Groenlandia
Groenlandia[1] (groenlandieraz: Kalaallit Nunaat; danieraz: Grønland) munduko bigarren uharterik handiena da, Australia eta gero. Ozeano Atlantikoaren eta Ozeano Artikoaren artean dago, Amerikako kontinentean, Ipar Amerikatik ipar-ekialderantz.
| Groenlandia | |||
|---|---|---|---|
| Kalaallit Nunaat Grønland | |||
Ereserkia: Nuna asiilasooq (en)  | |||
| |||
 | |||
| Geografia | |||
| Hiriburua | Nuuk / Godthåb 64°10′30″N 51°44′0″W | ||
| Hiririk handiena | Nuuk / Godthåb | ||
| Azalera | 2,166,086 (13.) | ||
| Punturik altuena | Gunnbjørn Fjeld (en) (3.694 m) | ||
| Kontinentea | Ipar Amerika | ||
| Mugakideak | Kanada, Nunavut, Islandia eta Norvegia | ||
| Administrazioa | |||
| Gobernu-sistema | Monarkia konstituzionala | ||
| Erregina | Frederik X.a Danimarkakoa | ||
| Legebiltzarra | Inatsisartut | ||
| Harreman diplomatikoak |  Ikusi mapa Wikidatan | ||
| Zeren kide | |||
| Demografia | |||
| Biztanleria | 56.609 | ||
| Dentsitatea | 0,03 bizt/km² (241.) | ||
| Hizkuntza ofizialak | ikusi
| ||
| Erabilitako hizkuntzak | ikusi
| ||
| Emankortasun-tasa | 2,037 (2014) | ||
| Bizi-itxaropena | 71,83049 (2013) | ||
| Ekonomia | |||
| Historia | |||
| Sorrera data: 1979ko maiatzaren 1a | |||
| Bestelako informazioa | |||
| Aurrezenbakia | +299 | ||
| ISO 3166-1 alpha-2 | GL | ||
| ISO 3166-1 alpha-3 | GRL | ||
| Ordu eremua | |||
| Elektrizitatea | 230 V. 50 Hz.europar loki, Schuko, Type E (en) eta Type K (en) | ||
| Internet domeinua | .gl | ||
| naalakkersuisut.gl | |||
Administratiboki, Danimarkaren esku dagoen lurralde autonomoa da. Haren azaleraren % 81 baino gehiago izotzez estalita dago. 2020ko urtarrilaren 1ean 56.081 biztanle ditu, eta populazio-dentsitaterik baxuena duen munduko herrialdea da. Historikoki, duela 4.500 urtetik jendea bizi da bertan, paleo-eskimo kulturak hain zuzen ere.
Etimologia
aldatu982. urtean, Erik Gorria danimarkar jatorriko marinelak irla aurkitu zuen, mendebalderantz zihoala. Grønland (lurralde berdea) izena eman zion, kolonoak erakartzeko, baina haiek klima hotz eta gogorra aurkitu zuten, nahiz eta garai haietan bertako klima gaur egungoa baino samurragoa izan.
Geografia eta inguru naturala
aldatu
2.166.086 km²-rekin, Groenlandia munduko bigarren uharterik handiena da. Gutxi gorabehera, 1.755.637 km² izotzez estalita dagoenez, munduko izotz erreserbetan bigarrena da. Lurraldeko punturik garaiena Gunnbjørn Fjeld (3.700 m) mendia da, Watkins mendilerroan, ekialdean. Azken hamarkadetan, klima aldaketa eragiten ari da uharteko tenperaturan, izotz geruza eta glaziarrak murriztuz.
Ipar-mendebaldean, kilometro gutxik banatzen dute Ellesmere uhartetik (Kanada), Nares itsasartea euren tartean dagoelarik. Mendebaldeko kostaldean, Baffin badia dago, eta hego-ekialdean, Labrador itsasoa. Ekialdeko kostaldean, bestela, Danimarkako itsasarteak banatzen du Islandiatik, eta ipar-ekialdean Groenlandiako itsasoa du. Iparraldean, Ozeano Artikoa, eta hegoaldean Atlantikoa.
Faunari dagokionez, idi musketadunak, hartz polarrak, elur-oreinak, azeri artikoak, erbi artikoak, Dicrostonyx groenlandicus-ak, erbinude zuriak eta otso artikoak bertako espezieak dira. Bestela, Groenlandiar balea oso nabarmentzekoa da.
Azkenik, Qilakitsoq eta Sirius Passet izeneko aztarnategi arkeologikoak aipatzekoak dira.
Banaketa administratiboa
aldatu
2009ko urtarrilaren 1era arte, Groenlandia administratiboki hiru barrutitan (landsdele) banatuta zegoen: Avannaa (Nordgrønland, danieraz), Tunu (Østgrønland, danieraz), Kitaa (Vestgrønland, danieraz). Ordutik aurrera, banaketa administratiboa aldatu eta herrialdea lau udalerritan banatu zuten.
Udalerriak
aldatu| Udalerria | Azalera | Biztanleria | Mapa |
|---|---|---|---|
| Kujalleq | 32.500 km² | 12.400 bizt. (2010) | 
|
| Qaasuitsup | 660.000 km² | 25.700 bizt. (2010) | 
|
| Qeqqata | 115.500 km² | 15.300 bizt. (2010) | 
|
| Sermersooq | 635.600 km² | 27.500 bizt. (2010) | 
|
Thule aire-basea (Ameriketako Estatu Batuek atzerrian dituzten aire baseetako bat) Qaasuitsup udalerriaren barnean dago.
Udalerririk gabeko eskualdeak
aldatuIpar-ekialdeko Groenlandiako natura parkea ezein udalerritan sartuta ez dagoen eskualde bat da.
| Udalerria | Azalera | Biztanleria | Mapa |
|---|---|---|---|
| Ipar-ekialdeko Groenlandiako natura parkea | 972.000 km² | 70 bizt. (2010) | 
|
Demografia
aldatu
2005ean, 56.375 pertsona bizi ziren uhartean (0.025 biz./km²), haietatik 14.501 Nuuk hiriburuan.
Etniei dagokienez, biztanle gehienak (% 87) inuiten eta europarren arteko nahastekoak dira, groenlandiarrak, alegia.
Politika
aldatuGroenlandiako estatu burua Danimarkako erregina da. Danimarkako gobernuak batzorde gorena aukeratzen du Danimarkako gobernua eta monarkia ordezkatzeko.
Groenlandiak 31 kideko parlamentua du. Gobernu burua lehen ministroa da.
Danimarka ez bezala, Groenlandia ez da Europako Batasuneko kide. 1985ean, bertako gobernuak Europako Ekonomia Erkidegoa uztea erabaki zuen.
2008ko azaroaren 25ean independentziako aukera zabaltzen zuen autonomia estatutua bozkatu zuten erreferendumean. Herritarren % 75,54k alde bozkatu zuen.[2]
Historia
aldatuVikingoak instalatu ziren lurraldeko hegoaldean XI. mendean, Erdi Aroko koloniak zabalduz (2.000 biztanle inguru zituztenak). Gaur egungo inuitak, jatorrizko biztanleak, Kanada aldetik iritsi ziren XIII. mendean.
XVIII. mendearen hasieran, Danimarka eta Norvegiako Erresuma batuak subiranotasuna ezarri zuen lurraldean. Batasuna apurtzean, Norvegiak galdu zuen boterea uhartean, 1814an. Danimarkaren eskuetan gelditu zen orduan, eta 1953an hango estatuaren barruan sartu zen. 1973an, Groenlandia Europako Ekonomia Erkidegoan sartu zen Danimarkarekin batera, hala ere, 1982an erreferendumaren bidez biztanle gehienek bozkatu zuten hortik ateratzeko. Lurraldeak dauka munduko natura parkerik handiena eta iparraldeen dagoena, uharteko ipar-ekialdean.
1979an, Danimarkak estatus autonomoa bermatu zion Groenlandiari, eta 2008an bertako gobernuak botere gehiago eskuratzearen alde bozkatu zuten biztanleek, modu progresiboan eskumenak bereganatuz 2009tik aurrera. Danimarkak bi eskumen atxikitzen ditu, Atzerri Auziak eta Defentsa.
2014ko azaroaren 29an, sozialdemokratek hauteskundeak irabazi zituzten[3], Siumut alderdiak alegia, eta bigarren postuan gelditu ziren 'Inuit Ataqatigiit' sozialistak. 2016an, Neguko Joko Artikoak Nuuk hiriburuan antolatu zituzten.
2019ko abuztuan Donald Trump presidente estatubatuarrak uhartea erosteko eskaintza egin zuen, Mette Frederiksen lehen ministro danimarkarrak errefusatu zuena.
Kultura
aldatuHizkuntza ofizialen artean, Groenlandiera da mintzaira nagusia, eskimo-aleutar jatorrizkoa. Daniera ere ofiziala da, baina gutxituta dago. Musikari dagokionez, "Sume", "Chilly Friday", "Nanook" eta "Siissisoq" rock bandak, "Nuuk Posse" (hip hop) eta Rasmus Lyberth (folk abeslaria, 1979ko Eurovision Abesti Lehiaketan parte hartu zuena, groenlandieraz abestuz) aipatzekoak dira. Bestalde, Simon Lynge kantautorea bestela izan da Erresuma Batuan diskoa kaleratu duen lehen groenlandiar artista, baita Glastonbury Festivalen abestu duena ere.
Henrik Lund poetak, bestela, herrialdeko ereserkiaren letra idatzi zuen (1916).
Groenlandiar ezagunak
aldatu- Henrik Lund (1875-1948), poeta eta musikagilea.
- Knud Rasmussen (1879-1933), esploratzailea.
- Naja Marie Aidt (1963-), idazlea.
Erreferentziak
aldatu- ↑ Euskaltzaindia. (2012-05-25). 170. araua: Amerikako toponimia. .
- ↑ Gara - Groenlandia aprueba la reforma de su estatuto de autonomia.
- ↑ «Groenlandian, sozialdemokratak bozen garaile», Berria, 2014-11-30
Kanpo estekak
aldatu- Groenlandiako webgune ofiziala
- Groenlandiako Unibertsitatearen webgunea
- "Le Voyage au Groenland" filma (2016).
- "Beneath the ice" dokumentala (2019).
- Simon Lynge abeslariaren orrialdea Youtuben.
