Wikipedia

Io

Artikulu hau Jupiterreko sateliteari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Io (argipena)».

Io edo Jupiter I Galileok aurkitutako lau sateliteetatik Jupitergandik gertuen dagoena da. Eguzki-sistemako laugarren ilargirik handiena da, dentsitaterik handiena du eta ezagutzen ditugun objektuen artean ur gutxien duena da. 1610ean aurkitu zen eta mitologiako Io pertsonaiaren omenez darama izena, Zeusen maitalea izan zen Heraren jarraitzailea.

Io 
Behaketa
Itxurazko magnitudea (V)5,02
Gorputz-gurasoaJupiter
AurkitzaileaGalileo Galilei
Aurkikuntza-data1610eko urtarrilaren 8a
Honen izena daramaIo
Orbitaren ezaugarriak
Apoapsis423.400 km
Periapsis420.000 km
Ardatzerdi handia421.800 km
Eszentrikotasuna0,0041
Orbita-periodoa1,769137786 egun
Makurdura orbitala2,213 °
Ezaugarri fisikoak
Erradioa1.821,6 km
Diametroa3.660 km
Azalera41.910.000 km²
Bolumena2.530.000.000 km³
Masa89,296 Yg
Dentsitatea3,528 g/cm³
Tenperatura90 K
110 K
130 K
Albedoa0,63

Sumendi-aktibitate nabarmena du satelite natural honek, 400 sumendi aktibo baino gehiagorekin, Eguzki-sisteman jarduera geologiko handiena duen objektua da[1][2]. Muturreko jarduera geologiko hau Ioren barnealdea Jupiterrek eta beste galilear sateliteek sortzen dituzte barne frikzioen beroaren ondorioa da. Sumendi batzuek sufre eta sufre dioxidozko lumak sortzen dituzte, batzuk gainazaletik 500 kilometrora. Ioren gainazalean silikatozko lurrazalaren konpresioagatik sortutako 100 mendi baino gehiago daude. Mendi horietako batzuk Everest baino altuagoak dira[3]. Kanpo Eguzki-sistemako satelite gehienak ur-izotzez osatuta daude, baina Io batez ere silikato arrokaz osatuta dago, urtutako burdina edo burdin sulfurozko nukleo baten inguruan. Ioren gaonazalean lautada handiak daude, izoztutako sufre eta sufre dioxidoz estaliak.

Ioren bulkanismoa bere ezaugarri bakunen jatorria da. Bere luma bolkanikoak eta laba ibaiek aldaketa handiak sortzen dituzte gainazalean eta kolore ugariz margotzen dute: horia, gorria, zuria, beltza eta berdea, batez ere sufrearen alotropo eta konposatuen ondorioz. Laba ibilgu luzeak daude, batzuk 500 kilometro baino luzeago. Bulkanismoak jaurtitako materialek Ioren atmosfera ahula eta Jupiterren magnetosfera betetzen dute. Sendien eiekzio bolkanikoek Jupiterren inguruan plasma-toro bat sortzen dute.

Iok paper garrantzitsua izan zuen XVII. eta XVIII. mendeetako astronomiaren garapenean. 1610eko urtarrilean aurkitu zuen Galileo Galileik, beste galilear sateliteekin batera. Aurkikuntzak lagundu zuen Kopernikoren Eguzki-sistemaren eredu heliozentrikoa onartzen, Keplerren legeak garatzen eta argiaren abiaduraen lehen neurketa egiten[4]. Lurretik ikusia, Io argi-puntu bat baino ez zen XIX. mendearen bukaera eta XX. mendearen hasierara arte, bere geografia ikertzea posible izan zenean, adibidez bere polo gorriak eta ekuatore distiratsua. 1979an Voyager espazio-misioak aurkitu zuen Io geologikoki aktiboa den planeta dela, sumendi eta egitura-bolkaniko ugarirekin, mendi handiekin eta talka-krater nabarmenik ez duen gainazal gazte batekin. Galileo zunda hainbat aldiz pasa zen bertatik 1990eko eta 2000ko hamarkadatan zehar, bere barne egitura eta gainazalaren konposizioaren datuak eskuratuz. Misio horrek ere Io eta Jupiterren magnetosferaren arteko harremana erakutsi zuen, eta Ioren orbitan kokatutako energia-altuko erradiazio gerriko bat dagoela ikusi zuen. Iok 3.600 rem (36 Sv) ionizazio erradiazio jasotzen du egunero[5].

Izendapena

aldatu

Galilear sateliteen aurkikuntza Simon Mariusi egozten ez zaion arren, berak proposatutako izenak eman zitzazkien ilargiei. 1614ko bere argitalpenean, Mundus Iovialis anno M.DC.IX Detectus Ope Perspicilli Belgici, Jupiterren ilargi handietako barnekoenaren ordezko zenbait izen proposatu zituen, horien artean, Jupiterren merkurioa eta Jobiar planetetako lehena[6]. Johannes Keplerrek 1613ko urrian egindako iradokizun batean oinarrituta, Ilargi bakoitza Zeus mitologikoaren edo honen baliokide erromatar Jupiterren maitale baten omenez izendatzeko izendapen eskema bat ere asmatu zuen. Jupiterren ilargirik barnekoena izendatu zuen Io greziar mitologiako pertsonaiaren omenez[7][8].

« Lehenik eta behin, Jupiterrek maitasun sekretuagatik harrapatu zituen hiru emakume gazte ohoratuko dira, hau da, Io Inako ibaiaren alaba... Lehena [ilargia] nik deitzen diot... Io, Europa, Ganimedes haurra, eta Kalisto asko poztu zena Jupiter lizunarekin. »

—[oh 1]


Mariusen izenak ez ziren oso erabiliak izan mende batzuk beranduago arte (XX. mendearen erdialdera arte[9]). Aurreko literatura astronomikoaren zati handi batean, Io, orokorrean, zenbaki erromatarretan (Galileok sartutako sistema bat) "Jupiter I" edo "Jupiterren lehen satelitea" bezala izendatzen zen[10][11].

Ioren geografia, Ioren mitoko pertsonaia eta tokien arabera izendatzen dira, baita suaren, sumendien, Eguzkiaren eta trumoiaren jainkoen izenekin, eta Danteren infernuko pertsonaia eta tokiak ere: gainazaleko izaera sumenditsua ikusita egokiak diren izenak. Gainazala Voyager 1 espazio-ontziak lehen aldiz gertutik ikusi zuenetik, Nazioarteko Astronomia Batasunak 225 izen onartu ditu Ioko sumendi, mendi, ordoki eta albedo ezaugarri handientzat. Ezaugarri bolkaniko mota ezberdinetarako erabiltzen diren onartutako ezaugarrien kategoriak honako hauek dira: patera ("platertxoa"; depresio bolkanikoa), fluctus ("fluxua"; laba fluxua), vallis ("harana"; laba kanala) eta erupzio zentro aktiboa (lumak sumendi batean aktibitate bolkanikoaren lehen zeinua izan ziren tokia). Mendien, goi-ordokien, geruzetan dauden lurren eta ezkutuan dauden sumendien izenak mons, mensa ("mahaia"), planum eta tholus ("biribilgunea") dira, hurrenez hurren. Albedo eskualde izendatuek eta distiratsuek, regio hitza erabiltzen dute. Izendatutako gune batzuk Prometheus, Pan Mensa, Tvashtar Paterae edo Tsũi Goab Fluctus dira[12].

Behaketaren historia

aldatu

Galileo Galileik 1610 urteko urtarrilaren 7an aurkitu zuen beste bi sateliterekin batera. Hurrengo gauean laugarrena aurkitu zuen. Io, Europa, Ganimedes eta Kalisto ziren, Jupiterren lau satelite handienak. Galileok berak "astro medizearrak" izena eman zien, bere mezenasa zen Cosimo II.a Medici-ren omenez, baina astronomoei ez zitzaien gustatu eta Simon Marius-ek gaur egungo izenak jarri zizkien greziar mitologian oinarriturik. Galileok orduan Jupiter I, II, III eta IV izenak proposatu zituen eta XX mendearen erdialdera arte horrela ezagutu ziren[13]. Lau satelite hauen multzoa "satelite galilearrak" izenarekin ere ezagutzen da[14].

Satelite hauen aurkikuntza ezinbestekoa izan zen Nikolas Kopernikoren teoria heliozentrikoa berresteko. XVII mendean longitudea kalkulatzeko ere erabili izan ziren[15], bai eta Keplerren hirugarren legea baieztatzeko ere. Jupiter eta Lurraren arteko distantzia egiteko argiak behar duen denbora kalkulatzeko ere erabili izan zen XVII mendean[16]. Pierre-Simon Laplace astronomoak XIX mendearen hasieran Io, Europa eta Ganimedesen orbita erresonanteak azaltzeko teoria matematikoa garatu zuen.

Esplorazioa

aldatu
 
Voyager 1 zundak ateratako argazkien muntaia.

Iotik gertu pasa ziren lehen zundak Pioneer 10 eta 11 izan ziren, 1973ko eta 1974ko abenduaren hasieran. Aurreneko argazki onak Voyager 1 eta Voyager 2-k atera zituzten 1979an. Voyager 1 20.600 kilometrotako distantziara pasa zen eta atera zituen argazkiek azal koloretsua eta kraterrik gabea erakutsi zuten. Sumendietatik ateratzen zren bederatzi zorrotada ere erakutsi zituen, geologikoki aktiboa den astroa dela frogatzeko balio izan zutenak[17].

1995 urtean Galileo zundak Voyagerren argazkiak berretsi zituen eta satelitearen dentsitatea ikusirik burdinezko nukleoa zuela frogatu zuen[18]. 2007ko otsailaren 28an New Horizons izan zen Ioren ondotik pasa zena bere Plutonerako bidaian. Honek sumendiak aztertu zituen. Hainbat erupzio ere aurkitu zituen[19].

Orbita eta errotazioa

aldatu
 
Jupiterren satelite nagusien errotazioa.

Iok Jupiterren inguruan orbitatzen du, Jupiterren erdigunetik 421.700 kilometrora eta bere hodeietatik 350.000 kilometrora. Jupiterren Galilear sateliteen artean barnekoena da, bere orbita Tebe eta Europakoen artean dago. Jupiterren barne sateliteak barne, Jupiterretik dagoen bosgarren ilargia da. Iok 42,5 ordu inguru behar ditu Jupiterren inguruan orbita bat osatzeko (bere mugimendua behaketa gau bakar batean ikus dadin bezain azkarra). Io, 2:1 erresonantzia orbital batean dago Europarekin, eta 4:1 erresonantzia orbital batean Ganimedesekin, Europak osatzen duen orbita bakoitzeko Jupiterren bi orbita osatuz, eta lau orbita, Ganimedesek osatzen duen orbita bakoitzeko. Erresonantzia honek Ioren eszentrikotasun orbitala (0,0041) mantentzen laguntzen du, bere jarduera geologikorako lehen mailako beroa ematen duena[20]. Behartutako eszentrikotasun hori gabe, Ioren orbita itsasaldiaren azelerazioren eraginpean legoke ibiliko litzateke, geologikoki hain aktiboa ez den mundu batera eramango lukeena.

Galilear gainontzeko sateliteek eta Ilargiak bezala, biraketaren eta errotazioaren arteko sinkronizazioa dago, Jupiterrerantz apuntatzen duen aurpegi bat mantenduz. Sinkronia honek Ioren luzera-sistemaren definizioa ematen du. Beti Jupiterrera begira dagoen aldea, subjobiar hemisferioa bezala ezagutzen da, beti kanpora begira dagoen aldea, berriz, antijobiar hemisferioa bezala ezagutzen da. Beti bere orbitan bidaiatzen duen norabidean orientatua dagoen aldea, hemisferio nagusia bezala ezagutzen da, beti kontrako norabidean orientatua dagoen aldea, jarraipen hemisferioa bezala ezagutzen den bitartean[21].

Ioren gainazaletik, Jupiterrek 19,5ºko arku bat izango luke zeruan, Jupiter Lurretik Ilargiaren itxurazko diametroa baino 39 aldiz handiagoa.

Jupiterren magnetosferarekin elkarrekintza

aldatu

Geologia

aldatu
 
Sumendi aktiboa Io.

3.600 kilometrotako diametroa duenez Jupiterren sateliteen artean hirugarren handiena da eta gure Ilargia baino zerbait handiagoa.

Lautada zabalak ditu eta tarteka mendikate luzeak. Ez dira ordea meteoritoen kraterrak ikusten, izan ere bere 400 sumendi aktiboek azala etengabe berrizten baitute[22]. Sumendi hauetako batzuk Everest mendia baino garaiagoak dira[23] eta jaurtitzen dituzten sufre eta sufre dioxido hodeiak 500 kilometrotako altuerara ere iristen dira. Hauek erortzean sufre urtuzko aintzira zabalak eratzen dituzte[2]. Sufre honek kolore horixka ematen dio sateliteari.

Barnealdean planeta telurikoen antzeko osaketa du, hau da, silikatozko arrokak dira nagusi, sufrea ere ugaria den arren. 900 km inguruko erradioa duen nukleo urtua duela pentsatzen da. Nukeloan burdina egongo dela uste da, Iok magnetosfera duela frogaturik baitago.

Barnealdea

aldatu

Marea bidezko berotzea

aldatu

Gainazala

aldatu

Konposizioa

aldatu

Bulkanismoa

aldatu

Mendiak

aldatu

Atmosfera

aldatu
 
Ioren goiko atmosferako auroren distira. Kolore ezberdinek atmosferaren osagai ezberdinen emisioa adierazten dute (berdea sodiotik dator, gorria oxigenotik eta urdina sufre-dioxidoa bezalako gas sukoietatik). Io eklipsean zegoela hartutako irudia.

Iok oso atmosfera fina du, batez ere sufre dioxidoz osatua ( ), kopuru txikiagoan agertzen diren beste konposatu batzuekin, sulforo monoxodioa ( ), kloruro sodikoa ( ) eta sufre eta oxigeno atomikoa[24]. Atmosferak aldaketa nabarmenak ditu dentsitatean eta tenperaturan eguneko orduaren, latitudearen, sumendien jardueraren eta gainazalean dagoen izotzaren arabera. Ioren presio atmosferikoa gehienez ere 3.3 x 10−5 eta 3−4 pascal artean dago.

Fikzioan

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. ↑ ...Inprimis autem celebrantur tres fœminæ Virgines, quarum furtivo amore Iupiter captus & positus est, videlicet Io Inachi Amnis filia... Primus à me vocatur Io... [Io,] Europa, Ganimedes puer, atque Calisto, lascivo nimium perplacuere Jovi.

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ Lopes, Rosaly M.C; Kamp, Lucas W; Smythe, William D; Mouginis-Mark, Peter; Kargel, Jeff; Radebaugh, Jani; Turtle, Elizabeth P; Perry, Jason et al.. (2004-05). «Lava lakes on Io: observations of Io's volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys» Icarus 169 (1): 140–174.  doi:10.1016/j.icarus.2003.11.013. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-14).
  2. ↑ a b (Ingelesez) Lopes, Rosaly M.C; Kamp, Lucas W; Smythe, William D; Mouginis-Mark, Peter; Kargel, Jeff; Radebaugh, Jani; Turtle, Elizabeth P; Perry, Jason et al.. (2004-05). «Lava lakes on Io: observations of Io's volcanic activity from Galileo NIMS during the 2001 fly-bys» Icarus 169 (1): 140–174.  doi:10.1016/j.icarus.2003.11.013. ISSN 0019-1035. (Noiz kontsultatua: 2018-10-03).
  3. ↑ (Ingelesez) Schenk, Paul; Hargitai, Henrik; Wilson, Ronda; McEwen, Alfred; Thomas, Peter. (2001-12-01). «The mountains of Io: Global and geological perspectives from Voyager and Galileo» Journal of Geophysical Research: Planets 106 (E12): 33201–33222.  doi:10.1029/2000je001408. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-14).
  4. ↑ Larrañaga, Galder Gonzalez. «Io eta argiaren abiadura» Elhuyar aldizkaria (Noiz kontsultatua: 2020-05-07).
  5. ↑ (Ingelesez) «WebCite query result» www.webcitation.org (Noiz kontsultatua: 2018-10-17).
  6. ↑ (Ingelesez) «The Mundus Jovialis of Simon Marius» The Observatory 39: 367–381. 1916-09 ISSN 0029-7704. (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  7. ↑ «The Galileo Project | Science | Satellites of Jupiter» galileo.rice.edu (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  8. ↑ «Mundus Iovialis : anno MDCIX detectus ope perspicilli Belgici, hoc est, quatuor Jovialium planetarum, cum theoria, tum tabulæ ... | OU Libraries Digital Collections» repository.ou.edu (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  9. ↑ Marazzini, Claudio. (2005). «I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius» Lettere Italiane 57 (3): 391–407. ISSN 0024-1334. (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  10. ↑ (Ingelesez) Barnard, E. E.. (1894-01). «on the dark poles and bright equatorial belt of the first satellite of Jupiter» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 54: 134.  doi:10.1093/mnras/54.3.134. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  11. ↑ (Ingelesez) Barnard, E. E.. (1891-07-14). «Observations of the Planet Jupiter and his Satellites during 1890 with the 12-inch Equatoreal of the Lick Observatory» Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 51 (9): 543–556.  doi:10.1093/mnras/51.9.543. ISSN 0035-8711. (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  12. ↑ «Astrogeology Research Program : Body Search Results» web.archive.org 2007-06-29 (Noiz kontsultatua: 2020-09-13).
  13. ↑ Marazzini, Claudio. (2005). I nomi dei satelliti di Giove: da Galileo a Simon Marius (The names of the satellites of Jupiter: from Galileo to Simon Marius). Lettere Italiane, 391–407 or..
  14. ↑ Bell, Jim. (2014). El libro de la astronomía. Kerkdriel ISBN 978-90-8998-357-2..
  15. ↑ «Longitude1» www-groups.dcs.st-and.ac.uk (Noiz kontsultatua: 2018-10-03).
  16. ↑ R.M. Nelson, D.P. Cruikshank. (2007). A history of the exploration of Io. ISBN 3-540-34681-3..
  17. ↑ Strom, R.G.. (1979). «Volcanic eruption plumes on Io» Nature (280).
  18. ↑ Anderson, J.D.. (1996). Galileo Gravity Results and the Internal Structure of Io. Science, 709–712 or..
  19. ↑ Spencer, J.R.. (2007). Io Volcanism Seen by New Horizons: A Major Eruption of the Tvashtar Volcano. Science, 240–243 or..
  20. ↑ (Ingelesez) Peale, S. J.; Cassen, P.; Reynolds, R. T.. (1979-03-02). «Melting of Io by Tidal Dissipation» Science 203 (4383): 892–894.  doi:10.1126/science.203.4383.892. ISSN 0036-8075. PMID 17771724. (Noiz kontsultatua: 2020-09-15).
  21. ↑ Lopes, Rosaly M C; Williams, David A. (2005-01-07). «Io afterGalileo» Reports on Progress in Physics 68 (2): 303–340.  doi:10.1088/0034-4885/68/2/r02. ISSN 0034-4885. (Noiz kontsultatua: 2020-09-15).
  22. ↑ Lopes, Rosalie MC. (2006). Io: The Volcanic Moon. Encyclopedia of the Solar System, 419–431 or. ISBN 978-0-12-088589-3..
  23. ↑ (Ingelesez) Schenk, Paul; Hargitai, Henrik; Wilson, Ronda; McEwen, Alfred; Thomas, Peter. (2001-12-01). «The mountains of Io: Global and geological perspectives from Voyager and Galileo» Journal of Geophysical Research: Planets 106 (E12): 33201–33222.  doi:10.1029/2000JE001408. ISSN 0148-0227. (Noiz kontsultatua: 2018-10-03).
  24. ↑ Lopes, Rosaly M. C., 1957-. (2007). Io after Galileo : a new view of Jupiter's volcanic moon. Springer ISBN 978-3-540-48841-5. PMC 185022041. (Noiz kontsultatua: 2021-01-24).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Io&oldid=9553835"(e)tik eskuratuta
  NODES
Idea 2
idea 2
INTERN 1
Project 1