Moda

Artikulu hau gizarte joerari buruzkoa da; beste esanahietarako, ikus «Moda (argipena)».

Moda gizarte batean, jantzi, osagarri, orrazkera eta orohar norberaren buruaren apainketarako dagoen aldi baterako joera eta ohitura zabala da, hedapenez norberaren jokabidera ere aplikatzen dena. Bereziki marketin-tekniken bitartez sortu, eta hedabideen bitartez zabaltzen da.

Moda hedabideen bitartez zabaltzen da bereziki.

Osagaiak

Moda, kultura- eta gizarte-adierazpen gisa, itxura pertsonala osatzen duten eta estilo indibidual eta kolektiboak sortzen laguntzen duten hainbat osagairen bitartez adierazten da. Osagai horiek funtzionaltasun praktikoa eta autoadierazpenerako eta ikus-komunikaziorako bitarteko bat adierazten dute. Moda osatzen duten elementu-gakoak dira: arropa eta jantziak, osagarriak, oinetakoak eta bitxiak, eta bakoitzak eginkizun bereizgarria du pertsona baten itxura eta identitatea definitzeko.

Arropa eta janzkera

Sakontzeko, irakurri: «Jantzi»

Arropa historian zehar. Goitik hasita, XIII. mendetik XV. mendera arteko janzkerak azaltzen dira: egiptoarrak, antzinako greziarrak, erromatarrak, bizantziarrak, frankoak eta europarrak.

Arropa eta janzkera modaren oinarrizko osagaiak dira, estilo, eragin kultural eta testuinguru historiko ugari islatzen dituztenak. Jantzien, ehunen, koloreen eta mozketen aukeraketak hainbat mezu helarazteko erabil daitezkeen jantzi paregabeak sortzen laguntzen du, profesionaltasunetik eta formaltasunetik hasi eta erosotasuna eta sormena arte.

Moda-diseinatzaileek funtsezko zeregina dute joerak definitzeko eta goi-mailako joskintzatik pret-a-porter modarainoko jantziak sortzeko. Estiloen etengabeko bilakaerak eta betiko klasikoen berrasmakuntzak etengabe eraldatzen dute moda, gizartearen behar aldakorreko eta norbanakoen lehentasunetara egokituz.

Osagarriak

Sakontzeko, irakurri: «Jantzi-osagarri»

Osagarriek garrantzi handia dute jantzi osoa antolatzeko eta xehetasun bereizgarriak gehitzeko. Poltsak, gerrikoak, bufandak, txanoak eta antzeko beste elementu batzuk arropa nagusia osatzen dute, eta gehiago pertsonalizatzeko aukera ematen dute. Osagarriak funtzionalak edota apaingarriak izan daitezke, estilo bereziko ukitua emanez eta noizean behin mezu kultural edo sinboliko bat helaraziz.

Oinetakoak

Sakontzeko, irakurri: «Oinetako»

Oinetakoak, funtzioa eta moda uztartzen dituen modan, ezinbesteko osagaia da. Oinak babesteaz gain, oinetakoak estilo pertsonalaren adierazpena izan daitezke. Oinetako formaletatik hasi eta kirol zapatiletaraino, oinetakoak egoera eta lehentasun estetiko ezberdinetara egokitzen dira. Diseinatzaileek eta oinetako markek klasiko eta dotoreetatik abangoardiako eta berritzaileetaraino doazen ereduak garatzen dituzte.

Bitxigintza

Sakontzeko, irakurri: «Bitxigintza»

Bitxiak eta sasibitxiak itxura hobetzeko eta nortasun pertsonala adierazteko askotan erabiltzen diren elementu apaingarriak dira. Pieza fin eta preziatuetatik osagarri merkeagoetaraino, bitxiak material, diseinu eta garrantzia kulturalaren arabera alda daitezke. Eraztunak, eskumuturrekoak, lepokoak eta belarritakoak, besteak beste, balio sentimentala, espirituala edo estetikoa izan dezakete.

Modaren testuingurua

Charles Frederick Worth

Moda gizarte guztietan existitu den alorra izan da eta horri esker, gure ohituren identifikazioa zehaztu ahal izateaz gain, gure aitzindarien ohituren berri izaten ere lagundu digu, esaterako, paleolitikoko, aintzinako Grezia edo Erroma klasikoa… gaur egunera heldu arte. Baina, moda gure gorputzak estaltzeko oihal bakan bat izatetik, identitate norbanako eta kolektiboaren adierazgarri izateko, XIX. menderaino itxaron behar dugu, izan ere, garai horretan ditu hastapenak Historiako lehen diseinatzaile kontsideratzen denak, Charles Frederick Worth ingelesak.

Garai horretaraino moda artisauek eta maisuek sortzen zuten, horiek ez zuten prestegiorik, baina C.F Worth ondoren modaren historia aldatzen hasi zen. Miren Arzallusek egindako lanean azaltzen du, ingeles horrek urte luzeetako formakuntza izan zuela, eta Parisera joan zela bere lehen joskintza tailerrari hasiera emateko. Bertan berak ekoitzitako janzki bakoitzak bere sinadura eramango zuen, hau da, garai hartatik aurrera janzki bakoitzak bere sortzailea izango zuen, bere diseinatzailea. Horren eraginez, moda margogintza, musika edo eskulturaren maila berdinean kokatuko zen. Esate baterako, Worthen bezerorik esanguratsuenen artean dago Eugenia de Montijo, Napoleon III.aren emaztea, beste batzuen artean berarentzat ere ekoitzi baitzituen goi-mailako joskintza bezala ezaguna diren jantzi batzuk. Hark, moda-erakusleiho esklusiboena bilakatu zuen Miarritze.

1857tik geroztik modak ez zuen janzkerarekin lotura soilik izango, baizik eta egun ohikoak zaizkigun elementuekin lotura izango zuen, etxeetako altzairuen dekorazioa, etxeko hornidura, izarak...  Hortik aurrera beraz, janzkerak eta oihalek berezko zentzu hartuko zuten, identitatea sortzeko elementuak izango dira. Eta bukatzeko, modan diseinatzaileen sorrerak moda kulturaren parte izatea eragin zuen. Diseinatzaileek eta jostunek berebiziko garrantzia zuten garai hartan, geroago eratuko baitzen oihalgintzaren industria.

Transmisio bertikalaren eta horizontalaren teoriak

Transmisio bertikala

The Theory of the Leisure Class lanean, Veblenek kontatzen du nola moda goi klaseak gainontzeko klaseetatik, batez ere behekoetatik, bereizteko erabiltzen duen tresna den. Aisialdiaren edertasuna eta sinbolismoa aberats izatearekin, soiltasunarekin eta klase beheko eta industrialdeetako jantzien eraginkortasunarekin erlazionatuta, aurrez aurre jartzen dira. Bourdieuk praktika bereizgarriak deitzen dizkio: klase borrokaren agerpena, kasu horretan sinbolikoa, zeinaren helburua haien arteko desberdintasuna iraunaraztea da.

Veblenek dioenez, gustuen hedapen bertikala moda klase batetik bestera transmititzen den mekanismoa da, klase bakoitzak bere gainean dagoena imitatzen baitu. Klase jakin bateko kideak, elkarren artean, maila berean egoteagatik identifika daitezke, eta besteengandik bereiz daitezke bereizten dituen oztopo bat izateagatik.

Transmisio horizontala

Simmel-ek moda sinplea dela uste du, norbanakoak aukeratzeko antsietatetik askatzeko erabiltzen duen tresna bere burua talde bateko kidetzat hartu ahal izateko. Indibidualtasunak taldean diluitzen diren hainbat ardura eskatzen ditu, eta subjektuak beren indarrez defendatzera behartzen ditu (eraso sinbolikoetatik, alegia). Moda, kasu honetan, behar sozial bati erantzuten dion mekanismoa izango litzateke, eta, hortaz, ezin zaio azken helbururik bilatu.

Simmel

Norbanakoak bereizteko zailtasunak zenbat eta handiagoak izan, orduan eta latzagoa da klase ezberdinen artean gertatzen den bereizketa-imitazioaren borroka sinbolikoa, eskari hori asetzeko abiadura handiagoz gertatzen diren aldaketa gehiago eskatuz. Eta hemen, sistema produktiboak zaharkitze handiagoarekin erantzuten du.

Keynesek, burtsen funtzionamendua azaltzeko, edertasun lehiaketaren metafora asmatu zuen, baina modaren funtzionamendua ere transmisio horizontalaren ikuspegitik azaltzeko balio du.

Imajina dezagun lehiaketa bat: boto gehien izango duela uste dugun sei aurpegien artean aukeratu behar dugu. Zorrotzak bagara konturatuko gara ez dugula gure gustu partikularren arabera aukeratu behar, ezta gehiengoaren gustuaren arabera ere. Gainontzeko lehiakideak gu bezain zorrotzak direla suposatuz, besteek pentsatuko duten arabera aukeratu behar dugu aurpegia. Uste dut amaierarik gabeko pentsatzen dut pentsatzen duela pentsatzen dudala joko bat da. Sortzen duen arazoa da ezinezkoa dela emaitza ziurtasunez asmatzea. Besteek aukeratuko al dute norberaren gustuaren arabera? Gustu jakinen batez bestekoa? Edo beste partaideen estrategietan pentsatzea aukeratuko al dute? Laburbilduz, pertsona guztiek, elkar ezagutzen ez badute ere, edertasun lehiaketa batean parte hartzen dute.

Kritikak

Zenbait gizabanakoren asmoak modako joera nagusietatik bereizteko, oro har, joera berri bat sortzen du bere izaera bereizgarria dela eta. (Simmel).

Moda joera baten hedapenak bere porrota dakar nahitaez. Onartutako edozein modak bere erakargarritasuna galtzen du jada elementu bereizgarria ez denean.

Hedabideen eragina

Masa kontsumo-gizartea protagonismoa hartzen hasi zen moda norbanako bakoitzaren arteko bereizketa bat markatzeko beharra bezala ulertzen hasi zen garaian, eta horri buruz mintzatu ziren Pierre Bourdieu eta Jean Baudrillard. Modak gure bizitzako alderdi ezberdinetan eragiten du, jaten eta edaten dugunetik maiz ibili behar ditugun tokietaraino. Gaur egun, janzteko ekintza soilak autoestimua, segurtasuna, esperientzia estetikoa, kontsumo eta imitazio praktikak edo inklusio nahia gisako faktore askotarikoak dakartza berekin.9​ Inoiz ez da ahaztu behar moda guztiak arriskutsuak direla, hasten diren unetik. muturreko bihurtu.

Masa-komunikabideak tresna garrantzitsuak dira, eta izan dira, informazioaren eta hedapenaren alorrean, oso denbora laburrean munduko edozein tokitara irits baitaitezke globalizazio-prozesuaren ondorioz. Kultura berri baten eta merkatuaren berrantolaketa globalaren sortzaileak dira, mundu osoan milioika diru-sarrerak sortzen dituztenak eta gizarte garaikidean halako eragina dutenak, non eman zaien boterearekin gutxik egiten duten bat. Moda oso lotuta dago hedabide horiei, eta haiek kontrolatzen dute, sozializazio prozesuetan laguntzen baitute.

Komunikazioaren garaian bizi gara; hedabideek era guztietako informazioaren konplize egiten gaituzte, eta errealitateaz ditugun pertzepzioak moldatzen irakasteaz arduratzen dira. Komunikabide horiek biztanleria osoa bonbardatzen dute, nahiz eta haien jomuga nagusiki nerabeak eta gazteak diren, serieak, telebistako iragarkiak, programak, reality showak, sare sozialak, hala nola Instagram eta Facebook, aldizkariak edo musika, besteak beste. Horrek guztiak indibidualismo multikultural berri batera garamatza. Sare sozialek eta teknologiek gazteen artean duten eragina, talde eta lehen harremanen kontzeptu soziologikoetan oinarrituta, gazteen artean identitate beharra sortzen dute.

Janzkeraren eragina: Espainian eta Euskal Herrian

Antzinako euskal janzkerak

Janzkeraren garrantzia gure gizartera heldu zen, nahiz eta Independentziako Gerrak XIX.mendean abiatutako ehungintzarengan atzerakada eragin Espainian. Jakina da, 30 hamarkadan jada moda aldizkarien aurrekariak izango ziren figurinak agertu zirela; publikazio horiek modaren zabalkundea bultzatzen zuten laminen bidez. Moda aldizkariek emakumearen rol berrian paper garrantzitsua jokatu zuten, eta modaren bidea baldintzatu zuten modu erabakigarrian. Hasieran, Pariseko moda zen nabarmena zena, ondoren Londres, Milan eta New York bezalako herrialdeek ere indarra hartu zuten. Dena dela, bertako pentsamenduan tradizio neo-katolikoak berebiziko indarra zuen emakumeen mundu ikuskeran eta nahiz eta aldaketak egin, pentsamendu horrek emakumearen rola markatzen zuen.

Aezkoako janzkera

Lehen mundu gerra izan zen mundu mailan emakumearen rola aldatu zuena, baina Euskal Herrian apenas nabaritu zen eraginik, Ipar Euskal Herrian aldaketak eman ziren, baina Hego Euskal Herrian apenas izan zuen eraginik. Izan ere, Lehen mundu gerraz ari garela aipatu beharra dago, gizonezkoek gerrara joan zirenez emakumeek hartu zituztela gizonezkoei zegozkien lanpostuak lantegietan, eta familia buru bilakatu zirela. Esan bezala Hego Euskal Herrian gutxi nabaritu zen Lehen Mundu Gerran gertatutakoa, baina emakumeen errekonozimendua ekarriko zuen mugimendu feministan aldaketak eman ziren. Horrela, janzkera alderdi kulturalaren parte bihurtu zen, eta janzkeraren helburu sinbolikoa boterearen adierazlea izatea bazen ere, moda garai hartako kultura eta ohituren isla bihurtu zen, modu horretan,  zeharka bazen ere, garai hartako pentsamendura heltzeko bide zirelarik. XIX. mendearen lehen hamarkadan emakumeen janzkera neoklasizismoari hertsiki loturik ageri zitzaion, gero mendearen erdialdera ere erromantizismoaren garaia izan zen irizpide nagusi, eta azkenik hamarkada horren bukaeran modernismoak hartu zuen indarra. Prentsaren bidez inprentak erretratu eta eta estanpak zabaltzen zituen, nahiz eta benetan moda aldizkarien oinarri eta jatorria margogintzan egon, bereziki erretratuetan.

Ondoren, modan mekanizazioaren prozesua ezarri zen, hori zela eta, hasieran goi mailakoentzat soilik eskuragarriak ziren diseinuak gero eta emakume gehiagorentzat izan ziren eskuragarri; horrela, emakumeen janzkera, irakurtzeko erabiltzen zituzten lekuak emakumeei gizartean garatzeko zuten gaitasunaz jabetu eta hiriak beren burua erakusteko erakusleiho bihurtu ziren. Azkenik, emakumeek eure burua gizartearen aurrean erakusteko gaitasunak modaren industria goitik behera aldatu zuen.

Belvontek bere lanean deskribatzen du zein motatako janzkera zen garai hartan indarrean zegoena. XIX. mendean barruko arropa ezinbestekoa zen goitik jantzitako arropak benetako itxura polita izateko, emakumea barrutik kanpora janzten zen eta ordena zehatz batean egin beharra zegoen prozesua. Lehenik Brassierea jantzi behar zuen, gaur egun bularretakoa izango zenaren funtzioa betetzen zuen jantzia zen. Horren gainean, tirantedun kamisola lasaia jantzi beharra zegoen, kortseak azalarekin kontaktu zuzena izan ez zezan. Kortseak bereziki estutzen zuen emakumearen gorputza, baina garai hartan jantzi erabilia zen emakumeen modan. Ondorean, belaunak arte estaltzen zuen pololoa janzten zuten, tiro zabalekoa eta irekia, -mediak eta zapatak, kortsea baino lehen jantzi behar ziren-. Jantzi guzti horiek batista, kotoi, liho eta setazko oihalekin egiten ziren orokorrean zuriak edo kolore gordinekoak ziren. Gonak astiro astiro aldaketara itsasten joan ziren eta bueloa gerriaren tamainari egokitu zitzaion, horrela bi modelo eraikiz, zirkulu egitura zuena eta tronpeta egitura zuena. Bolumena, gerri aldean egiten ziren tablei esker edo oihalak biesera- oihala modu diagonalean jartzeko teknika- jarrita lortzen ziren . Horrez gain, mendearen hasieran eskumuturreraino itsasten ziren mahukak bolumen handiagoa hartu zuten eta moztu ere egin ziren, harik eta ukondoraino heldu eta sorbaldan bolumen gehiago hartu arte.  Soinekoak ez ziren hain estuak goiko partean eta enkajeak, galoiak, tula, soutachea, tertziopelozko zintak, botoiak… bezalako elementuek indarra hartu zuten. Horrez gain, berokiak ere eramaten ziren, luzeak edo aldaketara heltzen zirenak, detaileak zituzten larruz edo terziopelozkoak eta orokorrean bolumen zabaleko janzkiak ziren. Jantzi guztien arteko oreka eta simetria bilatzen saiatzen zen eta janzkeraren atalik garrantzitsuenak gerriz aldetik gorakoak ziren.

Osagarriek ere berezitasuna ematen zioten emakumeari eta kapela zein eskularruak ezinbesteko elementuak ziren. Hainbat motatako kapelak erabiltzen ziren, eta modu desberdinez dekoratuak. Zapatei dagokionez, takoi gutxikoak eta oina nahikotxo erakusten zutenaz, punta laukizuzena zutenak ziren. Orrazkera ere garrantzitsua zen, eta ile-artesia erdian eramaten zen, gainera ilea normalean jasota eramaten zen moño batekin. Eskularruak osagarri erromantikotik zetozen, zuriak izan behar zuten eta luzeak zein laburrak eraman zitezkeen, abanikoarekin batera sedukzioan erabiltzen ziren elementuak ziren.  Polisoia ere heldu zen Euskal Herrira eta gonaren atzeko partea nabarmentzeko erabiltzen zen, horrela emakumearen itxura sexualizatuago erakuts zitekeen. Makilatu ere egiten ziren emakumeak, baina goi mailakoek oso gainetik makilatzen zuten euren burua, makillajea prostituzioari eta aktoresei lotzen baitzitzaien. Makillajea emakumearen asaldura eta burujabetzearen ikurra zen, hori dela eta oso gainetik makilatzen ziren oraindik. Horrez gain, heziketa ona izatea eta leku publikoetan neurritasuna mantentzen jakitea oso garrantzitsua zen, goi mailako emakumeak grazia, elegantzia eta duintasuna mantendu beharra zuen, bere janzkeran eta bere mugimenduetan. Gainera, mantilazko mantoia oso garrantzitsua izan zen emakumearen garai hartako janzkeran, oso modan jarri baitzen eta emakumeek erabilera handia eman zioten eta urte luzeetan zehar. Azkenik, XIX. mendearen erdialdean Europako moden tono gris eta opakoak atxiki zitzaizkion emakumaren janzkerari.

Euskal Herriko janzkera XIX eta XX. mendeetan

Euskal Herriko janzkeraren bilakaerari dagokionez ez da bilakaera orokor eta lineala egon, izan ere, gizarte-talde bakoitzak bere garapena izan du, eta gizarte-talde horien arteko desberdintasunak nabarmenak izan dira, oro har, garai historiko bakoitzean nagusitzen diren ezaugarriak zehaztu baitira. Moda klase boteretsu edo dirudunekin lotu ohi da, gosea eta oinarrizkoak diren beharrizanak herri xumearen eguneroko bihurtzen direnean, herritar arruntek ez baitute astirik modaz kezkatzeko. Dena dela, herri xumeak moda hori urrunetik jarraitu arren, antzinako eta egungo berezitasunak moldatuz berezko estetika eraikitzen du, iraunkortasun luzeko ehundura eta jantzi soilekin, berezkotzat hartzen diren janzkera zibilei eta estetika horrek janzkeraren historian egin ditzakeen ekarpenei arreta berezita eskainiz.

Frantziako Iraultza ondoren, burgesia areagotzean eta gizarte-berdintasunaren balioa zabaltzean norbanakoak libreki janzteko printzipio unibertsala ezarri zen (1793/10/29ko deklarazioa), hortik aurrera industria ekoizpenak bultzatuta janzkeraren inguruko homegeneotasuna finkatu zen. Paris eta Londresen finkatutako moda nazioartekotu zen eta itxura eroso eta higienekoak lehenetsi ziren, bizi usadio berriak zabaltzen ari ziren gizarte berria eratzen zebilen eta-. Hala ere, 1858tik aurrera F.C. Worthek  izan zen Goi-mailako joskintza finkatu zuena, izan ere, aristokraziarentzat diseinu pertsonal eta dotoreak sortzen hasi zen eta gertakari horrek modaren kontzeptua modernizatu zuen, itxura agurgarri eta dotorea atxikiz.

XIX. mendean zehar ontzien eta industriaren merkataritzara bideratu zen merkatari-burgesia. Klase horretako gizonak Ingalaterrako joskintzaren sinpletasuna eta erosotasuna zuten jomuga, neurrira egindakoa. Gizonezko jarduera profesionalaren aurrean, emakume dotorearen gizarte mailak moda-jantzitegi zabal eta anitza eskatzen zion. 1800an esaterako,  Bilbo eta Gasteizeko frantsestuen artean harrera ona izan zuen kamisa erako soineko arinen estilo neoklasikoak gorputz libreen gainetik, spencer, xal eta kapotaz horniturik. Estilo horrek berezko adiera hartu zuen Zuberoako janzkera herrikoian. 1830tik aurrera, janzkera erromantikoak kortsea berreskuratu zuen, gerruntzea nabarmenduz eta mahuka eta gonetan bolumena zen nagusi. Jantzi horren azpitik barruko arropa gainjartzen zen: kamisa eta erditik irekitzen zen zuri galtza, gainekoa eta gorontza, gonazpikoa, eta armazoiak. Mendearen gainerako urteetan janzkera, gerritik moztuta, pinpirindu egin zen "dotoretasuna oparotasun oso zen; jauskerak eta bildu edo oratuak.

Balenciaga eta goi joskintzako erakusketa Bartzelonan, gertutasunak eta distantzia. Antoni de Montpalau, ehungintza bilduma

Gonei dagokionez bilakaera nabarmena eman zen, merinakearen zabaltasunetik atzealdera nabarmendutako polizoia erabiltzera pasa ziren emakumeak, eta horiekin batera xalak, larruak, jansurtuak eta sasoiaren arabera zegozkion osagarriak: kaperak, lumak, eguzkitakoak, euritakoak, eskularruak, haizemaileak, eskuzapiak, takoidun zapatak…. Horrez gain,  erlijioari zegozkion ospakizunetan ostera, Espainiar erara, mantelina goranzko orrazkeraren gainetik eta zaiapeko beltza zabaldu ziren. Gainera 1890 eta 1914. urte bitartean La Belle Époque izenez ezaguna den garaian silueta bihurriak sustatu ziren eta, bularrak aurrera eta aldakak atzera eramaten ziren kortseen bidez. Gonak gerri eta aldakei estututa eramaten ziren eta behetik kanpai formakoak ziren ia-ia lurrera heltzen zirelarik. Berrikuntza jostun-trajea izan zen, gizonezkoen trajetik eratorria, hiru laurdeneko txaketa, parpailadun blusa eta gona luze ez zuzen batez osatzen zen. Garai horretan Maria Cristina erreginak Euskal Herrian igarotzen zuen udan, Donostian. Hori dela eta, Miarritzerekin batera luxuaren eta dotoreziaren ikur bilakatu ziren kostaldeko herri horiek, euskal oligarkiarekin bat eginik. Bezero horiek janzteko asmoz sukurtsalak ireki zituzten  Londres eta Pariseko moda etxe handiek (Poiret, Patou, Chanel) Donostian eta Miarritzen eta Cristobal Balenciaga diseinatzaile getariarrak ere 1918an ireki zuen bere lehen moda-etxea.  Hala, mundu-gerren arteko garaietan emakumeak gero eta garrantzia handiagoa hartzen joan zen gizartean, eta hori janzkera funtzionalaren erakusgarri izan zen. 30eko hamarkadan trajea sinplifikatu zen, gerria bere tokira itzuli zen eta lentzeria berritzailea sartu zen, bularretako, kulero, gerriko, konbinazio eta galtzari-mediaz osatua, zeta erabiliz, eta gorputzari forma naturala emanez.

Espainiako gerra zibilaren ondorioz, bizitza eten egin zen aspektu guztietan, heriotza eta erbestea izan ziren ondorio nagusiak, eta hemen geratzen zirenek aski zuten bizirautearekin. Iparraldea askoren gotorleku izan zen baina bigarren mundu-gerrak hango bakea ere lehertu zuen. Beltzak dena hartu zuen, baita nagusienei zegokien traje herrikoia ere. Emakumeek buruan zapia, gonarekin bat zetorren marinera, amantala eta elizarako mantelina zeramaten. Hiri-giroan egoerak agindutako moda zen nagusi, joskintzako arropekin, sasoi bakoitzean kolekzio eta osagarriak osatzearen ondorioz. Integrismo katolikoa zen nagusi eta emakumeek testuinguru horretan oso eskote gutxi erabiltzen zuten, erlijio kutsuko medailaz, perlazko lepokoz eta zapiz apainduta. Klase dirudunek neurrira egindako joskintzara jotzen zuten. Hala, oihal oneko trajeak janzten zituzten eta haien emazteek Goi-mailako joskintzako modeloak janzten zituzten, Balenciagak edo Pedro Rodriguezek Donostian, Madrilen edo atzerrian egindakoak. XX.mendearen amaieran, ehun-industria finkatu ondoren, trajearen barnean janzki kopuru eta koloreak areagotu ziren, guztia, kolore beltz dotorearekin konbinatuz.

Eraginak

Moda etengabe eboluzionatzen ari den fenomenoa da, sormen indibidualetik hasi eta eredu kultural eta sozialetarainoko eragin ezberdinek osatua. Eragin horiek ezinbesteko papera betetzen dute, denboran zehar, joera eta estiloen sorreran eta hedapenean. Diseinatzaile eta jende ospetsuetatik hasi eta komunikabideen plataforma eta kultur elementuetaraino, modan inspirazio iturriak askotarikoak eta ezberdinak dira.

Diseinatzaile eta moda-etxe ikonikoak

Diseinatzaile eta moda-etxe ikonikoak modaren industrian eragin handiko eragileak dira. Haien bildumak eta sorkuntzak, joerak definitzeaz gain, berrikuntza eta sormenerako estandarrak ezartzen dituzte. Chanel, Gucci, Dior eta beste hainbat etxek marka iraunkorra utzi dute modan, estetika eta diseinua norabide berrietara bultzatu duten diseinatzaile irudikorrekin. Bere pasarela-aurkezpenek, baita prêt-à-porter eta goi-mailako joskintzari egindako ekarpenek ere, modaren pertzepzio globalan eta etengabeko bilakaeran eragina dute.

Ospetsuak eta influenzerrak

Musikaren, zinemaren, telebistaren eta sare sozialen arloko pertsonaia ospetsuek eragin nabarmena dute modaren industrian. Ospetsu horiek, influenzer digitalekin batera, funtsezko eginkizuna dute joerak zabaltzeko eta zenbait estilo sustatzeko. Haien armairu aukerak eta ekitaldi publikoetan presentzia adibide ikusgai bihurtzen dira publiko orokorrarentzat.

Adibide nabarmena Madonna artista ikonikoa da, 1980ko hamarkadan moda ikono gisa agertu zena. Bere estilo probokatzaile eta abangoardistak arau tradizionalak zalantzan jarri zituen, eta, pop kulturan, arrastoa utzi zuen. Madonnak, bere garaiko modan, eragina izan zuten osagarri deigarriak eta jantzi ausartak hedatzen lagundu zuen.

Gaur egun, moda garaikidea moldatzen jarraitzen dute Rihanna, Kanye West eta Lady Gaga gisako pertsonalitateek. Ospe handiko ekitaldietan duten jantzi-aukerek eta izen handiko markekin duten lankidetzak estilo jakin batzuen adopzioa kataliza dezakete. Gainera, aro digitalak influenzerrak sortu ditu, sareko plataformetan audientzia handia duten pertsonak, zeinak moda-hobespen joeretan eragin handia izan dezaketen.

Ospetsuen, influenzerren eta moda-marken arteko lankidetzak bilduma paregabeak sortu ditu, figura horien erakargarritasun pertsonala eta modaren sormen ikuspegia uztartzen dituztenak. Kolaborazio horiek pertsonaia horien kultura-eragina eta ikusgarritasuna aprobetxatzen dute arropa eta osagarri-lerro berriekiko interesa sortzeko.

Komunikabideak eta sare sozialak

Hedabide tradizionalek eta sare sozialek zeresan handia dute modaren joeren hedapenean. Aldizkariek, telebista programek eta sareko hedabideek estiloen azterketa eta sortzen ari diren joerei kritika egiteko plataforma eskaintzen dute bilduma berriak aurkezteko. Sare sozialek modaren hedapena demokratizatu dute erabiltzaileei beren jantziak partekatzeko, marka berriak ezagutzeko eta moda zaleen komunitate globalarekin konektatzeko aukera emanez. Instagram, Pinterest, TikTok eta antzeko beste batzuek plataformek joerak nola partekatzen eta kontsumitzen diren birdefinitu dute.

Herri kultura eta zinema

Herri kulturak eta zinemak ere eragin handia dute modetan. Filmetako, telebistako eta musikako pertsonaien arropak eta estiloak joerak inspira ditzakete, eta identitate bisualak ezarri. Hollywoodeko jantzi dotoreetatik kultur mugimendu zehatzekin lotutako jantzietara, modaren eta herri kulturaren arteko elkargunea bi norabidekoa da modak kultura bera islatu eta moldatu dezakeelako.

Euskal modan erreferentziak

Cristobal Balenciaga Eizagirre (1895-1972)

Getarian, 1895ko urtarrilean jaio zen izenez hain ezaguna den Balentziaga, jatorrizko izena Cristobal Balenciaga Eizagirre zuen eta Prestigio handiko euskal disenatzailea izan zen. Goi-mailako joskintzan sortzailerik garrantzitsuenetarikoa izan zen eta bere lanik esanguratsuenak batez ere Parisen garatu zituen sortzailea izan zen. Sortzaile izan baino lehen jostun moduan jardun zuen zenbait marka ezagunetarako, Coco Chanel eta Christian Dior kasu, eta Espainia mailan sortzaile esanguratsuenetako bat izan zen.

Familia xume eta katolikoan jaio sen Balentziaga, aita arrantzalea zen eta ama jostuna. Txikitatik jostuna izatearekin amets egiten zuen eta bere aisialdian ikusten zituen diseinuak marrazten zituen.  Bere ama goi-mailako burgesiaren jostuna zenez goi-mailako gizarte klaseko jendartea eskura izan zuen eta horrek animatu zuen joskintzaren arloan murgiltzera. 13 urterekin Getariako udatiarra zen Casa Torres-eko markesak erronka eskaini zion Balentziagari, emaitzaren bikaintasuna ikusita bere mezenasa bihurtu zen. 1918-1924 urteren bitartean Lizasoko ahizpekin batera Balenciaga Etxea sortu zuten baina ez zuten luzaro iraun elkarrekin. Donostian ireki zuten Eisa izeneko etxea (amaren Eizagirre abizenari omenaldia egiteko) 1919an eta Espainiako Errege familia eta aristokrazia ziren bere bezeroak. Espainiako Gerra Zibila piztu zenean dendak ixtera behartuta ikusi zuen beren burua eta Parisen finkatu eta berton ireki zuen izugarrizko ospea emango zion hurrengo denda. Casa Torres familiarekin izandako harremanek eragin zuten Balenciagak artearekin zuen lotura sustatzea, Goya, Velazquez eta Zurbaran bezalako artisten obrak inspirazio iturri izan ziren ikasle gaztearentzat. Horietan oinarritu zen bere lehen janzkiak diseinatzerako orduan, bere inspirazio iturria egia bilakatu zuen bere sorkuntzaren bidez.

Jende aberats eta gustu kosmopolitak zituztenak izan ziren bere bezeroa nagusiak, burgesia eta aristokraziarentzat diseinatzen baitzuen. Hori dela eta, bere diseinuetako batzuk kutsu kontserbadorea erakusten zuten. Horrez gain Balenciagari aitortu beharreko ezaugarri esanguratsuenetakoa bere talentua izan zen, izan ere, ospe handia izan zuen jantzi oso bat diseinatu, moztu, muntatu eta josteko gai zelako.

Cristobal Balenciagari emakumeen janzkera dagokionez emakume berri bat irudikatu izana da  egozten zaion lorpenik handieneko bat, horren harira, historiari egindako ekarpenik nagusiena emakumeari silueta berria eratzea izan zen: estilo arin eta erraz, kurbatu, eta bolumenek ezarritakoarekin apurtzen baitzuten erabat. Balenciagak polita zena maite zuena eta emakumearen gorputzaren “okerrak” disimulatzea zuen helburu, batzuetan zama luze edo labur batek izan zitzakeen aldaerekin jolastuz, eskumutur lodi edo mehea izateagatik mahuka mota desberdinak eratuz… adituek diotenez, silueta inperfektuarentzako estutxe perfektua zen. Hirukoiztasun kanonikoari - bular, gerri-aldaka- ihes egin zion, silueta berriak eratu zituen eta janzkera tradizional eta historikoa modernizatzeko gai izan zen jantzien berrinterpretatu bultzatuz. Jantzirik esanguratsuenak, beltz koloreko jantziak, botoirik gabeko jakak, japoniar mahuka eta tunika jantzia bezalakoak izan ziren.  

Bere amari esker aukera zuen janzki bikain eta ospe handikoak eskura izateko, marka honek modu erabakigarrian eragin zuen modistaren garapenean. Worth-ek zehaztutako kola luzeak, pisu handiko satinak, loredun bordatuak..  erabili zituen. Emakumea estutzen zuten korse, polisoi eta almohadillak alde batera utzi zituen eta moda ingeles eta parisinotik eratorritako ereduak hartu zituen oinarri. Donostiako Au louvre agentzian jostun eta tailerreko nagusi funtzioetan arituta benetako beharrak eta emakumeen beharrizanak identifikatzen ikasi zuen, horrela, joskintzaren negozioa bere osotasunean ezagutu ahal izan zuen. Horrela bere talentuagatik apustu finkoa egin zuen Burdeosetik pasa ostean.

Balentziagak emakumearen janzkeraren ereduan aldaketak eragina zituen, baina batez ere burgesian, hori baitzen bere publiko nagusia. Berak Goi-mailako joskintzari ekin zion eta egia esan publiko honek bizi zuen errealitatea herri xumearekin alderatuta oso bestelakoa zen. Hori dela eta, emakume-eredua aldatu zuela esaten denean, emakume burgesez ari gara, Balentziagaren diseinuak ez baitzeuden edonoren eskura.

Erreferentziak

• Arzallus Loroño, Miren (2010). Cristobal Balenciaga: La forja del maestro ( 1895-1936)
• Belvonte Rives, Paloma (2017). Sobre la situación de las mujeres en España: 1800-1930. Un ejercicio de micro historia. Universidad Miguel Hernandez.
• De la Granja, Jose Luis (2010). Laurak bat: Euskadi eta Nafarroa XX. mendean. Euskal Herriko Unibertsitatea
• Mujica Goñi, A. & Estornes Lasa, B. (2018). Janzkera Euskal Herrian. Auñamendi Eusko Entziklopedia. Kontsultatuta in: http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/janzkera-euskal-herrian/ar-74070-123015/
• Pasalodos Salgado, Mercedes (2000). Un traje como reflejo de lo femenino. Evolución y significado: Madrid 1899-1915. Universidad Complutense de Madrid

Kanpo estekak

• Datuak: Q12684
• Multimedia: Fashion / Q12684