Palau

Palauko Errepublika
	Beluu er a Belau; Republic of Palau
	Ereserkia: Belau rekid
; Palauko bandera	; Seal of Palau (en)
Geografia
Hiriburua	Ngerulmud; 7°30′2″N 134°37′27″E
Azalera	465,550362 km²
Punturik altuena	Ngerchelchuus
Punturik sakonena	Ozeano Barea (0 m)
Kontinentea	Uharteetako Ozeania eta Ozeania
Mugakideak	Mikronesia, Indonesia eta Filipinak
Administrazioa
Palauko Presidentea	Surangel Whipps Jr. (en)
Legebiltzarra	Palauko Biltzar Nazionala
Epai autoritatea	Palauko Auzitegi Gorena
Harreman diplomatikoak	Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide	ikusi Aduanen Mundu Erakundea; Afrikako, Karibeko eta Ozeano Bareko Herrialdeak; Alliance of Small Island States (en) ; Arma Kimikoak Debekatzeko Erakundea; Berreraikuntza eta Garapeneko Nazioarteko Bankua; Garapeneko Asiako Bankua; Multilateral Investment Guarantee Agency (en) ; Nazio Batuen Erakundea; Nazioarteko Finantza Korporazioa; Nazioarteko Garapen Elkartea; Osasunaren Mundu Erakundea; UNESCO;
Demografia
Biztanleria	21.729
Dentsitatea	46,67 bizt/km²
Hizkuntza ofizialak	ikusi ingeles ; Palauera ; japoniera ;
Erabilitako hizkuntzak	ikusi ingeles, ingeles, Palauera, Sonsorolera eta Tobiera;
Ezkontzeko adina	gizonezko: 18; emakumezko: 16
Emankortasun-tasa	2,02 (2005)
Eskolaratu gabeko umeak	539 (2016)
Derrigorrezko eskolaratzea	-14
Bizi-itxaropena	69,12927 (2005)
Giza garapen indizea	0,767 (2021)
Ekonomia
BPG nominala	291.544.300 $ (2017)
BPG per capita	13.338 $ (2017)
BPG erosketa botere paritarioa	322.763.812 nazioarteko dolar (2017)
BPG per capita EAPn	14.854,057 nazioarteko dolar (2017)
BPGaren hazkuntza erreala	0,1 % (2016)
Inflazioa	0,4 % (2016)
Historia
	Sorrera data: 1994ko urriaren 1a eta 1981eko urtarrilaren 1a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia	+680
ISO 3166-1 alpha-2	PW
ISO 3166-1 alpha-3	PLW
Ordu eremua	ikusi UTC+09:00 ; : Pacific/Palau (en) ;
Elektrizitatea	120 V. 60 Hz.NEMA 1-15 (en) eta NEMA 5-15 (en)
Internet domeinua	.pw
	palaugov.pw

Palau, izen ofiziala Palauko Errepublika^[1] (palaueraz: Beluu er a Belau; ingelesez: Republic of Palau) Ozeano Barean kokatutako uharte-estatu burujabea da, 340 uharte inguruk osatua. 459 kilometro koadroko eremua du, eta 21.503 biztanle zituen 2016an.^[2] Hiriburua Ngerulmud da, eta hiri handiena Koror.

Geografia

Palau Mikronesian dago, Papua Ginea Berritik 650 kilometro iparraldera, Filipinetatik 890 kilometro ekialdera, Guametik 1.330 kilometro hego-mendebaldera eta Tokiotik 3.200 kilometro hegoaldera dago. 8 uharte nagusik eta 250 atoloi baino gehiagok osatua da; uharte nagusiak Angaur, Babeldaob, Koror eta Peleliu dira. Sumendi uharteak edo koralezkoak dira, eta erdia baino gehiago hutsik daude. Mendirik altuena Ngerchelchuus (242 metro) da, Babeldaob uhartean dagoena.

Babeldaob, Koror eta Peleliu uharri-gune berean daude. Angaur, aldiz, uharte ozeaniko bat da, hainbat kilometro hegoalderantz. Kayangel atoloia uharte hauen iparraldean kokatzen da. Uhartedi nagusitik 600 kilometrora Hego-mendebaldeko uharteak daude (sei uharte); Hatohobei eta Sonsorol estatuak osatzen dituzte.

Klima ekuatoriala dute, oso beroa eta hezea. Euria urte osoan egin dezake, guztira 3.800 milimetro, nahiz eta uztaila eta urria bitartean gehiago egiten duen. Tifoi eskualde nagusitik kanpo dago eta, hortaz, bakan izaten dira.

Datu klimatikoak (Palau Islands, 1961–1990)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	30.6	30.6	30.9	31.3	31.4	31.0	30.6	30.7	30.9	31.1	31.4	31.1	31
Batez besteko tenperatura (ºC)	27.3	27.2	27.5	27.9	28.0	27.6	27.4	27.5	27.7	27.7	27.9	27.7	27.6
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	23.9	23.9	24.1	24.4	24.5	24.2	24.1	24.3	24.5	24.4	24.4	24.2	24.2
Euria (mm)	271.8	231.6	208.3	220.2	304.5	438.7	458.2	379.7	301.2	352.3	287.5	304.3	3758.3
Euri egunak (≥ 1 mm)	19.0	15.9	16.7	14.8	20.0	21.9	21.0	19.8	16.8	20.1	18.7	19.9	224.6
Eguzki orduak	198.4	194.9	244.9	234.0	210.8	168.0	186.0	176.7	198.0	179.8	183.0	182.9	2357.4
Iturria: Hong Kong Observatory,^[3]

Historia

Sakontzeko, irakurri: «Palauko historia»

Lehenbiziko biztanleak K. a. 3. edo K. a. 3. milurtekoan iritsi ziren Palaura, Indonesia edo Filipinetatik ziur asko.^[4] Irletako hilerriak Ozeania osoko ehorzketa-zeremoniaren arrastorik zaharrenak dira.^[5] Pigmeo populazio bat ere izan zen, duela 900 urte inguru desagertu zena.^[4] Ehunka urtez, palauarrek gizarte matrilineala izan dute; praktika horrek aurrekariak ditu Javan. Palauko usadioaren arabera, lurra, dirua eta tituluak emakumezkoen bidez oinordetzen ziren. Klanetako lurrak emakume tituludunen eta lehen alaben bitartez jaraunsten jarraitzen dute. Hala ere, Japoniak sartutako sentimendu patrilineala indarra hartzen ari da.

Kororko buruzagiak 1915ean.

Zalantzan dago noiz gertatu zen lehendabiziko kontaktua Europarrekin. Ez dago argi Rui Lopez de Villalobos itsasgizonak 1543an irlak ikusi zituen edo ez. Erabateko frogarik ez dagoen arren, aditu batzuen ustez baliteke hegoaldeko uharteak ikusi izana. Nolanahi ere, europarrek aurkitu zuten Ozeano Bareko azken uharteetakoa izan zen Palau. Guam, Marianak, Mikronesia eta Marshall Uharteak bezala, Palau Espainiako Ekialdeko Indietako zati izan zen, eta Filipinetatik gobernatu zuten, 1898ko Espainia-Estatu Batuak Gerra arte. Desagigoaren ostean, Alemaniari saldu zizkion uharteak Espainiak.

1914-1944 bitartean Japoniaren mendeko lurraldea izan zen. Hiru hamarkada horietan, Japoniak kultura aldaketa ezarri zuen, eta merkatuko ekonomiak amaiera eman zion tribuen jabetzari. Japoniarrek han ezarri zuten beren itsas base handiena Bigarren Mundu Gerran, eta Estatu Batuek base hura mendean hartu zutelarik, Nazio Batuen Erakundeak Estatu Batuen babespean jarri zuten Palau 1947an. Bigarren Mundu Gerraren amaierarako Palauko bertako biztanleen kopurua 45.000tik 6.000ra murriztu zen.

Tommy Remengesau Jr..

1978an, Palauk uko egin zion Mikronesiako Estatu Federatuetan sartzeari, hizkuntza eta kultura desberdintasunak zirela-eta. 1979an konstituzio bat idatzi zen; konstituzio haren arabera arma nuklearrak edo hondakin erradioaktiboen biltegiak ezartzea debekatzen zen, atzerritarrei bertako lurrak erostea eragozten zitzaien, etab. Baina, Estatu Batuen presioen ondoren, konstituzioan hainbat aldaketa sartu ziren eta Estatu Batuekiko elkartasun askeko hitzarmena onartu zen 1987an. Hurrengo urtean legez kanpo utzi zen konstituzioaren aldaketa baina, azkenean, 1994an onartu zen Estatu Batuekiko hitzarmena. Palau Estatu Batuei elkarturiko estatu burujabe bihurtu zen horrela (Estatu Batuen esku dago Palauko defentsaren ardura). Burujabetasuna lortu ondoren eta 2001. urtea arte, Kuniwo Nakamura izan zen Palauko agintaria. 2000, 2004, 2012 eta 2016an, Tommy Remengesau Jr. hautatu zuten lehendakari.

Gobernua eta administrazioa

Politika

Gaur egungo konstituzioa 1981ean sartu zen indarrean. Konstituzio horren arabera, herrialdea errepublika demokratikoa da; presidentea da estatuburua eta gobernuburua. Aginpide legegilea Senatuak eta Ordezkarien Ganberak osaturiko Nazio Biltzarraren esku dago. 2006an hiriburua Kororretik Melekeok estatuko Ngerulmud herrixkan eraikitako bulego berrietara lekualdatu zen.

Banaketa administratiboa

Sakontzeko, irakurri: «Palauko estatuak»

Palauko hamasei estatuak.

Palau hamasei estatutan banaturik dago (1984ra arte udalerri estatusa zutenak):

Estatua	Eremua (km²)	Biztanleria (2012)
Aimeliik	44	281
Airai	59	2.537
Angaur	8,06	130
Hatohobei	0,9	10
Kayangel	1,7	76
Koror	60,52	11.670
Melekeok	26	300
Ngaraard	34	453
Ngarchelong	11,2	281
Ngardmau	34	195
Ngaremlengui	68	310
Ngatpang	33	257
Ngchesar	43	287
Ngiwal	17	226
Peleliu	22,3	510
Sonsorol	3,1	42

Historikoki, biztanlerik gabeko Chelbacheb edo Rock Islands uhartediak ez du estaturik osatu, eta ez da inongo estaturen barruan sartua, baina Kororrekin lotu ohi da.

Demografia

Biztanleria

Palauko lehiakideak 2008ko Pekingo Olinpiar Jokoetan.

21.503 biztanle zituen 2016an.^[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak %19,7 dira, 15-24 urte bitartekoak %16,6, 25-54 urte bitartekoak %45,9, 55-64 urte bitartekoak %9,7 eta 65 urtetik gorakoak %8,1. Bizi itxaropena 73,4 urtekoa da; 70,2 urtekoa gizonezkoena eta 76,8 urtekoa emakumezkoena (2017ko zenbatespenak).^[6]

Banaketa etnikoa

Palauarrak %73 dira, karolinarrak %2, eta asiarrak (filipinarrak, txinatarrak eta korearrak batez ere) %21,7 (2015eko datuak).^[6]

Hizkuntzak

Palau osoan bi hizkuntza ofizial daude: ingelesa eta palauera; azken hau ez da, inguruko hizkuntza gehienak bezala, hizkuntza polinesiarra edo mikronesiarra eta, Marianetako chamorrorekin batera, azpitaldea osa lezake familia malayo-polinesiarrean.

Palauko estatu batzuetan beste hizkuntza batzuk ere dira koofizialak^[7]:

Oso hiztun gutxi dituzten azken bi hauek hizkuntza mikronesiarrak dira, eta uhartedi nagusitik aldenduta dauden uharte horietan mintzatzen dira. Arrazoi historikoengatik japonierak zabalpen handia izan du, eta tagaloa da uhartediko laugarren hizkuntza, inolako estatus ofizialik gabea; batez ere 1990eko hamarkadatik aurrera Filipinetatik etorritakoen hizkuntza da.

Erlijioa

Katolikoak %45,3 dira, protestanteak %34,9 (ebanjelikoak %26,4, adbentistak %6,9), Modekngeiren jarraitzaileak %5,7, musulmanak %3, mormoiak %1,5 (2015eko datuak).^[6]

Ekonomia

Palauko Rock Islands, turismo erakargarrietako bat.

Ekonomiari dagokionez, ez da herrialde aurreratua, eta Estatu Batuen laguntza tekniko zein ekonomikoaren mende dago. Nekazaritza bertako beharrak asetzera bideratua da; fruta tropikalak lantzen dira batez ere. Arrantza ere egiten da, eta diru asko ateratzen du estatuak atzerriko itsasontziei arrantzarako baimenak saltzetik; dena dela, legez kanpoko arrantza oso zabalduta dago. Turismoa garrantzi handiko jarduera eta atzerriko dibisen iturria da, baina eragozpen handiei aurre egin behar izan die, uharteetara iristeko eragozpenak eta azpiegitura kaskarrak zirela-eta; azken urteetan aurrerapen handiak egin dira, Ozeano Bareko hegazkin bidezko komunikazioaren garapenari esker batez ere.

Erreferentziak

Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2018/8/21 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.

↑ 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).
↑ ^a ^b World Population Prospects: The 2017 Revision, esa.un.org
↑ Climatological Information for Palau Islands, Pacific Islands, United States. Hong Kong Observatory, weather.gov.hk.
↑ ^a ^b Palau. Historical Boys' Clothing, histclo.com (Noiz kontsultatua: 2018-8-21).
↑ Fitzpatrick, Scott M.. Early human burials in the western Pacific: evidence for c.3000 year old occupation on Palau. users.clas.ufl.edu (Noiz kontsultatua: 2018-8-21).
↑ ^a ^b ^c Palau. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-8-21).
↑ Palau Ethnologue webgunea, ethnologue.com.

Kanpo estekak

(Ingelesez) CIA - World Factbook Geografia, biztanleria, politika eta ekonomia datuak.

Datuak: Q695
Multimedia: Palau / Q695

[1] 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).

[zenbatespen-2] World Population Prospects: The 2017 Revision, esa.un.org

[3] Climatological Information for Palau Islands, Pacific Islands, United States. Hong Kong Observatory, weather.gov.hk.

[hist-4] Palau. Historical Boys' Clothing, histclo.com (Noiz kontsultatua: 2018-8-21).

[5] Fitzpatrick, Scott M.. Early human burials in the western Pacific: evidence for c.3000 year old occupation on Palau. users.clas.ufl.edu (Noiz kontsultatua: 2018-8-21).

[cia-6] Palau. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2018-8-21).

[7] Palau Ethnologue webgunea, ethnologue.com.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]