiltzen du «Elisabet II.aren» ordez, ez baita inoiz «Elisabete I.a Eskoziakorik» egon.

Konstituzionalki, Erresuma Batua Legebiltzar eta Gobernu subirano estatu bateratua da. 1997ko erreferendumean onartutako botereen deszentralizazioaren ostean Eskoziak burujabetza mugatu batetaz goza dezake: Erresuma Batuko Legebiltzarrak beregan gordetzen du eskoziar gobernuko sistema berritzeko, aldatzeko, handitzeko edo ezeztatzeko gaitasuna; honenbestez, Eskoziako Legebiltzarra ez da erabat burujabea.

Edinburghen dagoen Eskoziako Legebiltzar berriaren kanpokaldeko ikuspegia. Enric Miralles arkitektoak diseinatu zuen.

Erresuma Batuko Aginte Boterea juridikoki Queen-in-Council («Erregina eta bere aholkulariak») deritzonean datza, aldiz Lege Boterea Queen-in Parliament («Erregina eta Legebiltzarra») delakoak du. Praktika politikoan, Aginte Boterearen jabea Erresuma Batuko Gobernua da, non Lehen Ministroa buru duen, eta Lege Boterea Erresuma Batuko Legebiltzarra^[34]^[35] eta Edinburgh hiriko Holyrooden dagoen Eskoziako Legebiltzarrean datza^[36]. Bere aldetik Erresuma Batuko Legebiltzarrak zergak, gizarte-segurantza, gudarostea, nazioarteko harremanak, komunikabideak eta 1998ko Scotland Act agirian «gai bereziak» bezala deritzaten atal zehatzen gaineko bere boterea mantentzen du.

Eskoziako Legebiltzarrak Eskoziarekin zerikusia duten gai guztien gaineko lege agintea du, baita, gutxi baldin bada ere, zergetan, nahiz eta botere hori inoiz ez duen betearazi. Itzulitako eskumenenekin zerikusia duten gaiak ere Britainiar Legebiltzarrera igorri ditzake, honela Erresuma Batuko gainontzeko legediak kontuan har daitezen. Gai jakin batzuetan, eskoziar legediak gainontzeko estatuan hartu diren konponbide arruntetatik ezberdinak diren beste batzuk hauta ditzake: adibidez, unibertsitate heziketa edota adinduentzako zainketak eskoziarrentzat dohainekoak izan daitezela, aldiz, gainontzeko Erresuma Batuan zerbitzu berdinengatik tasa batzuk ordaindu behar dira. Erresuma Batuan tabakoa gune publikoetatik debekatu zuen lehendabiziko herrialdea ere Eskozia izan zen.

Eskoziar Legebiltzarra ganberabakarra da eta 129 biltzarkidez osatuta dago, hauetatik 73k hautesbarrutia edo constituency delakoa ordezkatzen dute eta izendapen bakarreko gehiengozko zenbaketa baten bidez hautatzen dira, eta gainerako 56 biltzarkideak ordezkapen proportzionalaren sistemaren bidez soilik zortzi hautesbarrutietan hautatuak dira. Legebiltzarreko hautaketaren ostean, honek bere biltzarkideetako bat iradokitzen du Erresuma Batuko Erreginak Eskoziako Ministro Nagusitzat (First Minister of Scotland edo Prìomh Mhinistear na h-Alba) hautatu dezan. Gainontzeko beste ministroak ere Legebiltzarrak proposatu eta Erreginak onartutakoak dira, eta hauek Ministro Nagusiarekin batera Eskoziako Gobernua osatzen dute, hots, eskoziar aginte boterea.

2011ko Eskoziar Legebiltzarrerako Hauteskudeetan Eskoziar Alderdi Nazionalak (Scottish National Party o SNP) gehiengo absolutua lortu zuen. Alex Salmondek, beraz, ez zuen eragozpenik izan gobernu berria izendatzeko.

Gainera, Eskoziak Erresuma Batuko Komunen Ganberan ere bere ordezkaritza badu, eskoziar hautesbarrutietako 59 ordezkariak, hain zuzen. Scotland Office edo «Eskoziako Bulegoa», Eskoziako Estatu Idazkariak zuzendua, Eskoziarekin zerikusia duten gaiei buruz arduratzen den Britainiar Gobernuaren saila da. 2007ko ekainetik aurrera, Eskoziako Estatu Idazkari karguan Des Browne dago.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziako banaketa administratiboa»

Eskoziako 32 barrutien banaketa irudikatzen duen mapa.

Eskoziako banaketa administratiboak ugariak dira; konderriak, dukerriak, burghs direlakoak (Eskoziako Legebiltzarran euren ordezkaritza duten hiri burujabeak) eta parrokiak daude. 1975ean eskualde eta barrutien banaketa abian jarri zen, halere 1996an ezeztatu zuten. Ordudanik administrazio gaietarako Eskozia 32 council areas, edo «barruti gunetan» banatuta dago,^[37] hauek tokian-tokiko zerbitzuaz arduratzen den aginte bakar batek administratzen ditu. Beren aldetik community councils («erkidegoko barrutiak») barrutiaren barneko azpibanaketak ordezkatzen dituzten erakunde informalagoak dira.

Eskozian helburu ezberdinetarako azpibanaketa ezberdinak daude. Honela, suhiltzaile eta polizien sistemak oraindik 1975ean sartutako eskualdeen banaketan oinarrituta egon litezke. Osasun sistema, posta sistema zein beste gobernuko nahiz gobernuz kanpoko erakundeentzat ohitura handiagoa duten aspibanaketa geografikoak mantentzen dira.

Erresuma Batuan, «hiriaren» estatusa errege patentearen arabera zehaztu ohi da.^[38] Hiri hauek daude Eskozian: Aberdeen, Dundee, Edinburgh, Glasgow eta, estatusa lortu berririk, Inverness eta Stirling.^[39]

Eskualdeak

1996. urtetik aurrera Eskozia 32 eskualdetan banaturik dago:

1. Inverclyde
2. Renfrewshire
3. Mendebaldeko Dunbartonshire
4. Ekialdeko Dunbartonshire
5. Glasgow
6. Ekialdeko Renfrewshire
7. Iparraldeko Lanarkshire
8. Falkirk
9. Mendebaldeko Lothian
10. Edinburgh
11. Midlothian

12. Ekialdeko Lothian
13. Clackmannanshire
14. Fife
15. Dundee
16. Angus
17. Aberdeenshire
18. Aberdeen
19. Moray
20. Highland
21. Na h-Eileanan Siar/Mendebaldeko uharteak
edo Kanpoko Hebridak.

22. Argyll eta Bute
23. Perth eta Kinross
24. Stirling
25. Iparraldeko Ayrshire
26. Ekialdeko Ayrshire
27. Hegoaldeko Ayrshire
28. Dumfries eta Galloway
29. Hegoaldeko Lanarkshire
30. Scottish Borders
31. Shetland uharteak.
32. Orkney uharteak.

Eskualde historikoak

Historikoki eta antzinean, ordea, Eskozia 33 eskualdetan banaturik zegoen: Aberdeenshire, Angus, Argyllshire, Ayrshire, Banffshire, Berwick, Buteshire, Caithness, Clackmannanshire, Dumbartonshire, Dumfriesshire, East Lothian, Fife, Inverness-shire, Kincardineshire, Kinross-shire, Kirkcudbrightshire, Lanarkshire, Midlothian, Morayshire, Nairnshire, Orkney, Peeblesshire, Perthshire, Renfrewshire, Ross and Cromarty, Roxburghshire, Selkirkshire, Shetland, Stirlingshire, Sutherlandshire, Mendebaldeko Lothian eta Wigtownshire.

Zuzenbidea

Aintzineko Eskoziako Legebiltzarra, gaur egun Eskoziako Auzitegiaren egoitza da.

Eskoziak legeak Zuzenbide Erromatarrean oinarriturik daude,^[40] Corpus Iuris Civilis latindarrera atzeratu daitekeelarik, bai eta Erdi Aroko jatorria duen Zuzenbide anglo-saxoian ere. 1707ko Ingalaterrarekiko Batasun Agiriak bi lege sistema ezberdinen jarraiera bermatzen zuen: bata Eskoziako, eta bestea Ingalaterra eta Galeskoa.^[41] 1611. urtea baino lehen Eskozian eskualdeetako legedi aniztasun handia zegoen, hauen artean «Udal Legea» nabarmentzen zen, Orkadak eta Shetland uharteetan erabilia, hau aintzineko norvegiar lege sistematik eratorria zelarik. Beste lege sistema batzuk zeltiar legeak eta Brehon legeen eratorriak dira, eta XIX. mendean oraindik erabiliak ziren.^[42]^[43] Bestaldetik Eskoziar Zuzenbideak aparteko bilakatzen duen ezaugarri bat badu, ohikoak diren «errudun» eta «errugabetik» gain hirugarren berediktu edo epaia baitu: «ez frogatuarena» hain zuzen ere.^[44]^[45]

Eskoziar legeak justizia ezartzeko hiru auzitegi mota finkatzen ditu: eskubide zibilen auzitegiak, auzitegi kriminalak eta auzitegi heraldikoak. Justizia Zbililaren esparru nagusiena Court of Session delakoa da, halere Erresuma Batuko Loren Ganberan helegiteak burutu daitezke. High Court of Justiciary delakoa, bere aldetik, auzitegi penal nagusiena da. Biak Parliament House eraikinean kokatzen dira, hau Aintzineko Eskoziar Legebiltzarraren kokalekua zelarik. Halere auzitegi zibil eta penal ohikoenak sheriff court direlakoak dira: Eskozian 49 sheriff court aktibo daude.^[46] Barrutietako Auzitegiak 1975an sortu ziren eta irain edo okerkeri txikientzat erabili ohi dira. Amaitzeko, Court of the Lord Lyon delakoa zuzenbide heraldikoa erregulatzen du.

Demografia

Edinburgheko Lothian Road kalea gauez.

Eskoziar klanen kokapen mapa.

Biztanleria

2001eko erroldaren arabera Eskoziaren biztanleria 5.062.011 biztanletakoa zen, halere 2006ko ekaineko balioespenen arabera 5.116.900 biztanletako zen^[47]. Honek Eskozia munduko herrialdeen artean 112. postuan jarriko luke Estatu subiranoa balitz. Edinburgh hiriburuak 600.000 biztanle gutxi-gorabehera ditu, hauetako asko ikasleak direlarik. Halere, Eskoziako hiririk jendeztatuena mendebaldeko kostaldean kokatzen den Glasgow hiria da, ia 800.000 biztanleekin eta bere hirigune osoak 2.000.000 biztanle gutxi-gorabehera dituelarik. Historikoki, Glasgow eskualde honetako motor ekonomikoa izan da; horretaz gain, gune ekonomiko nagusia ere izan delarik: Glasgowko Unibertsitatea XV. mendearen erdialdera sortu zen eta anglo-saxoi edo ingeles hiztun munduko zaharrenetarikoa da. Glasgowek XIX. mendean jasandako gizarte, kultura eta ekonomia garapenak hiri hau «Britainiar Inperioaren bigarren hiri» bilakatzera bultzatuarazi zuen.

Eskoziako erdigunea Central Belt bezala ezagutzen da, bertan herri eta hiri nagusienak kokatzen direlarik: mendebaldean Glasgow, eta ekialdean Edinburgh, Aberdeen eta Dundee. Aldiz, Highland eskualdea gutxi jendeztatua dago, nahiz eta azkeneko urteetan Inverness hiria azkar handitu izan den. Eskoziar lurraldea osatzen duten uharte askoren artean handi eta sarbide errazena dutenak (90ren bat) besterik ez daude jendeztatuak. Bestalde, hegoaldeko lautadak edo Southern Uplands direlakoak baserri girokoak dira nagusiki eta bertan nekazaritza da bizimoduaren jaun eta jabe^[48]^[49]. 1947 eta 1966. urteen artean biztanleriari leku egiteko Glasgow eta Edinburgo hiriek pairatu zituzten arazoei konponbide bat emateko asmoz bost hiri artifizial sortu ziren: East Kilbride, Glenrothes, Livingston, Cumbernauld eta Irvine^[50].

Bigarren Mundu Gerraren ondorioz sortutako immigrazioaren ondorioz, Glasgow, Edinburgo eta Dundee hiriek asiar jatorriko komunitate nabarmenak dituzte^[51]. Europar Batasunaren zabalkuntzaren ondoren, Erdialdeko eta Ekialdeko Europako pertsona kopuru handi bat ere Eskoziara bertaratu da: 2005an Eskozian 40.000 edo 50.000 poloniar inguru bizi ziren^[52]. 2001an 16.310 biztanle txinatar zeuden^[53].

Hizkuntzak

Sakontzeko, irakurri: «Ingelesa», «Eskoziera» eta «Eskoziako gaelera»

Erresuma Batuko legeen arabera hizkuntza ofizialik ez badago ere, hiru hizkuntzak (ingelesa, eskoziera eta Eskoziako gaelera) onarpen ofiziala dute.

Bide seinale elebidunak: berdez gaeleraz, beltzez ingelesez.

Ia Eskoziako biztanleria osoa ingelesez mintzatzen da, nahiz eta eguneroko erabileran eskoziarren zati handi batek dialekto eskoziarrak erabiltzen dituen.

Eskoziako beste mintzaira bat eskoziera da, ingelesarekin batera germaniar hizkuntzen kidea dena. Eztabaida dago scotsera ingelesaren aldaera edo eskandinaviar eragina duen hizkuntza autonomoa den. Eskoziako Erregistro Orokorraren Bulegoaren (General Register Office for Scotland) arabera, biztanleriaren % 30ek eskozieraz egiten du. Horretaz gain, Ipar Irlandako lur eremu batzuetan ere Ulsterko eskoziera mintzatzen da.

Eskoziako gaelera, zelta hizkuntzen kidea dena, berriz, 60.000 bat lagunek hitz egiten dute (eskoziarren %1,2), herrialdearen ipar-mendebaldean batez ere. Hiztun horiek gaur egun bizi diren eta historikoki bizi izan diren lurraldeek Gaidhealtachd izena dute. Gainbehera prozesua etengabekoa da. 1891n 250.000 hiztun gutxi-gorabehera ziren, biztanle guztien % 7.

Erlijioa

1560ko Erreforma Protestantea izan zenetik, Eskoziako Eliza The Kirk («Eliza») izenaz ere ezaguna da, Eskoziako eliza nazionala bilakatu zen. Protestante eta kalbinistar eliza da eta antolakuntza presbiteriar bat du eta Estatutik independentea da. 2005ean Eskoziako biztanleriako % 12 Eskoziako Elizako kide zen; aldiz, 2001an % 40k haren kide zela zioen. Eliza herriz herriko parrokien egitura baten bitartez jarduten da eta modu horretan eskoziar komunitate bakoitzak bere berezko kongregazio bat du. Eskoziak biztanleri katoliko garrantzitsu bat ere badu, bereziki mendebaldean. Erreforma Protestantearen ondoren katolizismoa Highlands eskualdean eta Uist eta Barrako uharte batzuetan biziraun zuen; XIX. mendean, Irlandatik iritsitako inmigrazioari esker indarberritu egin zen. Eskozian kristau erlijioaren barnean dauden beste izendapen batzuk Eskoziako Eliza Askea eta Eskoziako Eliza Episkopalirra dira.

Islama Eskoziako erlijio ez kristau garrantzitsuena da, 50.000 sinisdun baititu (biztanleria osoko % 1 baino gutxiago)^[54]. Beste erlijio batzuk judaismoa, hinduismoa eta sikhismoa dira, bereziki Glasgow hirian. 1967an inauguratu eta Eskdalemuir udalerritik gertu dagoen Kagyu Samyé Ling monasterioak Europar Mendebaldeko tenplu budistarik handiena du^[55]. 2001eko erroldaren arabera, eskoziar biztanleriaren % 28 ez zen inolako erlijioren jarraitzaile.

Hiri nagusiak

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziako hiri eta herrien zerrenda populazioaren arabera»

Eskoziako zazpi hiriak ondoko hauek dira, ingeles eta gaelikozko izenekin, biztanleria handienekotik txikienekora sailkatuta (2012ko erroldaren arabera):

#	Hiria	Populazioa
1	Glasgow / Glaschu	591.620 bizt.
2	Edinburgh / Dùn Èideann	464.990 bizt.
3	Aberdeen / Obar Dheathain	196.670 bizt.
4	Dundee / Dùn Dèagh	147.710 bizt.
5	Perth / Peairt	47.180 bizt.
6	Inverness / Inbhir Nis	46.870 bizt.
7	Stirling / Sruighlea	36.440 bizt.

Ekonomia

XIX. mendearen hasieran Eskoziak gainontzeko Europa eta mendebaldeko munduak zuen ekonomia misto irekia zuen. Ohituraz, eskoziar industria, industria astunean oinarritzen zen: ontzigintza, meatzaritza (bereziki ikatza) eta siderurgi industria. Petrolioa Ipar Itsasotik ateratzen zen, diru-sarrera eta lanbide iturri garrantzitsu bat izan delarik, bereziki 1970. hamarkadan eta herrialdearen ipar-ekialdean. 1970 eta 1980. hamarkadetako desindustrializazioak zerbitzu sektore eta teknologia industrietarako bira bat eragin zuen, honela Silicon Glen delakoa sortu zelarik.

Petrolio plataforma Ipar Itsasoan.

Eskozian Edimburgh finantzen erdigunea da, eta London, Paris, Frankfurt, Zurich eta Amsterdam hirien ondoren Europako seigarren finantzial gune garrantzitsuena ere bai^[56], Royal Bank of Scotland, HBOS (Bank of Scotlanden nagusiak) edo Standard Life etxeek euren egoitzak hiri honetan baidituzte.

2005an Eskoziako esportazio guztiek (Erresuma Batura eginiriko esportazioak barne) 17.500 miloi liberatara iritsi ziren, hauetako % 70a produktu manufakturatuak zirelarik^[57]. Eskoziar esportazio nagusienak whiskia, produktu elektronikoak eta finantzal zerbitzuak dira, bere bezero nagusiak honako hauek direlarik: Estatu Batuak, Herbehereak, Alemania, Frantzia eta Espainia. 2006an Eskoziako Barne Produktu Gordina (BPG) 86.000 miloi libera baino gehiagokoa zen, honekin bere per capita errenta 16.900 liberatan ezartzen zelarik^[58]^[59]

Turismoak eskoziar ekonomian berebiziko faktore garrantzitsua da. 2002an Eskoziako Parlamentuaren Informazio Zentroak argitaratutako azterlan batek baieztatzen zuenez, Eskozian turismoa bertako BPGaren % 5a eta lan iturrien % 7,5aren arduraduna zen^[60]. 2007ko azaroan langabeza-tasa % 4,9an zegoen, Erresuma Batua eta Europar Batasuneko herrialde gehienen batezbestekoaren azpitik^[61]

Royal Bank of Scotland banketxearen Edinburgh hiriko egoitza.

Moneta

Nahiz eta Ingalaterrako Bankua Erresuma Batuko banku zentrala izan, eskoziar hiru banketxeok euren diru-papera edo billeteak ekoizteko ahalmena dute: Bank of Scotland, Royal Bank of Scotland eta Clydesdale Bank. Zirkulazioan dagoen eskoziar diru-paperaren balioa 1.500 miloi liberatan estimatzen da, nahiz eta Erresuma Batuko inongo lekuetan legezko erabilerarik ez izan, praktikan diru-paper hori eta Ingalaterrako Bankuak sortutakoak trukagarriak diren^[62]. Elkartukagarritasun hori gorabehera, Eskozian ekoiztutako diru-papera sarritan Ingalaterra eta Galesen ez dute onartzen, ezta Erresuma Batutik kanpoko banketxe eta bulegoetan ere ez dira maiz onartzen. Hori bereziki oraindik zirkulazioan dagoen Royal Bank of Scotland banketxeak kaleratutako libera 1eko billetearekin gertatzen da; horrenbestez, Erresuma Batuan oraindik erabiltzen den libera 1eko billete bakarra da^[63].

Azpiegiturak

Garraioa

Twin Otter Loganair hegazkin bat Barrako aireportuan lur hartzen, programatutako hegaldien lur hartzeentzako hondartza bat erabiltzen duen munduko bakarra da.

Eskoziak bost aireportu ditu: Glasgowko Nazioarteko aireportua, Edinburghekoa, Aberdeenekoa, Glasgow Prestwickoa eta Invernesskoa. Horiek guztiek hegaldi erregular edo charterren bidez, nazioarteko 150 nazioarteko heldulekurekin lotzen dituzte^[64]. BAA konpainiak hiru aireportutan dihardu (Edinburgh, Glasgow eta Aberdeen); aldiz, Highland and Islands Airports konpainiak beste 11 eskualdetako aireportu txikiagoak kudeatzen ditu (Invernesskoa barne). Haien bidez, Eskoziako txokorik urrunenetara ere irits daiteke^[65]. Azkenik, Infratil konpainia Glasgow Prestwick aireportuaren jabe da.

Autobide eta errepide nagusien kudeaketa (trunk roads izenekoak) Transport Scotland erakundearen ardura da; gainontzeko errepide sarea, aldiz, tokian tokiko agintarien ardurapean dago.

Forth Bridge zubiak Edinburgh hiria Eskoziaren ipar-ekialdearekin lotzen du.

Eskoziak uharte asko dituenez, haietarainoko ferryak daude. Zerbitzu horiek nagusiki Caledonian MacBrayne erakundeak garatzen ditu, baina beste konpainiak ere badaude, eta zenbait linea konderrien esku daude. Nazioarteko ferry lineak ere badaude, Eskozia herrialdea Ipar Irlanda, Belgika, Norvegia, Faroe uharteak eta Islandiarekin lotzen dituztenak.

Transport Scotland erakundeak Eskoziako trenbide sarea zuzentzen du^[66]. East Coast Main Line ("ekialde kostaldeko linea nagusia") bezala ezagutzen den linea, West Coast Main Line ("mendebalde kostaldeko linea nagusia") eta Cross Country Line ("herrialdea zeharkatzen duen linea") lineek Eskoziako hiri nagusienak euren artean lotzen dituzte, bai eta Ingalaterrako trenbide sarearekin ere. Tokian tokiko tren zerbitzuak ere badaude, First Scotrail ardurapean daude. Kostaldeko linea nagusian Forth Bridge zubitik igaroz Fortheko fiordoa zeharkatzen duen linea ere barnean dago. 1890an behin-behinekoz eraikitako mensulazko zubi hura ingeniaritza zibilaren aitzindaritzat hartu da eta Eskoziako monumentu ezaugunena da^[67].

Network Rail erakundeak Eskoziako trenbide azpiegitura guztien jabetza eta kudeaketa ditu; aldiz, Eskoziako gobernua euren planifikazioa eta finantzaketaren arduraduna da^[68].

Hezkuntza

Glasgowko Unibertsitatearen ikuspegia.

Eskoziar hezkuntza sistemak gainontzeko Erresuma Batukoaren ezberdina izan da, bere ezaugarri nagusia hezkuntza orokorrean egiten duen nabarmentzean datzalarik^[69]. Aintzineko Esparta hiriaren ondoren Eskozia izan zen hezkuntza publiko sistema bat disenaitu zen lehen lekua^[70]. 1496ko Agiriarekin eskolatzea lehenengo aldiz derrigorrezkoa izan zen, eta 1561ean Eskoziako Elizak erreforma espiritualerako programa bat diseinatu zuen, bere barnean parrokia bakoitzeko ikastetxe baten sorkuntza zegoelarik. 1872ko Hezkuntza Agiria arte hezkuntzaren gaia Estatuari baino Elizari zegokion gai bat izaten jarraitu zuen^[71].

Eskozian 3 eta 4 urte bitarteko haurrek dohako haurtzaindegi batera joateko eskubidea dute, "3-5 urteko haurren marko curricular" baten bidez^[72]. Lehen mailako hezkuntza formala 5 urterekin hasten da eta 7 urte irauten ditu (P1-P7); "5-14 gidak" denboraldi horretarako marko curricular bat ezartzen du^[73]. Gaur egun 15 edo 16 urterekin eskoziar haurrek azterketa bat burutu behar dute, honen ondoren ikastetxean jarraitu edota Sarrera, Erdi-maila, Goi-maila edo Aurreratuen azterketetarako ikastea hauta dezakete. Ikastetxe pribatuetako ikasle kopuru txiki batek ingeles hezkuntza sisteman segi dezake, eskoziarrean egin beharrean^[74].

Eskozian 14 unibertsitate daude, hauetako batzuk munduko zaharrenen artean daude^[75]^[76]. Herrialdeak munduko argitalpen zientifikoen % 1 sortzen du, nahiz eta haren biztanleria % 0,1 izan; halaber, hezkuntza erakundeak Eskoziako zerbitzuen sektoreko esportazioen % 9ren arduradunak dira^[77]^[78].

Zientzia

Eskoziarrak zientzia mailan aritu dira. Nazioartean ezagunak dira James Watt ingeniaria, Alexander Graham Bell asmatzailea eta Alexander Fleming medikua. Hainbat Nobel Sari ere eskuratu dituzte:

Fisikako Nobel Saria:
- Charles Thomson Rees Wilson (1927)
Kimikako Nobel Saria:
- William Ramsay (1904)
- Alexander Robertus Todd (1957)
Medikuntzako Nobel Saria:
- John James Rickard Macleod (1923)
- Alexander Fleming (1945)
- James Whyte Black (1988)

Indar armatuak

Nahiz eta Eskoziak Ingalaterrarekin burututako 1707ko Batasun Agiria baino askoz ere lehenagoko ohitura militarra izan, gaur egun bere indar armatuak Britainiar Indar Armatuen zati dira, Atholl Highlanders direlakoen salbuespenarekin, hauek Europako gudaroste pribatu bakarra direlarik. 2006an, Eskoziar Dibisioko erregimentu ezberdinak Eskoziako Errege Erregimentua osatzeko bat egin ziren.

Eskoziako Errege Errejimenduko zaindari bat Edinburgoko gazteluaren sarreran.

Bere topografia eta itxurazko urrutiko kokapenarengatik, Eskoziako zenbait eremu defentsa instalazioak garrantzitsuak ezartzeko hautatu izan dira, eskoziar biztanlerian sentimendu kontrajarriak sortu dituelarik^[79]^[80]. 1960 eta 1991 artean Holy Loch ("Laku Sakratua") kokalekua Estatu Batuen UGM-27 Polaris itsaspeko nuklearren itsas gudarostearen basea izan zen^[81]. Gaur egun HMNB Clyde itsas basea Glasgow hiritik 40 kilometro mendebalderuntz dago, bertan Trident misildun Vanguard motako lau itsaspeko daudelarik^[82], hauek Erresuma Batuko armategi nuklearraren zati bat osatzen dutelarik. Rosyth udalerrian (Fife) dagoen HMS Kaledonia base militarra Eskoziako itsas operazioetarako erabili ohi da, Eskozia eta Ipar Irlandako Eskualdeko Itsas Bulego bezala ere erabiltzen delarik. Erresuma Batuko Erregeren Itsas Gudarosteko Rolls-Royce PWR erreaktore nuklearren garapenerako base bat ere Dounreay udalerrian aurkitzen da, han erreaktore nuklear sortzaile azkarren programa garatu zen. Bestaldetik, Ayrshiren dagoen Glasgow-Prestwick aireportutik hurbil dagoen HMS Gannet delakoa bilaketa eta erreskate base bat da, bertan Sea King Mk 5 helikopterok jarduten dutelarik. Azkenik, Arbroath udalerrian dagoen (Angus) HMS Condor baseak Errege Marineen 45. komandoaren egoitza da.^[83]

Eskozian RAFaren abangoardiako hiru base daude: Lossiemouth, Panavia Tornado fighter hegazkin moten RAFaren base nagusia da; Kinloss, itsas patruilarako Hawker Siddeley Nimrod hegazkinen basea, eta Leuchars, Erresuma Batu guztian iparraldeena dagoen fighter hegazkinen basea, honetan Panavia Tornado hegazkin moten hiru eskuadroi daudelarik. Lossiemouth basean Sea King HAR3A bi helikoptero daude, bilaketa eta erreskate misioetarako erabiltzen direlarik. "Eskoziako Aire Trafikoaren Kontrol Zentroa" Ayrshire konderriko Prestwick udalerrian kokatzen da, honetan "Distress and Diversion Cell" delakoak bere egotza duelarik, hegazkin zibil nahiz militarrei laguntzeko diseinatua dagoelarik.^[84]

Britainiar Uharte guztietako Uranio indargabetuzko armak frogatzen diren zeruzabalpeko zentro bakarra Dundrennan udalerritik gertu dago^[85]. Ondorioz, 7.000 jaurtigai errediaktibo baino Solwayko fiordoaren ondoan kokatzen dira^[86]. Eskozian kokatzen diren base militar kopuru handiak, batzuk "Eskozia Gotorlekua" izendapena sortzera bultzatuarazi ditu^[87]. 2005an Erresuma Batuko Defentsa Ministerioaren eskoziar lurraldeko jabegoek (jabetzan edo alokairuan) 115.300 hektarea izatera iritsi ziren, kopuru hau Ministerioak duen kopuru osoaren % 31,5a suposatzen duelarik^[88]

Ikur nazionalak

Sakontzeko, irakurri: «Eskoziako Ikur Nazionalak»

Ongietorri Eskoziara.

Kardalorea, Eskoziako lore-ikur nazionala.

Kilta jantzia daraman eskoziar bat.

Eskoziako bandera hondo urdinean dagoen ixa edo San Andresen Gurutze zuri batez osatuta dago. Ikur hori 1606ean Erresuma Batuko bandera edo Union Jack izenekoaren zati bilakatu zen. Eskoziako beste hainbat ikur ere badaude, bai ofizialak, bai ez ofizialak: esate baterako, eguzki-lore edo kardu-lorea (lore nazionala), Arbroatheko Aldarrikapena, eskoziar klanekin estuki lotuta dagoen tartanaren marrazkia, edota Eskoziako Errege Armarrian agertzen den Lehoiaren bandera.^[89]^[90]^[91] Goiburu nazionala Nemo me impune lacessit da, euskaraz – "Inork ez nau irainduko zigorrik gabe" itzul liteke; era berean, eguzki-lore edo kardu-lorearekin zerikusia du.

MacKintosh klanaren tartan koloreak.

Herriak Flower of Scotland abestia Eskoziako Ereserki nazionaltzat hartzen du (nahiz eta ofizialki Eskoziak ereserkirik ez izan), baina Scotland the Brave abestiarekin norgehiagoka estua da. Lehena politika eta kirol ospakizun gehienetan kantatzen da, adibidez Eskoziako futbol selekzioko nazioarteko norgehiagoketan; bigarrena, berriz, Eskozia Commonwealtheko Jokoetan ordezkatzeko. Ereserki ofizialik ez dagoenez, lehia oraindik zabalik dago, bereziki 1998ko botereen deszentralizazioaren ostean, eta beste zenbait abestik ere lehia horretan sartzea lortu dute: Scots Wha Hae, A Man's A Man for a'That edota orain dela gutxi indartsu sartu den I'm Gonna Be (500 Miles).^[92]

Eskoziako Jai Nazionala San Andres Eguna da, azaroaren 30ean; halere, Robert Burns Eskoziako Olerkari Nazionalaren omenezko Burns Night edo Burnsen Gaua gogokoagoa dute eskoziarrek. "Tartan Eguna" ere orain gutxi sortutako ospakizuna da eta jatorria Kanadan du. 2007an Eskoziako Legebiltzarrak San Andres eguna bank holiday edota jai egun ofizial izendatzen zuen agiria onartu eta kaleratu zuen. ^[93]

Usadiozko eskoziar jantzia kilt delakoa da (nahiz eta ohituraz soilik Lur Garaiak edo Highlands eskualdetako janzkera izan), sarritan eta modu okerrean "eskoziar gona" deitua izan da; nolanahi ere, azken izendapen horrek eskoziarrak iraindu edo mindu egiten ditu. Kilta artilez egina da, eta usadioz eskoziar klan batekin lotzen den tartan diseinua du. Eskoziar bakoitzak ohituraz bere kilta oso adin goiztiarrean eskuratzen du; horrela, ezkontza, bataio zein jaunartzeak bezalako ospakizun berezietan erabil dezake. Kilta gerriaren inguruan kiribiltzen da eta gorputzaren behealdea belaunetaraino estaltzen du; horretaz gain, ez du poltsikorik eta sporran izeneko poltsa berezi batekin erabil daiteke. Kiltaren azpian barne-jantzirik eraman behar ez delako sineskera eta esamesa oso zabalduta badago ere, ez dago gai horri buruzko araurik.

Kultura

Gastronomia

Eskoziako gastronomiak ingeles sukaldaritzarekin ezaugarri asko elkarbanatzen ditu, baina bere historia nahiz atzerritar eraginetatik datozen bere berezko ezaugarri eta jakiak dituelarik. Orokorrean eskoziar sukaldaritza bere soiltasunarengatik nabarmentzen da, bertako produktu autoktono naturalak erabiliz (esnekiak, haragia, fruita eta barazkiak) eta espezie eta belarrei uko eginez.

Jakiak

Hutsean ontziratu eta jateko prest dagoen Haggis eskoziar jakia.

Eskoziar plater herrikoi edo tradizionaletako batzuk Scotch broth edo "eskoziar salda" (garagar, haragi eta barazkiez egina), porridge delakoa (oloz eginiriko orea) edota haragizko pasteltxoak dira, bereziki Scotch pie delakoa, arkume ahargiz betea. Plater hauetako batzuk eurekin bat olo poltsa batez lagundurik jaten dira, adibidez porridge edo oatcakes (garagar pasteltxoak) direlako plateren jatorria eskoziarren nortasun ibiltari edo nomadan izan dezakate, jan ahal izateko eurekin bat olo poltsatxo bat baizeramaten. Haggisa ere "eskoziar plater nazionaltzat" hartua da, hau jateko haragia txerri edo arkume hesteetan garraiatzean sortuko litzateke. Haggis delakoa odolkiaren antzekoa da, halere bere haragia arkume edo oreinarena izan ohi da eta ohituraz urtarrilaren 25an ospatu ohi den "Burns Afarian" jaten da.

XXI. mendearen lehendabiziko urteetan eskoziar sukaldaritzak nolabaiteko berpizkunde bat ezagutu du: 2006an bederatzi jatetxek Michelin Gidan izarren bat bazuten eta betiko elementu tradizionalak gaur egungo sukaldaritzaren berrikuntzekin bateratzen dituzten jatetxe ugari daude. Bestalde, eskoziar hiri nagusi guztiek nazioarteko herrialde ezberdinetako sukaldaritzan jarduten duten jatetxeak dituzte (txinatarra, italiarra, mexikarra, indiarra...).

Eskoziako zenbait whisky markaren botilak.

Edariak

Nazioartean ezagunen eta ospetsuena den edaria ezbairik gabe whiskia da, Estatu Batuetan soilik Scotch izendapena erabiltzen delarik, Ingalaterran aldiz "whiski" izendapenak bere eskoziar jatorria agerrarazten du, behintzat aurkako kasurik ez bada. Eskozian whiskiaren jatorria IV. mendea edo V. menderarte atzeratu liteke, kontinenteko fraideek eurekin bat destilaketa prozesua ekarri zutenean. Mendeetan zehar eskoziar whiskia egonkot mantendu zen, baina bere behin-behineko arrakasta XIX. mendean iritsi zen, ekoizpen era berriak garatu zirenean eta 1880an filoxera izurriteak frantziar eta espainiar mahastiak kaltetu zituenean.

Garagardoa ere oso edari ospetsua da eskoziarren artean: Eskoziako ale motako garagardoak beren kolore ilun eta garagar zaporearengatik nabarmentzen dira. Eskoziako garagardo marka ezagunetako batzuk Belhaven, Tennents edo Caledonian dira, nahiz eta tokian-tokiko edo eskualdeetako hedapena duten beste hainbat ale ere badauden.

Edari ez alkoholikoen artean, Eskoziako esanguratsuena Irn-Bru delakoa da, Coca-Colarekin lehia bizian^[94]

Literatura

Robert Burns

Eskoziar literaturak Eskozian idatziriko ingelesa, gaelera, eskoziera, frantsea, eta latinezko testuak barne hartzen ditu. Eskoziako "olerkari nazionaltzat" hartzen den Robert Burnsek eskozieraz nahiz ingelesez idatzi zuen; hala ere, bere idazlan gehienak jendearentzat irakur errazak izan zitezen moldatutako eskozierazko bertsio sinplifikatuan idatzita daude. Nazioartean ospe handia duten beste eskoziar idazle batzuk Robert Louis Stevenson, Sir Walter Scott, Arthur Conan Doyle dira: XIX. mende amaieran, haien idazlanek nazioartean arrakasta lortu eta sekulako goraipamenak jaso zituzten. XIX. mendearen amaieran ere, Sir James Matthew Barriek, "Peter Pan" idazlanaren egilea izan zenak, "Kailyardeko eskola" izenaz ezaguturiko mugimendua sortu zuen: haren bidez, fantasia eta folklorezko gaiak berriz ere modan jarri zituen. Aipatzekoa da (nahiz eta sortzez ingelesa izan) J. K. Rowling idazlea Edinburgheko kafetegi batean hasi zela bere "Harry Potter" ipuin saila idazten.

Kritikari batzuen ustez, literatur usadio horieskoziar literaturaren garapenerako oztopo izan zen, Eskoziaren artzain giroko irudi idilikoa agerrarazten baitzuen. Zenbait idazle modernistak (adibidez, Irvine Welsh, "Trainspotting" idazlanaren egilea) eskoziar hirietako gaur egungo bizitza latzaren errealitatea islatzea hautatu dute, Eskozian hitz egiten den ingelesa erabiliz. Kaleko edo eguneroko eskoziar hizkera horren adibide oso ona Billy Connolly aktore eta komikaria da, haren bakarrizketa ironiko eta mingotsekin nazioartean oso ospetsua bilakatu baita.

Musika

Highlandetako gaitajolea, eskoziar gaita jotzen.

Mendeetan zehar, Eskoziako kultura elementu ezberdinez osatutako multzo bat bezala egituratu da. Herrialde honetan jarduera artistiko garrantzitsua dago, bai musika aldetik nahiz drama eta literatura aldetik ere, hauek guztiek eskoziar iturri herrikoien eragin boteretsua jasan dutelarik, bai eta kanpokaldeko eraginena ere, batez ere Europakoa. Eskoziar kulturan eskoziar musikak leku garrantzitsu batean kokatzen da. Eskoziar musika tresna nabarmen eta ospetsuena Highland eskualdeko gaita da, haizezko musika-tresna, haize erreserba batez hornitutako soinudun tutu bat edo biz osatua dagoelarik. Clàrsach edo harpa zeltiarra, los biolinak eta akordeoia ere eskoziar usadioko musika tresna herrikoiak dira, betez ere azken biak, eskoziar dantza talde bateko osaketaren oinarria direlarik. Eskoziar emigratzaileek eurekin bat musika mota herrikoi hauek eraman zituzten, hauek beren harrera herrialdeen musika eragin zutelarik, adibide gisa, Estatu Batuetako country musikan.^[95].

Eskoziar musika herrikoiaren ordezkari nabarmenetako batzuk Silly Wizard, The Waterboys, Capercaillie, Mill a h-Uile Rud edota Alyth Mc Cormack dira.

Aldiz, gaur egungo musika modernoaren panoraman, eskoziar talde ospetsu ugari daude: The Proclaimers, Simple Minds, Wet Wet Wet, Texas, Franz Ferdinand, The Jesus and Mary Chain, Gerry Rafferty, Wolfstone, Oi Polloi, Amy Macdonald, The Twilight Sad, Belle & Sebastian, Primal Scream, Travis edota Snow Patrol.^[96]

Mundu mailan talde ospetsuak askotako musikariak ere eskoziarrak dira, esate baterako, Dire Straits taldeko Mark Knopfler gitarra-jotzaile eta abeslaria, edota Jethro Tull taldeko flautajole, abeslari eta buru Ian Anderson.

Bestetik, Eskozian jaio eta Australiara emigratu zuten Eric Bogle folk kantautoreak, Angus eta Malcolm Young anaiek eta Bon Scott kantariak, hirurak ere AC/DC australiar rock taldeko kideak.

Bestalde, Eskozia abesti ospetsu askoren sorleku eta iturri agorrezina da: adibidez, Scotland the Brave, Flower of Scotland, Auld Lang Syne, The Bonnie Banks o' Loch Lomond, The Wild Mountain Thyme, Scots Wha Hae, We're No Awa' Taw Bide Awa', Ye Jacobites by Name, Flowers of Edinburgh, Willy O' Winsbury, Ailein duinn eta Oidhche Mhaith Leibh (azkena Benito Lertxundi euskal kantautoreak Entzun zazu abestia gisa euskaratu eta abestua).

Zinema

Eskoziar aktore ezagun batzuk honako hauek dira: Alastair Sim, Finlay Currie, Deborah Kerr, Sean Connery, David McCallum, Phyllida Law, Ian Bannen, Angus Lennie, Moira Shearer, Ian McDiarmid, Ewan McGregor, Robert Carlyle, Ken Hutchison, Brian Cox, Ian McDiarmid, John Hannah, Tommy Flanagan, Gerard Butler, James Cosmo, David O'Hara, Billy Connolly, Gary Lewis, Peter Mullan, Alan Cumming, Angus Macfadyen, David O'Hara, Rory McCann, Graham McTavish, Tony Curran, Kevin McKidd, Billy Boyd, Ray Park, Laura Fraser, David Tennant, Richard Madden eta James McAvoy.

Kirolak

Eskoziako futbol kopako finala 2014.

Eskoziar zaletuak Edinburghek Murrayfield zelaian Eskoziako Errugbi Selekzioaren partida ikusten ari diren bitartean.

2009ko Sei Nazioen Torneoko Eskoziako eta Irlandako errugbi selekzioen partidako irudia.

Eskoziako Lur Garaietako jokoetako bat den Caber Toss edo Enbor-Jaurtiketa lehiaketa.

Kirolak ere paper garrantzitsua du eskoziar nortasun eta kulturan, herrialde honek hainbat kiroletako berezko txapelketa nazionalak ospatzen baiditu, gainera Munduko Futbol Txapelketa, Munduko Errugbi Txapelketa eta Commonwealtheko Jokoetan gainontzeko Erresuma Batuko lurraldeetatik independentea den ordezkaritza edo selekzio bat ere badu (nahiz eta Olinpiar Jokoetan Erresuma Batuarekin bat eginik parte hartu). Bestalde, Eskoziak bere berezko kirol erakundeak ditu, Eskoziar Futbol Elkartea (munduko bigarren futbol elkarte zaharrena), Eskoziako Futbol Selekzioaren arduraduna dena, eta Eskoziako Errugbi Selekzioaren arduradun den Scottish Rugby Union elkartea.

Futbola:

Eskoziako kirol herrikoi edo barneratuenak futbola eta errugbia dira. Eskozian bi kirol hauen aldaera ezberdinak duela mende askotatik jokatu ohi izan dira: data antzinakoena 1424ekoa delarik^[97]. Elkarteko futbola edo futbol arrunta Eskoziako kirol garrantzitsuena da eta Eskoziako Kopa munduan den futbol txapelketa zaharrena^[98]. Eskoziako futbol talde garrantzitsuenak Celtic Club eta Rangers Football Club, biak ere Glasgow hirikoak: Celtic taldeak Celtic Park zelaian jokatzen du eta 1967an Europako Kopa irabazi zuen, aldiz, Rangers taldeak Ibrox Stadium zelaian jokatzen du eta 1972an Europako Txapeldunen kopa irabazi zuen. Bi talde hauen lehia kiroletik haratagoa doa, Celtic taldea Eskoziako katolikoen taldea baita, are gehiago, baita irlandar nazionalista eta errepublikanoena ere, taldearen fundatzaileak Glasgowen bizi ziren irlandar immigranteak izan baitziren, Rangers taldea berriz Eskoziako protestanteen taldea da, bai eta britainiar nazionalismoa eta unionismoaren ordezkari eskoziarra ere^[99]. Bi talde hauek beste Eskoziako 12 taldeekin batera 1891an sortutako Eskoziar Premier League edo Lehen Maila jokatzen dute. Rangers taldearen Ibrox Stadium zelaia eta Eskoziako Futbol Selekzioak normalki jokatzen duen Hampden Park zelaia 5 izar mailako futbol zelaiak dira UEFAren irizpideen arabera.

Errugbia:

Errugbia ere oso kirol herrikoia da Eskozian: Eskoziako Errgubi Selekzioak (bere errugbi partidak Murrayfield zelaian jokatzen dituelarik) Sei Nazioen Torneoan parte hartzen du eta bere sorreratik 14 alditan irabazi du.

Eskoziako errugbi klubek Pro 12 Liga jokatzen dute Irlanda, Gales eta Italiako taldeekin batera. Liga hau munduko hirugarren liga indartsuena kontsideratzen da. Edinburgh Rugby eta Glasgow Warriors dira Eskoziako talde nagusiak. 2001 urtean eratu zen eta garaipen bakarra Glasgow Warriorsek lortu du 2014-15 denboraldian.

Golfa:

Fife konderrian dagoen St Andrews udalerria nazioartean "golfaren sehaska" izendapenarekin ezagutzen da eta golfzale askorentzat St Andrewsko Old Course delakoa derrigorrez joan beharreko lekutzat dute, munduko golf zelai zaharrena omen baita^[100]. Eskozian beste hainbat golf zelai ospetsu ere badaude, horien artean Carnoustie, Gleneagles, Muirfield edo Royal Troon.

Eskoziako Joko tradizionalak:

Eskoziar kirolaren beste elementu nabarmen bat Highland Games edota Eskoziako Lur Garaietako jokoak ("Highlandetako Jokoak" edo "Mendiko jokoak" dira, baita beste zelta joko batzuk ere, aipagarrienak shintya eta curlinga.

Shinty-aren txapelketa historiko nagusia Camanachd Kopa izan da baina 1996tik aurrera Premier Division liga jokatzen da. Talde garrantzitsuenak Newtonmore, Kingussie eta Kyles Athletic dira.

Curling-ari dagokionez aipatzeko txapelketa Grand Match da, Menteitheko aintzira izozten denean jokatzen dena baina urtero gertatzen ez denez estalitako estadiotan jokatu izan da azken urteetan.

Hedabideak

Eskoziako telebista kate nagusia BBC Scotland (gaeleraz, BBC Alba) da, Erresuma Batuko BBC katearen zati bat. Horrez gain, BBCk Eskozian irrati emisoreak ere baditu: besteak beste, BBC Radio Scotland eta BBC Radio nan Gaidheal. Eskoziako telebista kate pribatuen artean STV eta Border Television daude. Eskoziar eremuan argitaratzen diren egunkariak ere badaude: esate baterako, Daily Record, The Herald (Glasgowen argitaratua) edota The Scotsman.^[101] Herri giroko edo eskualdeko hedapena duten egunkarien artean, Dundee hiriarentzat eta Eskoziako ekialderako argitaratzen den The Courier daud, bai eta Aberdeen eta iparraldearentzat argitaratzen den Press and Journal egunkaria ere.