Letra etzana erromatar

Letra etzana erromatarra (edo letra etzana latinoa) antzinako Erroman eta, denbora batera arte, Erdi Aroan egindako eskuz idazteko idazkera mota bat da, egungo xehearekin parekatu dezakeguna, nahi eta nahiko desberdina izan. Termino horren barruan, bi idazkera bereizi behar dira: letra etzana zaharra eta letra etzana berria.

Letra etzana zaharra

Vindolandako oholtxo bat^[2]

Letra etzana zaharra, larria etzana edo maiuskula etzana izenez ere ezaguna, egunero erabiltzen zen gutunak idazteko, merkatarien edo partikularren arteko zorren erregistroak egiteko, alfabeto latinoa ikasten zuten ikasleek oharrak hartzeko, baita enperadoreek emandako aginduetarako ere. Papirotan, argizarizko oholetan eta beste material galkorretan idazten zen, eta batzuetan, paretetako grafitoetan eta, zenbait kasutan, brontzezko diploma militarretan^{[oh 1]}.

Idazkera formalagoetan, letra maiuskula monumentala eta, gehienetan, capitalis rustica ("maiuskula baldarra") erabiliz idazten zen. Letra etzanak (xeheak), ordea, material bigunetan azkarrago idazteko aukera ematen zuen. K.a I. mendean arrunta zen deagoeneko, baina askoz lehenago agertu zen, ezbairik gabe, K.a. II. mendean Plauto dramaturgoak, bere Pseudolus antzerki lanean araurik ez zuen idazkera hau deskribatzen baitu:

Jatorrizko latinez	Itzulpena^{[oh 2]}
- Calidorus: Cape has tabellas, tute hinc narrato tibi quae me miseria et cura contabefacit. - Pseudolus: Mos tibi geretur. Sed quid hoc, quaeso? - Calidorus: Quid est? - Pseudolus: Ut opinor, quaerunt litterae hae sibi liberos: alia aliam scandit. - Calidorus: Ludis iam ludo tuo? - Pseudolus: Has quidem pol credo nisi Sibylla legerit, interpretari alium posse neminem. - Calidorus: Cur inclementer dicis lepidis litteris lepidis tabellis lepida conscriptis manu? - Pseudolus: An, opsecro hercle, habent quas gallinae manus? Nam has quidem gallina scripsit.	- Calidorus: Irakurri hitz hau, begiratu zer zoritxar eta zer pena sentitzen dudan... - Pseudolus: zure zerbitzura. Baina, zer da hau? - Calidorus: Zer gertatzen da? - Pseudolus: Uste dut letra hauek beren haurren bila dabiltzala, elkarri gainjartzen zaizkiola. - Calidorus: Berriz zure joko horietako bat? - Pseudolus: Polluxenegatik! Sibilak karta hauek irakurtzen ez baditu, inork ezingo ditu deszifratu. - Calidorus: Zergatik kritikatzen dituzu esku eder batek oholtxo ederretan marraztutako letra ederrak? - Pseudolus: Herkulesengatik! Baliteke oiloek hain hanka torturatuak iztea? izan ere, oilo batek bakarrik egin zezakeen hori. (Plauto, Pseudolus, 21-30)

Letra etzana, zaharra eta berria

Letra etzan zaharrak loturak erabiltzen ditu, ez da sartzen hitzen artean hutsunerik, eta letra batzuk ezezagunak dira egungo alfabeto latinoan: “a” gure “r” etzanaren antzekoa da, “b” eta “d” ia bereizezinak dira, “r” eta “t” hitzak oso hurbilekoak dira, eta “v” murriztu egiten da.^[1]

Letra etzana berria

Letra etzana berriaren jatorria zalantzan jartzen da, letra etzan xehea edo etzan berantiarra ere esaten zaio.^[3]^[4] Eskola frantseseko paleografoek, Jean Mallonekin batera, uste dute letra etzan berria Erroma hiriburutik datorren beste bat dela. K.o. IV. mendetik VII. mendera bitartean erabili zuten.

"unciālis" letra eta "erdi-uncialis" (latinezko uncilis= hazbete, eri trebes, ontza) ere idazketa horretatik sortuak dira ia ezbairik gabe, a, g, r letrak eta forma nabarmen antzekoak baitira.

Kellseko liburuko orri bat, 800. urtean idatzia unciālis-aren Irlandako aldaera bateko kaligrafiaz idatzia.

Letra etzan berriak eragina izan zuen, uncialis idazketaren garapenean ez ezik, idazkera “nazionaletan”: “merovingiarra” Frankian erabili zutena, “bisigotikoa” Iberiar penintsulan, eta “uharteetakoa” Britaniar uharteetan agertu zena.

Oharrak

↑ Erromatar diploma militarrean, soldaduak bere zerbitzu urteak bete ostean ematen zen, eta bertan adierazten zen pertsona horri hiritartasun erromatarra ematen zitzaiola.
↑ Wikilariak egindako itzulpena

Erreferentziak

↑ ^a ^b Vinolanda Tablets online Centre for the Study of Ancient Documents, The British Museum (Vindolandako oholtxoak)
↑ Les manuscrits de Vindolanda: contexte historique.
↑ S. Hornsjöj-Möller (1980) «Die Beziehung zwischen der älteren und der jüngeren römischen Kursivschrift», Aegyptus, 60, 161-223.
↑ Robertis, Teresa De. T. De Robertis, La scrittura romana, in Tagung des Comité International de Paléographie Latine (Enghien-les-Bains, 19-20 septembre 2003), «Archiv für Diplomatik», 50 (2004), 221-246 [ISSN 0066-6297.. ] (Noiz kontsultatua: 2023-09-09).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

(Frantsesez) Papyrus Latins. Collections de Papyrus. Lettres Sorbonne université,
(Ingelesez) Vindolanda tablets online. Centre for the Study of Ancient Documents Academic eta Computing Development Team (Oxford)
(Ingelesez) Ancient Scripts: Rustic Capitals, Old and New Roman Cursive. Dartmouth Ancient Books Lab. Darmouth.
(Ingelesez) Roman Cursive Lesson 01 Dialogi Pueriles Basic by Sebaldus Mayer cursive writing Latin langue. Latinum.

Datuak: Q1285080
Multimedia: Roman cursive / Q1285080

[3] Erromatar diploma militarrean, soldaduak bere zerbitzu urteak bete ostean ematen zen, eta bertan adierazten zen pertsona horri hiritartasun erromatarra ematen zitzaiola.

[4] Wikilariak egindako itzulpena

[:0-1] Vinolanda Tablets online Centre for the Study of Ancient Documents, The British Museum (Vindolandako oholtxoak)

[2] Les manuscrits de Vindolanda: contexte historique.

[5] S. Hornsjöj-Möller (1980) «Die Beziehung zwischen der älteren und der jüngeren römischen Kursivschrift», Aegyptus, 60, 161-223.

[6] Robertis, Teresa De. T. De Robertis, La scrittura romana, in Tagung des Comité International de Paléographie Latine (Enghien-les-Bains, 19-20 septembre 2003), «Archiv für Diplomatik», 50 (2004), 221-246 [ISSN 0066-6297.. ] (Noiz kontsultatua: 2023-09-09).

[1]

[2]

[oh 1]

[oh 2]

[3]

[4]