Wikipedia

María Elena Walsh

poeta, idazle, kantautore eta konpositore argentinarra

Maria Elena Walsh (Villa Sarmiento, Buenos Aires Handia, 1930eko otsailaren 1a - Buenos Aires, 2011ko urtarrilaren 10a ) [1] poeta, idazle, kantautore, antzerkigile eta konpositore argentinarra izan zen, "Mito biziduna, kultur oparoa eta ia haur guztien blasoia".[2]

María Elena Walsh

Bizitza
JaiotzaVilla Sarmiento (en) Itzuli, 1930eko otsailaren 1a
Herrialdea Argentina
BizilekuaCasa Museo María Elena Walsh (en) Itzuli
Ramos Mejía (en) Itzuli
Paris
Lehen hizkuntzagaztelania
ingelesa
HeriotzaBuenos Aires, 2011ko urtarrilaren 10a (80 urte)
Hobiratze lekuaMausoleum of the Argentine Society of Authors and Composers (en) Itzuli
Heriotza moduaberezko heriotza: osteoporosia
Familia
Bikotekidea(k)
Hezkuntza
Hizkuntzakgaztelania
ingelesa
frantsesa
Jarduerak
Jarduerakidazlea, gidoilaria, kazetaria, abeslaria, eleberrigilea, musikagilea, haur literaturaren idazlea, soinu banda konpositorea, egile abeslaria eta poeta
Lan nabarmenak
Jasotako sariak
KidetzaLeda y María (en) Itzuli
Musika instrumentuaahotsa
IMDB: nm0909767 Musicbrainz: 0059d0f1-8d04-4363-a2b2-d79f8b9a29b8 Discogs: 1374021 Find a Grave: 64014911 Edit the value on Wikidata

Leopoldo Brizuela idazleak bere sorkuntzaren balioa azpimarratu du honako hau esanez: "María Elenak idatzitakoak bere generoan garai guztietako obrarik garrantzitsuena eratzen du, Lewis Carrollen Alizia lurralde miresgarrian edo Pinotxorekin aldera daitekeena. Obra horrek poesiaren eta haurtzaroaren arteko harremana ulertzeko modua irauli zuen".[3]

Haurrentzako lanengatik ospetsua da, horien artean Manuelita la tortuga pertsonaia/abestia eta Tutú Marambá, El reino del revés, Dailan Kifki eta El Monoliso liburuak nabarmentzen direlarik. Helduentzako hainbat abesti herrikoiren egilea ere bada, horien artean Como la cigarra, Serenata para la tierra de uno eta El valle y el volcán. Argentinako kantutegi herrikoia osatzen duten bere egiletzako beste abesti batzuk honako hauek dira: La vaca estudiosa, Canción de Titina, El reino del revés, La pajara Pinta, La canción de la vacuna (El brujito de Gulubú bezala ezaguna), La Reina Batata, El twist del mono Liso, Canción para tomar el té, En el país de Nomeacuerdo, La familia Polillal, Los ejecutivos, Zamba para Pepe, Canción de cuna para un gobernante, Oración a la justicia eta Canción de caminantes. Bere disko aipagarrien artean Canciones para mirar (1963) eta Juguemos en el mundo (1968) daude. Latinoamerikako haur musikaren panoraman, Francisco Gabilondo Soler mexikarra eta Teresita Fernandez kubatarrarekin batera nabarmentzen da. Manuel García Ferrék haurrentzako zuzendutako Manuelita (1999) marrazki bizidunetako filma bere pertsonaia ospetsuan oinarritzen da eta bere abesti batzuk biltzen ditu.[4]

Agertoki publikora jauzi egin zuen Otoño imperdonable poesia-liburua 17 urte eskasekin argitaratzearekin. Lanak garaiko literatur zirkuituetan errekonozimendua eta Juan Ramon Jimenezen babesa ekarri zizkion, honek Estatu Batuetan denboraldi bat pasatzera gonbidatu zuelarik. Esperientzia ez zen erraza izan egilearentzat, hainbatetan kontatu zuen bezala. Hala ere, bidaia hau izan zen bere autore formazioari bide emango zion zeharkaldi sorta baten lehena.[4]

1948an La Platako literatur mugimenduan parte hartu zuen, Raúl Amaralek sortutako Ediciones del Bosque argitaletxearen inguruan. Argitaletxe honek bere obra poetiko batzuk argitaratu zituen. 1951 eta 1963 artean Leda y María bikotea sortu zuen Leda Valladaresekin batera eta 1985-1989 bitartean Raúl Alfonsín presidenteak Demokrazia sendotzeko Kontseilua osatzeko izendatu zuen. Bere ibilbide osoan zehar 20 disko baino gehiago argitaratu zituen eta 50 liburu baino gehiago idatzi zituen. Maria Elena Walshen kantutegia zabaldu zuten artisten artean Zupay laukotea, Luis Aguilé, Mercedes Sosa Jairo, Rosa León eta Joan Manuel Serrat daude.[4]

Musikatik erretiratuta, kazetaritza artikuluak, telebistarako gidoi batzuk eta Novios de antaño eta Fantasmas en el parque eleberri autobiografikoak idatzi zituen.[4]

Bere bizitzan zehar Leda Valladares folklorista, Maria Herminia Avellaneda zine zuzendaria eta Sara Facio argazkilaria izan zituen bikotekide bezala, azken hau 1980ko hamarkadaren hasieratik hil zen arte.[4]

Biografia

aldatu

Haurtzaroa

aldatu

Bere aita, Enrique Walsh, tren-langile ingeles bat zen, New Western Railway of Buenos Aireseko kontularitza-departamentuko kontularitza-buru gisa lan egiten zuena eta pianoa oso ondo jotzen zuena. Maria Elenaren Londresko aitona-amonak, David eta Agnes Hoare, 1872an iritsi ziren herrira. Ingalaterrako kultura herrikoitik Maria Elenak "nursery rhymes"ak hartuko zituen, haurrentzako abesti tradizionalak, Baa Baa black sheep edo Humpty Dumpty kasu, bere aitak umetan abesten ziona, baita nonsense britainiarraren ezaugarri diren aditz eraikuntzen ohitura ere, bere lanaren inspirazio iturri nagusietako bat bezala.[5][6]

Bere ama, Lucia Elena Monsalvo, argentinarra zen, aita argentinarraren alaba eta ama andaluziarra, eta hamar anai-arreba zituen. Bere aitarekin ezkondu zen, honen bigarren ezkontzan, eta bi alaba izan zituzten elkarrekin, Susana eta María Elena. Lehen ezkontzatik, bere aitak lau seme-alaba izan zituen.[6]

Villa Sarmiento (Buenos Aires Handia) herriko etxetzar handi batean hazia izan zen, patioak, oilategia, arrosondoak, katuak, limoiondoak, laranjondoak eta pikondo batekin. Giro horrek askatasun handiagoa ematen zuen garai hartako klase ertaineko hezkuntza tradizionalarekin alderatuta. Fideos finos abestia eta bere lehen eleberria, Novios de antaño (1990), erro autobiografikoa duena, bere haurtzaroko oroitzapenak kontatzen eta berreraikitzen aritzen dira.[7]

Poeta goiztiarra

aldatu
 
María Elena Walsh, Grete Sternek hamazazpi urterekin erretratatua, bere lehen liburua, Otoño imperdonable, argitaratu zuenean.

12 urte zituela Buenos Aireseko (Barracas) Manuel Belgrano Arte Ederretako Eskolan sartu zen eta bertan bizi izan zen. Han, Sara Facioren lagun egingo zen, geroago argazkilari famatua eta María Elenaren bikotekidea izango zena bere bizitzako azken zatian, Carmen Cordova (Cordoba Iturburu kritikariaren alaba), arkitektoa izango zena, eta Juan Carlos Distéfano, mundu mailako ospea duen eskultore bihurtuko zena.[6]

Lotsati eta errebelde, asko irakurtzen zuen nerabezaroan. 1945ean, 15 urte zituela, bere lehen poema El Hogar aldizkarian argitaratu zuen (udaberriari eskainitako zenbakia), Elegía izenburupean eta Elba Fabregasek ilustratua. Urte berean La Nación egunkarian ere idatzi zuen.[8]

1947an, 17 urte zituela, bere aitaren heriotza nozitu zuen eta bere lehen liburua argitaratu zuen, Otoño imperdonable, Poesiako Udal txapelketan bigarren saria jaso zuena, nahiz eta epaimahaia desenkusatu zen esanez ez ziotela lehenengoa eman gazteegia zelako. Gaztea izan arren, liburu bikaina zen, eta berehala piztu zuen arreta Hispanoamerikako literatura-munduan. 14 eta 17 urte bitartean idatzitako poemak biltzen ditu, heldutasun espresiboagatik eta estilo naturalagatik harridura sortzen zutenak.[9]

Kritikak eta idazle hispaniar garrantzitsuenetako batzuek goraipatu zuten liburua, hala nola Juan Ramón Jiménez, Jorge Luis Borges, Silvina Ocampo, Eduardo González Lanuza eta Pablo Neruda.[10][3]

Bigarren mailako ikasketak 1948an amaitu ondoren, Marrazketa eta Pinturako irakasle gisa hartu ondoren, Juan Ramon Jimenezek (Platero y yo-ren egilea) Marylandeko (AEB) bere etxean bisitatzeko egindako gonbidapena onartu zuen, eta sei hilabetez bertan bizi izan zen. Esperientzia konplexua izan zen, Jimenezek gupidagabe tratatu zuelako, bere behar eta joera pertsonalengatik inolako begirunerik gabe. María Elenak berak, urte batzuk geroago, honela deskribatuko zuen esperientzia hori:

 

Egunero adorea asmatu behar izaten nuen hari aurre egiteko, nire huskeria errepasatu, gaur egun gainezka egiten didan zorigaitz batez estali. Ikertua eta kondenatua sentitzen nintzen. Gorrotoz gogoratzen ditut nire patu berdea esku artean izan eta geldiarazi besterik egin ez zutenak. Asmo eskuzabalez, kontzientzia babeslearekin, Juan Ramonek suntsitu egiten ninduen, eta ez nuen huts egiteko eskubiderik, bera Juan Ramon baitzen, eta ni, inor ez. Zeren izenean barkatu behar da? Bera denaren eta esan nahi duenaren izenean, harreman baten porrotaz harago.[11]

Buenos Airesera itzulita, mende erdi aldera, María Elena literatur eta intelektual zirkuluetan ibiltzen zen, eta saiakerak idazten zituen hainbat argitalpenetan.

1951n bere bigarren poema-liburua argitaratu zuen, Baladas con Ángel. Poema horiek Argumento del enamorado-rekin batera, liburu berean, argitaratu ziren. Hauek Angel Bonomini idazle gaztearenak ziren, garai hartan María Elenaren mutil-laguna zenarenak. Liburukiak osotasun bat osatzen du, non bi maitalek bertsotan adierazitako emozioak trukatzen dituzten.[12]

Oraingo honetan, Walshek baladara jotzen du bere obra poetikoa eraikitzeko, bere egituraren musikaltasunetik abiatuta eraikitako forma lirikoa, ziuraski, Jimenezen eragina islatuz. Lan honek poeta maitasunak eragindako baikortasun eta alaitasun une batean erakusten dute, baina, aldi berean, laster lehertuko litzatekeen hondoko atsekabea agerian uzten dute.[13] Emozio hauek Balada del tiempo perdido lanean aurki daitezke, non idazleak larritasuna adierazten duen, orain amodioaren etorrerak baretua:

Como a sus vanas hojas

el tiempo me perdía.

Clavada a la madera de otro sueño

volaban sobre mí noches y días.

Poblándome de una

nostalgia distraída

la tierra, el mar, me entraban en los ojos

y por ociosas lágrimas salían.

María Elena Walsh ("Balada del tiempo perdido", frag., en Baladas con Ángel.)

María Elena Walshek, bere bizitza, Buenos Airesko mundu intelektualeko pertsonaiarik oparoenetako bat bezala definitzen hasia zela zirudien. Hala ere, inork sumatzen ez bazuen ere, itota sentitzen zen: intimitaterako gordeta egon zen sexualitatearekin lotutako familia eta gizarte errepresioengatik, kultur munduaren jeloskortasunagatik eta traizio txikiengatik, eta peronismoaren eta antiperonismoaren arteko giro politiko polarizatuagatik; azken joera horrekin identifikatzen zen neska gaztea.[2]

Leda eta Maria

aldatu
 
María Elena Walsh 1945ean.

María Elena Walshek 1951n hasi zuen elkarte artistiko eta afektiboa Leda Valladaresekin, gutun bidez. Garai hartan, 21 urte zituen, Valladaresek baino hamaika gutxiago, Ipar-mendebaldeko folklorearekin lotutako tukumaniar artista bat — Chivo Valladares folklorista mitikoaren arreba — eta Tucumángo Unibertsitate Nazionalean ikasketak amaitu zituen lehen emakumeetako bat. Leda Costa Rican zegoen, eta María Elenari Panaman biltzeko gonbitea egin zion, Europara elkarrekin joateko. Honek onartu egin zuen, familia eta ingurune intelektuala alde batera utzita, esperimentazio-bideari ekiteko.[6]

1952an Parisen kokatu ziren eta Andeetako Argentinako ahozko tradizioko kantu folklorikoak abesten hasi ziren. Kafe eta boîtetan abestu ondoren, bikoteak kontratu bat lortu zuen Crazy Horse kabaret ospetsuan. Frantziako hiriburuan, Violeta Parra txiletarrarekin eta Blossom Dearie estatubatuarrarekin harremanak izan zituzten, besteak beste, eta Chants d 'Argentine/Cantos de Argentina (1954) eta Sous le ciel de l'Argentine/Bajo los cielos de la Argentina (1955) lehen albumak grabatu zituzten. Album horietan Argentinako Andeetako folklorearen ahozko tradizioko abestiak zeuden, Dos Palomitas eta Huachi tori kasu, baina baita Atahualpa Yupanquiren abestiak ere, La arribeña adibidez, edo Jaime Dávalos, Rafael Rossi eta Rolando Valladaresenak.[6]

 
Walsh (ezkerrean) eta Leda Valladares (eskuinean) Leda y María bikotearen album baten azalerako posatzen, 1957an.

1956an Argentinara itzultzean, Leda eta Maríak bira luze bat egin zuten Argentinako ipar-mendebaldean zehar. Bertan zenbait abesti bildu zituzten, geroago euren herrialdean egin zituzten lehen bi diskoetan grabatuko zituztenak, Entre valles y quebradas vol 1 eta Entre valles y quebradas vol 2, biak 1957koak. Abesti horietako asko kantutegi folklorikoan kokatuko ziren. Bi diskoak oso harrera ona izan zuten artista eta intelektualen zirkuluetan, hala nola, Cuchi Leguizamón, Manuel J. Castilla, Victoria Ocampo, Atahualpa Yupanqui, María Herminia Avellaneda. Azken honek Canal 7 telebista-katean aurkeztera eraman zuen bikotea.[6]

Orduan hasi ziren agertzen bien arteko desberdintasunak, geroago banatzera eramango zietenak: Leda Valladaresek indigenismoaren eta folklore hutsaren balioa aldarrikatzen zuen bitartean, María Elena Walshek adierazpen berriak sortzera jotzen zuen, erro folklorikoetatik elikatuz, baina horietara hertsiki mugatu gabe, justizia sozialaren, feminismoaren eta bakezaletasunaren balioetara bideratuz.[6]

1958an Canciones del tiempo de Maricastaña bere bosgarren albuma kaleratu zuten, non folklore espainiarreko abestiak izenburu ludiko eta informal batekin aurkezten diren, bikotean txertatzen ziren joera berriak aurreratzen dituena. El Tururururú ("que la culpa la tienes tú"), En qué nos parecemos, edo Romance del enamorado y la Muerte bezalako abestiak biltzen ditu diskoak.[6]

Aldi berean, María Elenak bere hirugarren poema liburua argitaratu zuen, Casi milagro.

Hurrengo urtean Leda eta Mariak Leda y María cantan villancicos LP-a argitaratu zuten. Bertan lau Gabon kanta anonimo zeuden, bat Argentinako iparraldekoa, beste bat Boliviakoa eta bi espainiarrak. Diskoaren estalkia haur txiki baten argazkia da, irribarrez, Papá Noel baten marrazkiari begira, lehen aldiz haurren gai bat agertzen dela.[6]

Los sueños del Rey Bombo, Tutú Marambá, Canciones para mirar eta haurren mundua

aldatu

Parisen, olerkiak, abestiak eta haur pertsonaiak sortzen hasi zen, Leda Valladaresi bakarrik erakutsiko zizkiona. 1956an, bikoteak Edith Piafen ikuskizunean abesteko lehiaketa bat irabazi zuen Parisko Olympia Antzokian, baina abeslari ospetsuak azkenean baztertu egin zituen, itxuraz arrazoi emozionalengatik, eta orduan biek Buenos Airesera itzultzea erabaki zuten.[6]

1958an, María Herminia Avellanedak haurrentzako telebista-gidoiak idaztea eskaini zion Walshi. Horien artean, Buenos días Pinky nabarmendu zen, Pinky (Lidia Satragno) eta bere aitona (Osvaldo Pacheco) protagonistak zituena. Saioak hiru hilabete baino ez zituen iraun, baina arrakasta handia lortu zuen, bi Martin FIERRO sari (haurrentzako saio onena eta gizonezkoen errebelazioa Osvaldo Pachecorentzat) eta Argentores saria María Elenarentzat berarentzat gidoilari bezala, 1965ean.[6]

Esperientzia horri esker, "Mutilentzako kabareta" edo "haurren barietatea" bezalako genero bat sortzeko aukeran pentsatzen hasi zen, ikuskizunaren, folklorearen eta haurren musikaren mundua irauliko zuena.[6]

Los sueños del Rey Bombo 1959ko otsailaren 2an estreinatu zen Mar del Platako Auditorium Antzokian Roberto Aulésen El Teatro de los Niños taldearekin. Antzezlana, urte bereko martxoan, Buenos Airesko Presidente Alvear Antzokira pasa zen, eta 1962an Antzoki Komikoan berrjarri zen. Jatorrizko testua galduta dago eta bizirik dirauen dokumentu bakarra Ricordik ahots eta pianorako argitaratutako 8 abestiak dira. "La marcha del Rey Bombo" eta "el gato Confite" 1960an argitaratutako Tutú Marambá liburuaren zati izango dira. Tutú Marambá liburuak Rey Bombo ikuskizuneko beste testu batzuk ere baditu, hala nola "Tringuiti Tranguiti", "El Vendedor de sueños" eta "la Bruja Eulalia".[14]

1960an Leda eta Maríak euren estiloan aldaketa nabarmena erakutsi zuten Canciones de Tutú Marambá EPA grabatzean, non Walshek telebistarako egiten ari zen gidoietarako idatzi zituen haurrentzako kantak abesten zituzten. Bertan, María Elena Walsh haurren musikan ospetsu egin zuten lehen lau abestiak sartzen dira: La vaca estudiosa, Canción del pescador, El Reino del Revés eta Canción de Titina.[6]

Haurrentzako hurrengo ikuskizun musikal-dramatikoa Canciones para mirar izan zen, bikoteak -aurrekontu oso txikiarekin- Buenos Airesko General San Martin Udal Antzokiko Casacuberta Aretoan taularatu zuena, 1962an. Ustekabean, ikuskizunak izugarrizko arrakasta izan zuen, 1963rako show berri baten prestaketa bultzatuz, eta Argentinako historia kulturaleko gertaera kultural garrantzitsuenetako bat bihurtu zen.[6]

Antzezlana Walshen hamabi kantutan oinarrituta konposatu zen, Leda eta Maríak juglareak bezala jantzita abesten zituztenak, Alberto Fernández de Rosa eta Laura Saniez aktoreek mimikoki antzezten zituzten bitartean: "La familia Polillal", "El Reino del Revés", "Milonga del hornero", "La vaca estudiosa", "La Pájara Pinta", "Canción del estornudo", "La mona Jacinta", "Canción del jardinero", "Canción de la vacuna", "Canción de Titina", "Canción para vestirse" eta "Canción del pescador". Abestien arteko tarteetan, bi pertsonaiek, Agapitok eta Moron Dangako Andereak, monologo komikoak esaten zituzten, Leda eta Maríak Crazy Horserengandik hartu zuten egitura dramatiko bat, umorea, erritmo tradizionalak, freskotasuna eta haurren publikoarekin konbinatuz.[6]

Doña Disparate y Bambuco izan zen Leda eta Maríaren azken aurkezpena. Maria Herminia Avellanedak zuzendu zuen, eta Lydia Lamaison (Disparate) eta Osvaldo Pacheco (Bambuco) ziren protagonistak Teresa Blasco eta Pepe Sorianorekin batera, hauek bigarren mailako pertsonaiak interpretatzen zituztelarik. Lan honetan, Mono Lisoa agertzen da, eta, batez ere, Manuelita dortoka, Maria Elena Walshek sortutako haur unibertsoko pertsonaiarik paradigmatiko eta ezagunena. Lanak, Alicia en el país de las maravillasen klima onirikoarekin antzekotasuna zuen. Ondoren, telebista bertsio bat egin zen, Perla Santalla eta Walter Vidarte protagonista zituena. 1990ean, Jose Maria Paolantonioren zuzendaritzapean, obra berrezarri zen, eta Georgina Barbarossa, Adrián Juliá, Gustavo Monje, Debora Kepel, Ivanna Padula eta Jorge Luis Freirek osatzen zuten lantaldea. Hiru denboraldiz egon zen, 1990etik 1992ra.[6]


Leopoldo Brizuela kritikariak esan du:

"Orduko elkarrizketen arabera, Walshek Disparate andrea sen onaren gorpuzte parodikotzat hartu zuen, eta Bambuco, berriz," Haurtzaroaren pertsonifikazioa ". Baina, sakonago, biek irudikatzen dituzte Walshen bi pertsonaia ospetsuak: udazken barkaezinaren zorrotza, erromantikoa eta apur bat erretorikoegia, eta Tutú Marambaren neskatoa, herrikoia eta freskoegia. Biak dueluan borrokatzera irteten dira, sekula ez diote elkarri irabazten, eta beti berpizten dira umorearen su gero eta argitsuenean, sortzeko ordalia adoretsuan ".

Leopoldo Brizuela[6]

Ordurako, Ledak eta Maríak erabakita zeukaten bide desberdinak jarraitu nahi zituztela. 1963an banandu aurretik, azken EP bat grabatu zuten, Navidad para los chicos izenekoa, Walshen Gabonetako lau abesti biltzen dituena, non biek Roberto Aulesekin abesten duten.[6]

Canciones para mirar ikuskizunaren ondoren haurrentzako bost liburu argitaratu zituen: El reino del revés (1964), Zoo loco (1964), Dailan Kifki (1966), Cuentopos de Gulubú (1966) eta Aire libre (1967). Liburu horien bidez, María Elenak hamarkada horretan eraiki zuen haur unibertsoa sendotu zen, eta Argentinako hurrengo belaunaldien kultur eraketa nabarmen markatuko zuen.[15]

1965ean, Hecho a mano argitaratu zuen, helduentzako bere laugarren poema-liburua.[15]

Juguemos en el mundo eta helduentzako abestiak

aldatu
 
María Elena Walsh, Pepe Fernandezen eskutik

1968an Juguemos en el mundo helduentzako abestien ikuskizuna estreinatu zuen, Argentinako abesti herrikoi berrian eragin handia izango zuen ekitaldi kultural bihurtu zena. Bere haurrentzako abestiekin egin zuen bezala, Maria Elena Walshek Juguemos en el mundo lanean sormen eta gai askatasunak markatutako konposizio estilo bat erakutsi zuen. Bere doinuek oso abesti modernoei bizia eman zieten, eta musika iturri ezberdinetatik inspiratzen ziren, folkloretik tangora eta jazzetik rockera adibidez. Urte horietan loratu zen latinoamerikar protesta-abestiari bere letrek ezin konta ahala gai eman zizkioten (Los ejecutivos, ¿Diablo estás?), baina Argentinako kantutegitik ia falta ziren gaiak ere sartu zituzten, hala nola emigrazioa (Zamba de Pepe, Pepe Fernández argazkilariari eskainia), peronismoa (El 45) edo klase ertainetako portaera soziala (Mirón y Miranda). Ikuskizunean Serenata en la tierra de uno sartu zen, bere sorkuntzarik aipagarrienetako bat, protesta-abestiaren inguruan, izan gabe, bere herriarekiko maitasun-abesti bat bezala eraikia dagoena, maitale bat balitz bezala:[5]

Porque me duele si me quedo,

pero me muero si me voy

por todo y a pesar de todo

mi amor yo quiero vivir en vos.

Ikuskizunarekin batera Juguemos en el mundo izeneko albuma atera zen, arrakasta handia izan zuena eta hurrengo urtean jarraipena izan zuena Juguemos en el mundo II albumarekin.

1971n María Herminia Avellanedak Juguemos en el mundo filmean zuzendu zuen, non Doña Disparate eta Bambuco berragertzen diren Perla Santalla eta Jorge Mayolen eskutik, Hugo Caprera, Eduardo Bergara Leumann, Virginia Lago, Jorge Luz, Aída Luz, Eva Franco eta Norman Briskiren laguntzarekin.

Urte horretan, China Zorrillak eta Carlos Perciavallek Buenos Airesen estreinatu zuten 1966an New York eta Montevideon taularatu zuten Canciones para mirar-en bertsioa.

El País Jardín-de-Infantes eta bere azken kantuak eta hausnarketak

aldatu

Diktadura militarrak ezarritako zentsurak itota, 1978ko uztailean, "Jendaurrean kantatzen eta konposatzen ez jarraitzea" erabaki zuen. Paradoxikoki, bere abestietako batzuk demokraziaren aldeko borrokaren ikur bihurtu ziren, Como la cigarra, Canción de cuna para un gobernante, Oración a la Justicia, Canción de caminantes, Balada de Cómodus Viscach, Postal de guerra edo bere We shall overcome (Venceremos) bertsioa, Estatu Batuetako eskubide zibilen aldeko mugimenduaren martxa klasikoa.[2]

Hurrengo urtean, 1979ko abuztuaren 16an, María Elenak Clarín egunkariko gehigarri kulturalean "Desventuras en el País Jardín-de-Infantes" izeneko artikulua argitaratu zuen, 1993an liburu baten titularra izango zena.[4]

Haurrak bezalakoak gara aspalditik, eta ezin dugu esan zer pentsatzen edo irudikatzen dugun. Zentsorea desagertzen denean, noizbait autobide batek suntsituta hilko delako, lur jota egongo gara eta zer esan jakin gabe. Ahaztu egingo dugu nola, non eta noiz, eta plaza batean eseriko gara, "Gu zer ginen...?" elkarri galdetzen zioten Quinoren marrazkiko zahar-bikote batek bezala. María Elena Walsh.

1991n, Argentinako Carlos Menem presidente zela, herrialdean heriotza-zigorra ezartzeko aukera eztabaidatzen ari zirenean, gai horri buruzko gogoeta bat idatzi zuen, esaldi honekin amaitzen zena:[1]

"Historian zehar, gizon jakintsu edo basatiek ziur jakin zuten zein delituk merezi zuen heriotza-zigorra. Beti jakin izan dute ni nintzela erruduna, ez beste inor. Inoiz ez zuten zalantzan jarri zigorra eredugarria zenik. Eskarmentu hori aipatzen den bakoitzean, gizadiak lau hankatan egiten du atzera ".

María Elena Walsh

Clarinen (Buenos Aires) argitaratua, 1991ko irailaren 12an.


Artikulugile gisa, oihartzun handia izan zuen "La eñe también es gente" artikuluak, gaztelaniaz hain bereizgarria den letra interneten erabiltzearen aldekoa.[16]

Ez diezaiogun utzi "ñ"a kentzen!. Galdera eta harridura ikurrak kendu dizkigute. Apokopean utzi gaituzte [...] Jarrai dezagun guri dagokigun zerbaiten jabe izaten, letra txatxu hori, oso txikia, baina ez dirudien bezain ñoñoa. [...] Letra horren biziraupena gure esku dago, sexuak, kredoak eta software-programak bereizi gabe. Borroka dezagun gure ikur diskriminatua eztabaidatzen den suari egur gehiago ez gehitzeko. [...] Eñea ere jentea da.

María Elena Walsh, La Nación (Buenos Aires), 1996.

Demokrazia, aitorpena eta liburuak

aldatu

Demokrazia Argentinara itzultzean, eguneroko kazetaritza saio bat gidatu zuen telebistan, María Herminia Avellaneda eta Susana Rinaldi tango abeslariarekin batera, "Como la cigarra" deitua (Walshen abestiari erreferentzia zuzena eginez, diktadurak erbesteratutako abeslarien artean garrantzi berezia hartu zuena, Mercedes Sosa kasu). Saioak garai hartako telebistarentzat ezohikoak ziren zenbait gairen hausnarketa eta planteamendurako tartea suposatu zuen.[5]

1985ean Buenos Aires Hiriko Herritar Ilustre izendatu zuten, eta 1990ean Cordobako Unibertsitate Nazionaleko Honoris Causa Doktore eta Buenos Aires probintziako Pertsonalitate Ilustre. 1994an haur eta helduentzako bere abestien bilduma osoa agertu zen eta 1997an Manuelita ¿dónde vas? 2000. urtean SADEren Ohorezko Sari Nagusia jaso zuen. 1981ean bi Konex sari irabazi zituen Haur diziplinan eta 1994an Haur Literaturako kategorian. 2014an Ohorezko Konex saria jaso zuen, Argentinako letretan hildako pertsona garrantzitsuenari emandako saria. Urte berean, Alfaguara argitaletxeak "Poemas y canciones" izeneko liburua argitaratu zuen, bere obra musikalen eta olerki nabarmenenen bilduma.[17]

Feminismoa

aldatu

Argentinan, 1970ean, Batasun Feminista argentinarra (UFA) eta Askapen feministaren Mugimendua (MLF) sortu ziren, goi mailako aktibistekin eta intelektualekin osatutako taldeak, Estatu Batuetatik feminismo erradikalari buruzko liburuak ekarri eta itzuli zituztenak. Bi alderdi zeuden: feminismo hutsa eta feminismo politikoa. Walsh bigarren talde honetako kidea zen. Angélica Gorodischer idazlearekin eta María Luisa Bemberg zinemagilearekin batera, garaiko mugimenduaren ordezkari garrantzitsuenak izan ziren.[18]

Walshek beti ihes egin zien emakume gisa berari buruz zeuden estereotipoei eta itxaropenei: independentea zen bere bizitzako alderdi guztietan, eta ez zuen uzten ezerk eraginik izan zezan. María Elenak beti esan zuen emakumeak egin behar zuen lehen gauza independentzia ekonomikoa izatea zela. Hortik aurrera, bere bizitzari buruz nahi zuena egiteko askatasuna izango zuela.[18]

Bere jarduera feministak erreferentzia batzuetan aintzatesten dira. 1973ko herrikide batentzat idatzitako gutunean, adibidez, honela dio: "Emakumeen Askapenerako Mugimendua ideologia iraultzaile bat da, ez liburutxo zikinez estutua, baizik eta gizateriaren erdiaren eguneroko martirioa".[18]

Heriotza

aldatu

2011ko urtarrilaren 10ean hil zen, 80 urte zituela, Trinitateko erietxean. ospitaleratze luze baten ondoren.[19]

Nire eskutik hil zen. Aurreko gauean burua ondo jartzera hurbildu nintzaion. Berak esan zidan: "Laztana, hemen gaude". Eskua estutu zidan eta negar egin zuen. Orduan esan nion atseden hartu behar zuela, denok berarekin geundela. Talde txiki bat ginen. Sara eta beste hiru neska. Berak petit komitea deitzen zigun. Biharamunean gaizki esnatu zen. Medikua etorri eta esan zidan: "Badoa". Beraz, hantxe geratu nintzen, eskutik helduta. Sara estudiora joatea proposatu nuen, eta nik petit komiteko nesketako bati deituko niola abisatzeko. Azkenean, dena bukatu zenean, Sara etorri zen eta nik esan nion: "Ez zara sartuko, ezta?". Nik Maria Elenaren esna irudiarekin geratzea nahi nuen.

Mariana Facio, Sara Facioren (Walshen bikotea) iloba.[20]

Bere gorpuzkiak SADAICen egoitza nagusian jarri ziren, eta ehorzketa erakundearen panteoian egin zen, Chacarita hilerrian, non Eduardo Falú musikari argentinarrak agur hitz batzuk eskaini zizkion.[1]

Heriotzak zirrara eragin zuen ingurune artistikoan, ospetsu askok doluminak eskaini zituzten Argentinako komunikabide nagusien bidez. Aire eta kable bidezko albistegi guztiek eman zuten berria, baita irratiek eta egunkariek ere. Ferro Carril Oeste klubaren webgune ofizialak berak ere, Maria Elena Walshen klub kuttunak, onespen bat egin zuen onlineko bere artikulu batean, eta bere izenarekin bataiatu zuten jolas plaza.[21]

Literatura lanak

aldatu

Helduentzako poesia eta prosa

aldatu
  • Otoño imperdonable (1947)
  • Apenas viaje (1948)
  • Baladas con Ángel (1951)
  • Casi milagro (1958)
  • Hecho a mano (1965)
  • Juguemos en el mundo (1970)
  • Novios de antaño (1990)
  • Desventuras en el País-Jardín-de-Infantes (1993)
  • Fantasmas en el parque (2008)

Helduentzako abestiak

aldatu
  • Cancionero contra el mal de ojo (1976)

Haur literatura (osoa)

aldatu
  • La mona Jacinta. Buenos Aires: Abril argit. 1960
  • La familia Polillal. Buenos Aires: Abril argit. 1960
  • Tutú Marambá. Buenos Aires: Egilearen Edizioa, 1960
  • Circo de Bichos. Buenos Aires: Abril argit. 1961
  • Tres morrongos. Buenos Aires: Abril argit. 1961
  • Zoo loco. Buenos Aires: Fariña Editoreak, 1964
  • El reino del Revés. Buenos Aires: Fariña Editoreak, 1965
  • Cuentopos de Gulubú. Buenos Aires: Fariña Editoreak, 1966
  • Dailan Kifki. Buenos Aires: Fariña Editoreak, 1966
  • Versos para cebollitas. Buenos Aires: Fariña Editoreak, 1966
  • Versos folklóricos para cebollitas. Buenos Aires: Fariña Editoreak, 1967
  • Aire libre. Libro de lectura para segundo grado. Buenos Aires: Estrada argit., 1967
  • Versos tradicionales para cebollitas. Buenos Aires: Hegoamerikarra, 1967
  • El diablo inglés. Buenos Aires: Estrada argit., 1974
  • Angelito. Buenos Aires: Estrada argit., 1974
  • La sirena y el capitán. Buenos Aires: Estrada argit., 1974
  • El país de la geometría. Buenos Aires: Estrada argit., 1974
  • Chaucha y palito. Buenos Aires: Hegoamerikarra 1977
  • Veo Veo. Buenos Aires: Hispamérica, 1984
  • Bisa vuela. Buenos Aires: Hyspamérica, 1985
  • Los Glegos. Barcelona: Lumen, 1987
  • La nube traicionera ( George Sand-en "le Nuage rose"-ren bertsio librea). Buenos Aires: Hegoamerikarra, 1990
  • Pocopán. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • Una jirafa filarmónica. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • Un gato de la luna. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • La plapla. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • El paquete de Osofete. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • Martín Pescador y el delfín domador. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • Historia de una princesa, su papá y... Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • El gatopato y la princesa Monilda. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • La foca loca. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • El enanito y las siete Blancanieves. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • Don Fresquete. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1996
  • Manuelita ¿Dónde vas? Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1997
  • Manuelita la tortuga. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1998
  • Osías el osito. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1998
  • El Mono Liso. Buenos Aires: Espasa-Calpe, 1998
  • El gato que pesca. Buenos Aires: Planeta argit. 1999
  • El show del perro salchicha. Buenos Aires: Planeta argit. 1999
  • La reina Batata. Buenos Aires: Planeta argit. 1999
  • Doña Disparate Bs.As. (Tuta Marambá): Alfagüara. 2000
  • El Romance Del Enamorado y La Muerte Bs.As. (Tuta Marambá): Alfagüara. 2000
  • Hotel Pioho's Palace. Buenos Aires: Alfaguara, 2002

Diskografia

aldatu

Leda Valladaresekin (Leda eta María)

aldatu
  • Chants d’Argentine, [1954] (Le Chant du Monde LDY-M-4021)
  • Sous le ciel de l’Argentine, [1955] (London International FS 123619/WB 9113)
  • Entre valles y quebradas, vol. 1, [1957] (Disc Jockey Estrellas 10071)
  • Entre valles y quebradas, vol. 2, [1957] (Disc Jockey LD 15052)
  • Canciones del tiempo de Maricastaña, [1958] (Disc Jockey 77076)
  • Leda y María cantan villancicos (EP), [1959] (Disc Jockey TD 1007)
  • Canciones de Tutú Marambá (EP), [1960] (Disco Plin s/n)
  • Canciones para mirar, [1962] (Disco Plin 102)
  • Doña Disparate y Bambuco (EP), [1962] (Disco Plin 103)
  • Navidad para los chicos (EP) (Roberto Aulésekin), [1963] (Abril Fonorama Bolsillitos 502)

Bakarlaria

aldatu
  • Canciones de Tutú Marambá (EP), [1960] (Disco Plin s/n)
  • Canciones para mí, [1963] (CBS 1097)
  • Canciones para mirar, [1963] (CBS 1098)
  • El país de Nomeacuerdo, [1967] (CBS 1113)
  • El país de la Navidad, (EP), [1968] (CBS 1762)
  • Cuentopos, [1968] (CBS 1115)
  • Juguemos en el mundo, [1968] (CBS 8830)
  • Cuentopos para el recreo, [1969] (CBS 1125)
  • Juguemos en el mundo II, [1969] (CBS 18969)
  • Cuatro villancicos norteños, [1971]
  • El sol no tiene bolsillos, [1971] (CBS 19107)
  • Como la cigarra, [1972] (CBS 19311)
  • El buen modo, [1976] (Microfón SE 573)
  • De puño y letra, [1976] (Microfón SE 761)

Filmografia

aldatu
Aktorea
  • Juguemos en el mundo (1971)
  • Tiempo de crear (1982)
Gidoilaria
  • Necesito una madre (1966)

Bere bizitza eszenara eramana

aldatu

Bere bizitza eta bibliografian oinarritutako Vivir en vos bakarrizketa izan zen egin zitzaion omenaldietako bat, Virginia Lago aktoreak interpretatua eta Rubens W. Correak magistralki zuzenduriko Javier Margulisek egokitua, 1987, 1992 eta 2001ean.[4]

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c María Elena Walsh: adiós a la mujer que nos enseñó a ser chicos y nos hizo crecer, Clarín, 10 de enero de 2011.
  2. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Página/12 :: radar» www.pagina12.com.ar (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).
  3. ↑ a b (Gaztelaniaz) Clarín.com. (2010-01-31). «El universo de María Elena Walsh, vigente en el imaginario popular» www.clarin.com (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).
  4. ↑ a b c d e f g (Gaztelaniaz) Mammedov, Dadaş. «María Elena Walsh» wikipedia.es.nina.az (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  5. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «Biografía» Fundación María Elena Walsh (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r (Gaztelaniaz) «La trama secreta de una revolución poética que cautivó a chicos y grandes - LA NACION» La Nación ISSN 0325-0946. (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).
  7. ↑ (Gaztelaniaz) «La casa natal de María Elena Walsh, triste y desprotegida - LA NACION» La Nación ISSN 0325-0946. (Noiz kontsultatua: 2021-05-21).
  8. ↑ «Argentina, Music hall, María Elena Walsh, milagro en Buenos Aires» www.magicasruinas.com.ar (Noiz kontsultatua: 2021-05-25).
  9. ↑ «Repertorio de Ensayistas y Filósofos Españoles e Iberoamericanos» ensayistas.org (Noiz kontsultatua: 2021-05-25).
  10. ↑ (Gaztelaniaz) Cervantes, Biblioteca Virtual Miguel de. «María Elena Walsh, o El discreto encanto de la tenacidad / Ana Garralón» Biblioteca Virtual Miguel de Cervantes (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  11. ↑ (Gaztelaniaz) Guerriero, Leila. (2021-02-07). «Efectos colaterales de María Elena Walsh» EL PAÍS (Noiz kontsultatua: 2021-05-25).
  12. ↑ Requeni, Antonio; Requeni, Antonio. (2005-05-15). La realidad de lo fantástico. Artesanías Literarias (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  13. ↑ (Gaztelaniaz) «VADEMECUM POETICO» vademecumpoeticoblog.blogspot.com (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  14. ↑ (Gaztelaniaz) Clarín.com. (2011-02-24). «La obra perdida de María Elena Walsh» www.clarin.com (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  15. ↑ a b «Autor del Mes - Biblioteca Virtual - I.S.A.R.M.» web.archive.org 2012-08-25 (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  16. ↑ (Gaztelaniaz) habíaunaveztruz, De. (2013-02-10). «“La eñe también es gente”, de María Elena Walsh» habíaunaveztruz (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  17. ↑ «Noticias | “Poemas y canciones”, de María Elena Walsh» noticias.perfil.com (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  18. ↑ a b c (Gaztelaniaz) «La obra feminista de María Elena Walsh» www.cultura.gob.ar (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) «Murió María Elena Walsh» www.lanacion.com.ar 2011-01-11 (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  20. ↑ (Gaztelaniaz) «La mirada de Sara Facio» www.lanacion.com.ar 2011-04-08 (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).
  21. ↑ «Se renueva la Plaza de Juegos» Club Ferro Carril Oeste (Noiz kontsultatua: 2021-05-26).

Bibliografia

aldatu
  • Dujovne, Alicia (1982). María Elena Walsh. Madrid: Jucar. 
  • Luraschi, Ilse Adriana; Sibbald, Kay (1993). María Elena Walsh o el desafío de la limitación. Buenos Aires: Sudamericana. 
  • Pujol, Sergio (1993). Como la cigarra. María Elena Walsh: una biografía. Buenos Aires: Beas. ISBN 9508340207. 
  • Sibbald, Kay (1998). «Tradición y transgresión en la poética de María Elena Walsh». En Lady Rojas-Trempe y Catharina Vallejo, ed. Poéticas de escritoras hispanoamericanas al alba del próximo milenio. Miami: Universal. 

Dokumentuak

aldatu

Agurrak Argentinako prentsan

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=María_Elena_Walsh&oldid=9898832"(e)tik eskuratuta
  NODES
Idea 4
idea 4
INTERN 3
todo 3