زبان گیلکی
زبان گیلکی (به گیلکی: گیلٚکی زٚوان) از گروه زبان‌های ایرانی شاخهٔ شمال غربی است که زبان مادری مردم گیلک و بیشتر مردم استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای همسایه، مانند استانهای مازندران، قزوین و البرز و قم و نیز تهران و اردبیل و زنجان است.[۳][۴] گیلکی از شرق با زبان مازندرانی و از غرب با زبان تالشی و از جنوب با زبان تاتی همسایه است و در درون گستره خود گونه‌هایی دارد.[۶]
| گیلٚکی | |
|---|---|
| گیلٚکی/gilⲑki | |
 | |
| زبان بومی در | ایران، استان گیلان و جوامع کوچکتری در استانهای مازندران، قزوین، تهران و البرز، و اردبیل، وزنجان،[۱][۲][۳][۴][۵] |
| منطقه | جنوب غربی دریای کاسپین |
شمار گویشوران | ۴ میلیون نفر (بدون تاریخ) |
| الفبای عربی الفبای گیلکی الفبای لاتین | |
| کدهای زبان | |
| ایزو ۳–۶۳۹ | glk |
| زبانشناسی | 58-AAC-eb |
 مناطقی که زبان گیلکی به عنوان زبان مادری استفاده می‌شود. | |
زبان گیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی و در مجموع زبان‌های کرانه دریای کاسپین یعنی زبان‌های کاسپین است.[۷] افزون‌بر گیلکی این خانواده شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی و تاتی است.[۷] به‌باور زبان‌شناسانْ گیلکی زبان خواهر مازندرانی می‌باشد و نزدیک‌ترین زبان از دید دستوری به این زبان است.[۸] از دیدگاه تاریخی این زبانها به زبان پارتی (اشکانی) وابستگی دارند.[۷] گیلکی با دیگر زبان‌های ایرانی شمال غربی نزدیکی دارد.[۹]
دستور زبان
ویرایشدر این زبان چهارده گونه زمان دستوری وجود دارد. ماضی: ساده، استمراری، مستمر، نقلی، التزامی، بعید، ابعد، ابعد دستوری و کامل. مضارع: ساده، مستمر، التزامی، مستقبل و کامل. بنابر نظر دونالد استیلو در دانشنامهٔ ایرانیکا، بیشترین تفاوت‌ها در دستورِ زبان میان گویشهای غربی و شرقی در افعال است[۱۰] و از لحاظ علم صرف (تکواژشناسی) تاریخی بیشترین ویژگی‌های قابل‌توجه، پسوندهای سازندهٔ زمان فعل در گویش شرقی گیلکی است. سازندهٔ فعل زمان حال حاضر که ریشه در زبان‌های هندواروپایی دارد، گیلکی شرقی را با زبان مازندرانی و گویشهای سمنان (شهمیرزادی و سنگسری و افتری و سرخه‌ای و لاسگردی و نه خود گویش سمنانی) و تاتی شمالی و زازاکی متحد می‌کند. سازندهٔ زمان فعل گذشتهٔ شرطی که در گویش گورانی شمال کرمانشاه و منطقهٔ موصل دیده شده و گذشتهٔ تابعی در بلوچی، پسوند هست برای ریشهٔ گذشته و در جمله‌های شرطی در هر سه گویش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در هر دوی این ویژگی‌ها گویش غربی گیلکی بیشتر به گویشهای همسایه غربی و جنوبی خود شبیه است از آنجا که افعال زمان حاضر و افعال بی‌قاعده به همین شکل در تالشی جنوبی و کلوری و رودباری شکل گرفته‌اند.[۱۱]
پیشینه
ویرایشگیلکی از گروه زبان‌های شمال غربی ایرانی است. گروه زبان‌های کرانه دریای مازندران در خانوادهٔ زبان‌های ایرانی شامل زبان‌های تالشی، مازندرانی، گیلکی و تاتی است. در خانوادهٔ زبان‌های غربی ایرانی زبان‌های دیگری مانند کردی و لری و زبان بلوچی و زبان‌های مرکزی (راجی و گلپایگانی و زبان‌های ایران مرکزی و زبان زردشتیان یزد)[۱۲] و همچنین زبان سیوندی می‌باشند.
الفبا
ویرایشاین بخش به تمیزکاری نیاز دارد. محتویات این بخش ممکن است غیرقابل اعتماد و نادرست یا جانبدارانه باشند یا قوانین حقوق پدیدآورندگان را نقض کنند. |
الفبای گیلکی ۳۹ حرف دارد که مجموعه‌ای از تلفیق و آمیزش آنچه پاینده لنگرودی در کتاب فرهنگ گیل و دیلم خود آورد[۱۳] و بعد از آن، تأثیر بسیار زیادی که مجلهٔ گیله‌وا بر آثار مکتوب گیلکی گذاشت و در نهایت خط پیشنهادی گیلکی که به‌صورت منسجم و کامل اولین بار در سایت ورگ منتشر شد.[۱۴] سامانهٔ نوشتاری این خط همچون کردی و فارسی غیره به خط عربی است. همچنین در بعضی از سایت‌های اینترنتی از الفبایی بر پایهٔ الفبای لاتین استفاده می‌شود؛ که به شرح زیر است:
| خط عربی | خط لاتین | آوانگاری بین‌المللی | توضیحات |
|---|---|---|---|
| ◌َ | Aa | ||
| أ | Āā | ||
| ب | Bb | ||
| چ | Cc | ||
| د | Dd | ||
| ◌ِ | Ee | ||
| ◌ٚ | Ⲑⲑ | شکل دیگر: Əə | |
| گ | Gg | ||
| ه؛ ح | Hh | ||
| ی | İi | ||
| ج | Jj | ||
| ک | Kk | ||
| ل | Ll | ||
| م | Mm | ||
| ن | Nn | ||
| ◌ُ | Oo | ||
| ۋ | Öö | ||
| پ | Pp | ||
| ق؛ غ | |||
| ر | Rr | ||
| س | Ss | ||
| ش | Šš | شکل دیگر: Şş | |
| ت | Tt | ||
| ۊ | Uu | ||
| Üü | |||
| و | Vv | گاهی از حرف Ww نیز استفاده می‌شود. | |
| خ | Xx | ||
| ی | Yy | ||
| ز | Zz | ||
| ژ | Žž |
خطر نابودی
ویرایشبررسیهایی نشان می‌دهد زبان گیلکی در خطر است و پدران و مادران گیلک‌زبان به‌ویژه در شهرهای گیلک‌نشین اصرار دارند فرزندانشان فارسی صحبت کنند. این عامل، با کاهش دانسته‌های واژگان گیلک زبانها، از یک سو باعث اختلال در فرایند زایش واژگانی و دستوری گیلکی می‌شود و از سوی دیگر با تشدید دو زبانه شدن گیلکی و استفاده اجباری گیلک‌ها از واژگان فارسی در گفتگوهایشان، فرایند مرگ تدریجی زبان مادری گیلک‌ها را شتاب می‌دهد.[۱۵]
به ادعای بعضی منابع بی‌اعتنایی آموزش و پروش گیلان به زبان گیلکی و خالی بودن جای این زبان فراگیر گیلان، در فرایند آموزشی دانشگاه‌ها هم در این امر نقش‌آفرینی می‌کند، البته عنادی هم با گیلکی صحبت نمودن مشاهده نشده است.[۱۶][۱۷]
با توجه به روند تغییر زبان و لهجه در شهرستان‌های گیلان از جمله رشت، دو نسل آینده دیگر قادر به تکلم زبان گیلکی نیستند.[۱۸]
گفته شده است که بنابر اعلام مؤسسه مکس پلانک، زبان گیلکی دومین زبان ایرانی در معرض خطر است. به گفته مریم سادات فیاضی عضو هیئت علمی زبان و ادبیات پژوهشکده گیلان‌شناسی، گیلکی را می‌توان در طبقه‌ای میان «آسیب‌پذیر» و «به شدت در معرض خطر» جای داد. به گفته وی امروزه دیگر نمی‌توان گیلکی را در مقام زبانی تمام عیار به‌شمار آورد.[۱۹][۲۰]
آواشناسی زبان گیلکی
ویرایشواکههای زبان گیلکی
ویرایشزبان گیلکی شامل ۱۱ واکه به شکل زیر می‌باشد.[۲۱]
| ردیف | گیلکی | فارسی | آوانگاری | مثال | توضیحات |
| ۱ | أ | اَ | /æ/ | أحمد، زأی | - |
| ۲ | ئ (ائ) | اِ | /e/ | ائره | - |
| ۳ | ؤ (اؤ) | اُ | /o/ | اؤره، دامؤن | - |
| ۴ | ی (ای) | ای | /i:/ | ایران، ولی | - |
| ۵ | ۊ (اۊ) | او | /u:/ | پۊرد | - |
| ۶ | آ | آ | /ɑ:/ | آسمؤن، گیلان | - |
| ۷ | ˇ (ٚ) | - | /ə/ | سۊرخˇ گۊل، رٚشت | مصوتی بین زیر و زبر (فتحه و کسره) |
| ۸ | ۋ | - | تۋل | در زبان فرانسه به شکل (u) | |
| ۹ | ئؤ | - | /œ/ | دئؤ (دوق به لهجه گسکری) | این آوا در زبان لری و همچنین ترکی هم وجود دارد. |
| ۱۰ | یأ | - | - | تیأل (نیلوفر وحشی به لهجه گسکری) | پساوا - در ترکی هم موجود است. |
| ۱۱ | أؤ | - | /æo/ | چأؤدن، أؤؤ | میانپیش - آوایی که اول به صورت فتحه تلفظ می‌شود و بدون مکث لبها غنچه شده و ضمه را ادا می‌کند. |
در گیلکی مصوت‌های بسیار زیادی اضافه بر فارسی معیار ایران همچون‌مازندرانی و تالشی و کردی و… کاربرده می‌شود. این واکه‌ها با عوض کردن جایگاه مصوت‌ها بیان شده یا درجایگاه دیگری ادا می‌شوند
ادا کردن یک مصوت در جایگاه مصوت دیگر باعث ایجاد صدای مجهول از آن می‌شود یا ترکیبی اند
مصوت آ در ذات و سرشت زبان گیلکی همچون زبان‌های باستانی وجود دارد و هم به صورت مصوت‌های ترکیبی است البته مشخص نیست در ایرانی باستان اساساً آ با نشانه مصوت ā وجود داشته یا کشش بلند فتحه بوده است بعضی آها در واژه‌های قدیم اَ بوده‌اند مثلاً ماهی که درگیلکی مائی یا مایی گفته می‌شود ترکیبی از دو مصوت آ و ای یا گویش آ در جایگاه ای بوده است یا ادا کردن آ در جایگاه اَ در بسیاری از واژه‌های گیلکی مرسوم است
احتمالاً اُ و اِ کشیده که حالت کشیده و نه مجهول هستند در چند دهه اخیر بیشتر به کار برده می‌شوند ولی در گیلکی وجود دارند
- آ در جایگاه اَ گفته می‌شود
- فتحه یااَ در جایگاه آ گفته می‌شود و آ به صورت مجهول شنیده می‌شود
واکه‌های واو و یاء مجهول در گویش‌ها و لهجه‌های آن وجود دارد واو مجهول خصوصاً در بیه پیش گیلان زیاد به کار برده می‌شود:
- واو مجهول:مصوت اُ یا پیش در جایگاه او که لبها تنگ‌تر و گرد می‌شوند بیان می‌شود که او در آن به صورت مجهول شنیده می‌شود
- احتمالاً گفتن مصوت اُ در جایگاه او نیز وجود دارد
- یاء مجهول: مصوت اِ یا کسره در جایگاه مصوت ای تلفظ می‌شود که یاء به صورت مجهول شنیده می‌شود.
- همچنین تلفظ مصوت ای در جایگاه کسره یا اِ نیز وجود دارد
- شبیه به شوآی انگلیسی کسره یا اِدر جایگاه اَ یا فتحه بیان می‌شود یا بهتر است بگوییم لبها حالت آرامش به خود گرفته و کسره در حالتی خنثی و مرکزی لبها ادا می‌شود شاید گفتن فتحه نیز در این حالت وجود داشته باشد
- همچون لری و ترکی او (یا شاید اُ) در جایگاه ای ادا می‌شود
- او (شاید اُ) یا در ای بیان می‌شود
- آ با اُ ترکیب می‌شود خصوصاً در گیلکی بیه پیش و گالشی پرکاربرد است. از بین سه گویش زبان فارسی در گویش ایرانی (معیار مثلاً تهران) هنگام گفتن آ کمی گرد کردن و حالت اُ درآوردن لبها مرسوم است البته شاید به اندازه تنگی اُ
ایران:(:ɒ) سایر:(ɑ:)
شاید آ در جایگاه اُ نیز بیان می‌شود
- اُ یا ضمه در جایگاه آ بیان می‌شود ویژگی گویش گالشی و بیه پیش
- احتمالاً واکه اَ در ترکیب با او که در عربی نیز وجود دارد برای فارسی زبانانان نیز آشناست؛ ترکیبی است
(نیازمند بازنویسی نوشتن مثال اصلاح تخصصی زبان شنلسی و آواشناسی)
همخوان‌های زبان گیلکی
ویرایشهمخوانهای زبان گیلکی با فارسی یکی است با این‌حال از نظر واج‌شناسی تفاوت‌هایی دارند اگرچه تفاوت در حدی نیست که در صورت استفاده از آنها در زبان مقابل معانی واژگان تغییر یابد با این وجود برخی همخوان‌ها مانند آوای "k", "g" و "q" در این زبان از نظر مکان و نحوه تولید متفاوت از فارسی ادا می‌شود.
| لبی | لثوی | پسالثوی | نرمکامی | چاکنایی | |
| بیواک انسدادی | p | t | t͡ʃ | k | ʔ |
| واکدار انسدادی | b | d | d͡ʒ | ɡ | |
| بیواک سایشی | f | s | ʃ | x | h |
| واکدار سایشی | v | z | ʒ | ɣ | |
| خیشومی | m | n | |||
| روان‌ها | l, ɾ | ||||
| غلت‌ها | j |
واژه‌شناسی زبان گیلکی
ویرایشواژگان زبان گیلکی از ریشه ایرانی هستند و با سایر زبان‌های ایرانی در این زمینه مشابهت دارد. همبستگی واژگانی میان گیلکی و سایر زبان‌های شمال غربی ایران به‌ویژه مازندرانی، تالشی، کردی و زبان بلوچی بیشتر است. با این وجود واژه‌های دخیل فارسی و اصطلاحات روزمره فارسی در این زبان کاملاً مشخص است. در زبان گیلکی مانند فارسی تحلیلی اما اسم‌ها صرف می‌شوند. زبان گیلکی از هشت حالت صرفی اسم در ایرانی باستان سه حالت نهادی، اضافی و مفعولی را نگه داشته است. هرچند که ستاک و ماده اصلی اسم همان حالت نهادی آن است و پایانه صرفی، آن‌گونه که در ایرانی باستان بوده در این زبان باقی نمانده است. همچنین این زبان فاقد تثنیه و جنس دستوری است. پسوند جمع‌ساز اسم در زبان گیلکی أن (an) و ؤن (on) است. در نوشتارهای رسمی این پسوند، ان (ān) می‌باشد.
- صرف اسم در زبان گیلکی:
صرف حالات واژه (پئر per) به‌معنی پدر
| مفرد | جمع | |
|---|---|---|
| نهادی | پئر | پئران، پئرؤن |
| مفعولی | پئر'، پئرأ | پئران'، پئرانأ، پئرؤن'، پئرؤنأ |
| اضافی | پئر ٚ | پئران ٚ، پئرؤن ٚ |
نمونه واژگان
ویرایششماری از واژه‌های گیلکی به دو گویش بی ٚ پیشی (شرقی)، بی ٚ پسی (غربی) با برابر فارسی و انگلیسی آن:
| فارسی | گویش بی ٚ پیشی | گویش بی ٚ پسی | انگلیسی |
|---|---|---|---|
| صورت / چهره | دیم dim | دیم dim | Face |
| زمان | زمت zөmөt زمات zөmāt |
زمات zөmāt | Time |
| بالا | جؤر jor | جؤر jor | Up |
| پایین | جیر jir | جیر jir | Down |
| زیر | بۊن bun / بن bөn | بۊن bun / بن bөn | Under |
| پدر | پئر per | پئر per | Father |
| مادر | مأر mar | مار mār | mother |
| کودک / بچه | زأی zay / زأک zak | زأی zay / زأک zak | Baby / Kid |
| پسر | وچه/vacha | وچه/vacha | Boy |
| دختر | لاکۊ lāku / کیجه kijө | کؤر kor / لاکۊ lāku / کیلکا kilkā | girl / Daughter |
| پدر زن | زۊ پئر zu per | زن پئر zөn per | Father in law |
| مادر زن | زۊ مأر zu mar | زن مار zөn mār | Mother in law |
| خواهر زن | زۊ خاخۊر zu xāxur | زن خاخۊر zөn xāxur | Sister in law |
| برادر زن | زۊ برار zu bөrār | زن برار zөn bөrār | Brother in law |
| برادر شوهر | شۊ برار šu bөrār | مرد ٚ برار mөrdө bөrār | Brother in law |
| خواهر شوهر | شۊ خاخؤر šu xāxor | مرد ٚ خاخؤر mөrdө xāxor | Sister in law |
| مادر شوهر | شۊ مأر šu mar | مرد ٚ مار mөrdө mār | Mother in law |
| پدر شوهر | شۊ پئر šu per | مرد ٚ پئر mөrdө per | Father in law |
| بزرگ | پیلله pillө | پیلله pillө | Great |
| لیز / سُر | لیسک lisk | لیسک lisk | Lubricious |
| ترد و شکننده | کرچ kөrc | کرچ kөrc | Brittle |
| آویزان کردن / آویختن | وارگنئن vargөnen | وارگانئن vārgānen / اۊرگادن urgādөn / وارگادن vārgādөn | Hangning |
| به دنبال کشیدن | هأکشئن hakөšen | فأکشئن fakөšen | Drag |
| مکیدن | فۊدۊشتن fuduštөn | فۊدۊشتن fuduštөn / اۊدۊشتن uduštөn | Sucking |
| میل داشتن | وأستن vastөn | وأستن vastөn | Appetite or Desire |
| ریختن مایعات | فۊگۊدن fugudөn | فۊگۊدن fugudөn فۊکۊدن fukudөn |
Pouring of Liquids |
| درخت | دار dār | دار dār | Tree |
| زنبور | سیفتال siftāl | گرزک gөrzөk | Bee |
| سنجاقک | تیتیل titil / تیتیلاس titilās | چیچیلاس cicilās / ککر kөkөr | Dragonfly |
| گاو | گوْ gö گا gā |
گاب gāb | Cow |
| گربه / بچه گربه | پیچأ pica / پیچأ کۊته pica kutө | پیچأ pica / پیچأ کۊته pica kutө | Cat/Kitty |
| گردو | آغوز āquz | آغوز āquz | Nut |
| اردک | بیلی bili / سیکا sikā | بیلی bili | duck |
| مرغ خانگی | کرک kөrk | کرک kөrk | Hen |
| گنجشک | ملجه mөljө/ چیچینی cicini | چیچینی cicini چیشنک cišnek |
Sparrow |
| مار | میلۊم milum | لانتی lānti | Snake |
گویش‌ها
ویرایش
مردم گیلک زبان با گویشهای مختلف سخن می‌گویند که ریشه در زبان‌های ایران باستان دارد. در بین گویشهای مختلف زبان گیلکی از نظر فونتیک (بیان صوت و آوا) و صرف افعال اختلاف جزئی دیده می‌شود که ناشی از تحول تدریجی و ویژگی فرهنگی اقلیمی هر منطقه است. منوچهر ستوده گویشهای زبان گیلکی رایج در گیلان را به بخش‌های زیر تقسیم کرده است:[۲۲][۲۳]
- گویش بیه‌پیشی (گویش جلگه نشینان خاور سفیدرود): رودسر، اشکور پایین و بالا، لاهیجان، لنگرود، کنار فریضه و جز آن را شامل می‌شود.
- گویش بیه‌پسی (گویش جلگه نشینان باختر سفیدرود): انزلی، صومعه‌سرا، فومن، رشت، چهار فریضه، گسکر، کسما، تولم، شفت، خمام، موازی، کهدم، لشت نشا را شامل می‌شود.
- گالشی که زبان مردم کوهپایه گیلان است.
نادر جهانگیری دربارهٔ گونه‌های گیلکی این چنین گفته است:
گیلکی خود سه گونه عمده دارد.
الف. گونه گیلکی لاهیجان (بیه‌پیش) در منطقه‌ای محدود از شمال به دریای مازندران، از جنوب به بلندی‌های سیاهکل، از غرب به آستانه و حسن‌کیاده تا مرزهای کوچصفهان و از شرق به لنگرود و رودسر و رامسر که به تدریج با زبان مازندرانی می‌آمیزد.
ب. گونه گیلکی رشت (بیه‌پس) که در رشت، خشکبیجار، بندر پهلوی (انزلی)، فومن و شفت، خمام به آن سخن می‌گویند.
ج. گونه گالشی گونه دیگری از گونه‌های گیلکی است که مردم نواحی کوهستانی گیلان و مناطق کوهستانی مازندران به آن سخن می‌گویند.[۲۴]
گویش الموتی تعیین جایگاه گویش الموتی نسبت به دیگر گویشهای شمال غربی، کار دشواری است، به طوری که برخی آن را گونه‌ای از گیلکی[۲۵] و برخی آن را مازندرانی (طبری) و برخی دیگر نیز آن را تاتی می‌نامند.
به‌طور کلی شهرهای گیلک‌نشین و شهرهایی که در آنها زبان گیلکی رایج است به شهر زیر می‌باشند:
رضوانشهر،[۲۶][۲۷] فومن،[۶][۲۳][۲۸] شفت،[۲۹] انزلی،[۳۰] صومعه‌سرا،[۳۱][۳۲] رودبار[۳۳][۳۴] و رشت[۳۵][۳۶] در باختر سپیدرود و آستانه،[۳۷] لاهیجان،[۳۸] دیلمان،[۳۹][۴۰] سیاهکل،[۳۹][۴۱][۴۲][۴۳] لنگرود،[۴۴] املش،[۴۵] رودسر[۲۳] و اشکورات[۴۶] در خاور سپیدرود و رامسر،[۴۷][۴۸][۴۹] کتالم و سادات‌شهر،[۵۰] شیرود،[۵۱][۵۲][۵۳] تنکابن[۵۱][۵۲][۵۴][۵۵][۵۶] و چالوس[۵۷][۵۸]در استان مازندران و اکثریت شهرهای کوچک و بزرگ و روستاهای استان گیلان و غرب مازندران و بخش‌هایی از استان قزوین و البرز است
مردم شمال غربی گیلان، به زبانی دیگر از خانواده زبان‌های کاسپین که زبان تالشی باشد تکلم می‌کنند. گیلکی نزدیکی زیادی با زبان مازندرانی داشته و گویشوران این دو زبان تا حد نسبتاً زیادی می‌توانند سخنان هم دیگر را بفهمند. گیلکی تنها در ایران رواج دارد و شبکه استانی گیلان بخشی از برنامه‌های تلویزیونی خود را به این زبان اجرا می‌کند. گیلکی به عنوان زبان رسمی جلسات شورای شهرستان رشت تعیین شده است.[۵۹] باید توجه کرد که نه تنها میان گیلکی و مازندرانی تفاوت‌های زیادی وجود دارد بلکه هر یک از این دو گونه زبانی دارای لهجه‌های فراوانند.[۶۰] زبان گیلکی مشتمل بر سه گویش اصلی است، بیه‌پسی، بیه‌پیشی و گالشی که در کوهستان‌های جنوب گیلان و غرب مازندران رایج است. بیه‌پیش و بیه‌پس توسط رودخانه سپیدرود از هم جدا می‌گردند.[۶۱] با اینکه گیلکی دارای سه گویش اصلی است اما لهجه هر شهر گیلان تفاوت ناچیزی با بقیه شهرها دارد. برای زبان گیلکی چند لهجه یا زیرگویش تعیین شده است که عبارتند از: رشتی، رودباری، صومعه‌سرایی، لاهیجانی، لنگرودی، رودسری، بندرانزلی، خمامی (در خمام و خشکبیجار)، لشت نشائی و فومنی (در فومن و شفت).[۲۹] به گفته حسین وثوقی زبان گیلکی به دو گویش غربی و شرقی تقسیم می‌شود و مردم شهرهای رشت، انزلی، صومعه‌سرا، لشت نشا و کوچصفهان به گویش غربی و مردم شهرهای لاهیجان، لنگرود، رودسر و کلاچای به گویش شرقی صحبت می‌کنند.[۶۲] حسین وثوقی حد شرقی زبان گیلکی را تا کلاچای می‌داند.[۶۳] به اعتقاد عباس خائفی گویش رامسری یکی از گویشهای موجود در زبان گیلکی در حاشیه دریای مازندران است. هر چند این شهرستان در استان مازندران واقع شده است اما همانند شهرستان تنکابن به زبان گیلکی سخن می‌گویند و از آداب و رسوم گرایش یافته به استان گیلان برخوردارند.[۶۴] به گفته ایوب رسایی گیلکی شرقی شامل گویشهای لاهیجان، رودسر، گالش و تنکابن می‌شود و گیلکی غربی شامل گویشهای رشت، فومن و رودبار می‌شود.[۶۵] گیلکی در رامسر و تنکابن با زبان مازندرانی درمی‌آمیزد.[۶۶] بهرام فره وشی زبان‌شناس و متخصص زبان‌های ایرانی، گویش منطقه لاهیجان را گونه‌ای میانه مازندرانی و گیلکی می‌داند.[۶۷][۶۸] گاه گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به مازنی-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به گروه زبان گیلکی اضافه می‌شوند.[۶۹] و گاه نیز گویش تنکابن به عنوان آخرین گویش از زبان مازندرانی در مطالعات زبانشناسی شناخته می‌شود.[۷۰][۷۱][۷۲] زبان گیلکی به دو گویش غربی (بیه‌پس) و شرقی (بیه‌پیش) تقسیم می‌شود و گاه دو گویش دیلمی-اشکوری و گویش بینابین چابکسری-تنکابنی (رامسری-تنکابنی) که به طبری-گیلکی (محدوده تنکابن تا چابکسر) معروف است هم به این فهرست اضافه می‌شوند.[۷۳]
ادبیات گیلکی
ویرایشزبانهای گیلکی و مازندرانی را می‌توان زبان دوم مذهب زیدی در سده‌های هشتم و نهم دانست از آن دوران کتب فراوانی بجای مانده که با توجه به آنها می‌توان این زبان را پس از فارسی با قدمت‌ترین زبان ایرانی دانست که نگارش ادبی تاریخی دارد. از کتب زیدی باقی مانده که به زبان‌های گیلکی و عربی نگاشته شده می‌توان به چند تفسیر زیدی قران مانند: تفسیرکتاب الله، تفسیرمغنیسا، تفسیرقرآن سورتچی، تفسیرقران نسخه اسکاتلند و همچنین کتابی دربارهٔ مذهب زیدی به نام الابانه به عربی و گیلکی توسط ابوجعفر محمد بن یعوب نگاشته شده همچنین کتبی مانند: اول مخشیه زیدی، دوم مخشیه زیدی، مقامات الحریری، الکفایه و چند کتاب دیگر به گیلکی نگاشته شده‌اند.[نیازمند منبع]
فهلویات
ویرایشدر میان اشعار گویندگان بعد از اسلام به آثاری برمی‌خوریم که به زبان گیلکی کنونی نزدیک است. فهلویات شامل اشعاری (دوبیتی) است به گویشهای غرب و مرکز و شمال ایران.[۷۴] مناطق فهله عبارت هستند از اصفهان و ری و همدان و ماه نهاوند و آذربایجان اما می‌توان از دیدگاه زبانشناسی گیلان را نیز شامل این مناطق دانست.[۷۵]
هساشعر
ویرایشهساشعر سبکی مدرن از شعر گیلکی و بعداً مازندرانی است که توسط شاعران گیلک از جمله محمد بشرا، رحیم چراغی و محمد فارسی از اوایل دهه هفتاد پایه‌ریزی شد. هساشعر موجز و کوتاه است و علی‌رغم مدرن بودن از لحاظ زبان و شیوه بیان، فضای آن عموماً طبیعت محض و به دور از فضای شهری است.[۷۶]
جستارهای وابسته
ویرایشپانویس
ویرایش- ↑ Foundation, Encyclopaedia Iranica (2021-06-17). "Welcome to Encyclopaedia Iranica". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 2022-02-02.
- ↑ "Māzandarān: Language and People (The State of Research) on JSTOR". JSTOR (به انگلیسی). Retrieved 2017-07-06.
- ↑ ۳٫۰ ۳٫۱ Encyclopedia of the Stateless Nations: S-Z ,James Minahan Greenwood Publishing Group, 2002 ,P.666
- ↑ ۴٫۰ ۴٫۱ Rüdiger Schmitt: Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte. Wiesbaden (Reichert) 2000
- ↑ Encyclopædia Iranica | Articles
- ↑ ۶٫۰ ۶٫۱ وبسایت ادبیات گیلکی، مسعود پورهادی
- ↑ ۷٫۰ ۷٫۱ ۷٫۲ گارنیک آساطریان - زبان دیمیلی در دانشنامه ایرانیکا- [۱] Garnik Asatrian, - Dimli in Encyclopædia Iranica
- ↑ برجیان، حبیب. «کاهش توجه به زبان مازندرانی در قرن بیستم». ایرنا. دریافت‌شده در ۱۹ دسامبر ۲۰۲۰.
- ↑ اشمیت، رودیگر، راهنمای زبان‌های ایرانی، جلد دوم: زبان‌های ایرانی نو، ترجمه پارسی زیر نظر حسن رضایی باغ‌بیدی، تهران: انتشارات ققنوس، ص۴۳۷
- ↑ Verbs. The major differences in grammar between Western and Eastern Gīlakī are found in the verb, (Donald Stilo), “GĪLĀN x. LANGUAGES,” Encyclopædia Iranica, online edition
- ↑ In terms of historical morphology, the most significant features are two tense formants in Eastern Gīlakī (see Table 6a): (1) the present tense formant, -ən-, which originates in Indo-European *-ent-, the formant of the active present participle. This feature unites Eastern Gīlakī with Māzandarānī, the dialects in the Semnān area (including Šahmīrzādī, Sangesarī, Aftarī, Sorḵaʾī, Lāsgerdī, but not Semnānī itself), Northern Tātī, and Zāzākī/Dimlī (q.v.) in eastern Turkey (immigrated from former Deylam abutting on Gīlakī-speaking areas). (2) The past conditional formant, -èn- (see Table 6a ), which parallels the conditional -èn- in Gōrānī/Gūrānī (q.v.; found north of Kermānšāh and in the area of Mosul) and in Baluchi past subjunctive -ēn- (Rastorgueva, pp. 336-37), is suffixed to the past root and used in irrealis conditional sentences in all three languages. In both of these features, Western Gīlakī behaves more like its western and southern neighbors, since the present and imperfect tenses are formed the same way they are in Southern Ṭālešī, in Kolūrī Tātī, and in Rūdbārī., (Donald Stilo), “GĪLĀN x. LANGUAGES,” Encyclopædia Iranica, online edition
- ↑ Gernot L. Windfuhr- Central Dialects in Encyclopædia Iranica گویشهای مرکزی ایران- گ.ل. ویندفهر- دانشنامه ایرانیا http://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v5f3/v5f3a001.html[پیوند مرده]
- ↑ محمود پاینده لنگرودی. فرهنگ گیل و دیلم. نشر امیرکبیر. ۱۳۶۸.
- ↑ http://v6rg.com/?p=10458
- ↑ «مرگ تدریجی یک زبان». ایسنا.
- ↑ «آیا واقعاً گیلکی، می‌میرد!؟ آیا زبان گیلکی در آستانه نابودی است؟». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ اکتبر ۲۰۱۴.
- ↑ [www.parsine.com/fa/news/155834/زبان-گیلکی-رو-به-انقراض-پیش-می-رود «زبان گیلکی رو به انقراض پیش می‌رود»] مقدار
|نشانی=را بررسی کنید (کمک). - ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۶ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۴ فوریه ۲۰۱۸.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۸ سپتامبر ۲۰۱۸. دریافت‌شده در ۲۰ ژوئیه ۲۰۲۰.
- ↑ «گیلکی دومین زبان ایرانی در معرض خطر است». ایسنا.
- ↑ بخش‌زاد محمودی، جعفر(۱۳۹۰)، دستور زبان گیلکی: صرف و نحو و آیین نگارش (چاپ دوم)، رشت: نشر گیلکان.
- ↑ دکتر منوچهر ستوده، سال۱۳۳۲، فرهنگ گیلکی، ص۱۷–۱۸
- ↑ ۲۳٫۰ ۲۳٫۱ ۲۳٫۲ «مرگ تدریجی یک زبان». خبرگزاری ایسنا. ۸ مهر ۱۳۹۳.
- ↑ گویش گیلکی لاهیجان. واژه‌نامه و پاره‌ای ویژگی‌های آوایی و ساخت‌واژه‌ای. جلد اول. دکتر نادر جهانگیری. چاپ دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
- ↑ «ALAMŪT – Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org. دریافت‌شده در ۲۰۲۰-۱۲-۲۷.
- ↑ http://rezvanshahr.gilan.ir/node/76[پیوند مرده]
- ↑ Gernot L. Windfuhr- Central Dialects in Encyclopædia Iranicaگویشهای مرکزی ایران- گ.ل. ویندفهر- دانشنامه ایرانیکاhttp://www.iranicaonline.org/newsite/index.isc?Article=http://www.iranicaonline.org/newsite/articles/unicode/v5f3/v5f3a001.html[پیوند مرده]
- ↑ «فرمانداری فومن-تاریخچه». بایگانی‌شده از اصلی در ۶ ژوئیه ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۹.
- ↑ ۲۹٫۰ ۲۹٫۱ https://www.ethnologue.com/language/glk
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۲ دسامبر ۲۰۱۵. دریافت‌شده در ۱۱ مارس ۲۰۱۹.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۵ ژوئن ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰.
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۸ ژوئن ۲۰۱۷. دریافت‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۹.
- ↑ تا یک شاعر با یک زبانی صحبت می‌کند آن زبان نمی‌میرد.
- ↑ زبان تاتی (توصیف گویش تاتی رودبار)، دکتر جهاندوست سبزعلیپور.
- ↑ «اطلس فرهنگی ایران». بایگانی‌شده از اصلی در ۲۶ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰ اکتبر ۲۰۱۹.
- ↑ شهرداری رشت[پیوند مرده]، بازدید: مارس ۲۰۱۱.
- ↑ رابینو، هـ ل، ج۱، ص۶۷، ولایات دارالمرز ایران، گیلان، ترجمه جعفر خمامی‌زاده، تهران، بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۰ش.
- ↑ Bromberger, Christian (2012). "LĀHIJĀN". [[ایرانیکا|Encyclopædia Iranica]] (به انگلیسی). Archived from the original on 08 February 2013. Retrieved 2012-20-07.
{{cite encyclopedia}}: Check date values in:|تاریخ بازبینی=و|تاریخ بایگانی=(help); URL–wikilink conflict (help) - ↑ ۳۹٫۰ ۳۹٫۱ http://shahrdari-siahkal.ir/HomePage.aspx?TabID=4678&Site=DouranPortal⟪=fa-IR[پیوند مرده]
- ↑ "Gilaki: A language of Iran" Ethnologue
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۱۷ مه ۲۰۲۱. دریافت‌شده در ۱۷ مارس ۲۰۱۹.
- ↑ http://www.chargoshe.ir/iran/city/694
- ↑ Stilo, Don "A Description of the Northwest Iranian Project at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology"
- ↑ «نسخه آرشیو شده». بایگانی‌شده از اصلی در ۳۱ مه ۲۰۱۹. دریافت‌شده در ۲۹ ژانویه ۲۰۲۰.
- ↑ http://guilan.irib.ir/نمایش-محتوای-تولیدات-ویژه/-/asset_publisher/ugRs8EYqvk8c/content/نام-واژه-املش/pop_up?_101_INSTANCE_ugRs8EYqvk8c_viewMode=print[پیوند مرده]
- ↑ نویسنده، شعبانی منصور. منبع، ادب پژوهی - 1393 - دوره: 8 - شماره: 30 - صفحه:81 -99.
- ↑ (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج ۲۶، ص ۲۷۶؛ عطوفت‌شمسی، ص ۷۵
- ↑ سفرنامه ملگونوف به سواحل جنوبی دریای خزر، صفحهٔ ۵۷
- ↑ سفرنامه یاسنت لویی رابینو، صفحهٔ ۴۶
- ↑ Iranian History at a Glance By Dr Reza Shabani Published by Alhoda UK ISBN 964-439-005-9, 9789644390050, Page 154
- ↑ ۵۱٫۰ ۵۱٫۱ خطای یادکرد: خطای یادکرد:برچسب
<ref> غیرمجاز؛ متنی برای یادکردهای با نامToolAutoGenRef3وارد نشده است. (صفحهٔ راهنما را مطالعه کنید.). - ↑ ۵۲٫۰ ۵۲٫۱ «تنکابن». دانشنامه جهان اسلام. دریافت‌شده در ۲۰۱۷-۰۷-۰۷.
- ↑ گویشهای زبان گیلکی. واژه‌نامه و پاره‌ای ویژگی‌های آوایی و ساخت‌واژه‌ای. جلد اول. دکتر نادر جهانگیری. چاپ دانشگاه مطالعات خارجی توکیو.
- ↑ زبانp://ahouraa.ir/1392/01/27/zaban%20tabari زبان تبری]
- ↑ "زبان تبری یا مازندرانی". bonyadtabari.ir. Archived from the original on 12 March 2016.
- ↑ "گویش مردمان گیلان و مازندران". parsi.wiki. Archived from the original on 16 October 2016.
- ↑ http://www.chalouscity.ir/HomePage.aspx?TabID=4640&site=DouranPortal〈=fa-IR[پیوند مرده]
- ↑ Foundation، Encyclopaedia Iranica. «Welcome to Encyclopaedia Iranica». iranicaonline.org (به انگلیسی). دریافت‌شده در ۲۰۲۲-۰۲-۰۲.
- ↑ http://www.irna.ir/fa/News/80895273/اجتماعی/گیلکی__زبان_رسمی_جلسات_شورای_شهرستان_رشت_شد
- ↑ ایران کلباسی، گویش کلاردشت، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ۱۳۷۶ ص. شانزده
- ↑ Stilo, Don "A Description of the Northwest Iranian Project at the Max Planck Institute for Evolutionary Anthropology"
- ↑ حسین، وثوقی (۱۳۷۱). «زبان و گویش معیار» (PDF). مقالات زبانشناسی. ۸ (۹): ۲۰.
- ↑ حسین، وثوقی (۱۳۷۱). «زبان و گویش معیار» (PDF). مقالات زبانشناسی. ۸ (۹): ۲۰.
- ↑ خائفی، عباس (۱۳۹۵). «بررسی ماضی نقلی در گویشهای حاشیه دریای خزر». گردهمایی انجمن ترویج زبان و ادب فارسی ایران. ۱۱: ۲۰.
- ↑ رسایی، ایوب (۱۳۸۵). «گویش گیلکی فومنات». مجلهٔ زبان و ادب، شماره ۳۰، دانشکده ادبیات، دانشگاه علامه طباطبایی (۳۰): صفحه ۶۵.
- ↑ Gordon, R.G. , Jr. (2005). Ethnologue: Languages of the World, 15th edition. (Dallas, TX: SIL International). Online version "Archived copy". Archived from the original on 2016-11-07. Retrieved 2009-11-12.
{{cite web}}: نگهداری یادکرد:عنوان آرشیو به جای عنوان (link) - ↑ فره وشی، بهرام. «زبانها و گویشهای ایرانی / بهرام فره وشی». مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی. دریافت‌شده در ۵ اوت ۲۰۲۰.
- ↑ فره وشی، بهرام. «زبانها و گویشهای ایرانی». پرتال جامع علوم انسانی. دریافت‌شده در ۵ اوت ۲۰۲۰.
- ↑ دکتر فرزاد بختیاری مرکیه، تاریخ کنفرانس بین‌المللی =بررسی مسائل جاری زبانها، گویش‌ها و زبانشناسی14_15، ۲.
- ↑ اشمیت، رودیگر (١٣٨٢). راهنمای زبان‌های ایرانی. به کوشش ترجمه زیر نظر حسن رضایی باغ بیدی. تهران: انتشارات ققنوس. ص. صفحه ۴۹۰ جلد دوم. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۴۸۸-۰.
- ↑ نصری اشرافی، جهانگیر (١٣٧٧). واژه‌نامه بزرگ تبری. به کوشش حسین صمدی و سید کاظم مداح و کریم الله قائمی و علی اصغر یوسفی نیا و محمود داوودی درزی و محمد حسن شکوری و عسکری آقاجانیان میری و ابوالحسن واعظی و ناصر یداللهی و جمشید قائمی و فرهاد صابر و ناعمه پازوکی. تهران: اندیشه پرداز و خانه سبز. ص. صفحه ۳۱ جلد اول. شابک ۰-۵-۹۱۱۳۱-۹۶۴ مقدار
|شابک=را بررسی کنید: checksum (کمک). - ↑ واژه‌نامه بزرگ تبری، گروه پدید آورندگان به سرپرستی: جهانگیر نصراشرفی و حیسن صمدی، سال 1377، جلد اول، ص 31
- ↑ دکتر فرزاد بختیاری مرکیه، تاریخ کنفرانس بین‌المللی =بررسی مسائل جاری زبانها، گویش‌ها و زبانشناسی14_15، ۲.
- ↑ Thus fahlavīyāt include poems composed in the former dialects of western, central, and northern Persia
- ↑ Aḥmad Tafażżolī, Fahlaviyat in Encyclopædia Iranica [۲][پیوند مرده] Rastorgueva, V. , Kerimova, A. , Mamedzade, A. , Pireiko, L. , Edel’man, D. & Lockwood, R. M. 2012. The Gilaki Language. Uppsala: Acta Universitatis Upsaliensis.
- ↑ کوته‌سرایی، نوشته سیروس نوذری، صفحهٔ ۳۱۴
منابع
ویرایش- لکوک، پیر (۱۳۹۰). «گویشهای حاشیه دریای خزر و گویشهای شمال غرب ایران». راهنمای زبان‌های ایرانی. ج. ۲. ترجمهٔ آرمان بختیاری، عسکر بهرامی، حسن رضایی باغ‌بیدی، نگین صالحی‌نیا. تهران: انتشارات ققنوس. ص. ۴۸۹-۵۱۵. شابک ۹۶۴-۳۱۱-۳۹۰-۶.
پیوند به بیرون
ویرایش