تستوسترون
تِستوستِرون (به انگلیسی: Testosterone) یک هورمون جنسی و استروئید آنابولیک[۲] مهم موجود در بدن پستان‌داران از جمله انسان (به ویژه مردان) است که اثرات آندروژنیک و آنابولیک دارد.
 ساختار مولکولی | |
| داده‌های بالینی | |
|---|---|
| گروه دارویی | هورمون جنسی استروییدی |
| داده‌های فارماکوکینتیک | |
| زیست فراهمی | پایین (به دلیل وجود اثر عبور اول) |
| پیوند پروتئینی | ۹۷ تا ۹۹/۵ درصد |
| متابولیسم | کبد، عمدتاً از طریق اکسایش-کاهش و زیست‌دگرگونی |
| نیمه‌عمر حذف | ۲ تا ۴ ساعت |
| دفع | ادرار (۹۰٪) و مدفوع (۶٪) |
| شناسه‌ها | |
| شمارهٔ سی‌ای‌اس | |
| پاب‌کم CID | |
| CompTox Dashboard (EPA) | |
| ECHA InfoCard | 100.000.336 |
| داده‌های فیزیکی و شیمیایی | |
| فرمول شیمیایی | C19H28O2 |
| جرم مولی | ۲۸۸٫۴۲ |
| نقطه ذوب | ۱۵۱ درجه[ابزار تبدیل: یکای ناشناخته] |
تستوسترون در مردان، دارای وظایف متعددی است. این هورمون در تکوین دستگاه تولید مثل در مردان و اندام‌هایی از جمله بیضه‌ها و پروستات، نقشی کلیدی دارد. این هورمون همچنین در بروز صفات ثانویه جنسی مانند افزایش حجم و رشد عضلات و استخوان‌ها و رویش موهای بدن، نقش مهمی دارد.[۳] علاوه بر این‌ها تستوسترون در سلامتی کلی بدن، نوع رفتارها و پیشگیری از پوکی استخوان در مردان، نقش دارد.[۴][۵][۶][۷][۸][۹]
تولید تستوسترون پیش از دو ماهگی جنین در رحم مادر آغاز میشود. تولید این هورمون در دوره بلوغ جنسی در پسران افزایش یافته و عامل اصلی تغییرات فیزیکی این دوران به‌شمار می‌آید. به‌طور متوسط بدن هر مرد، روزانه ۳۰ برابر بیشتر از بدن هر زن تستوسترون تولید می‌کند.[۱۰][۱۱]
تستوسترون همچنین به‌عنوان یک داروی تجویزی در درمان مردان دچار کم‌کاری غده‌های جنسی و در درمان برخی انواع سرطان پستان در زنان کاربرد دارد.[۱۲] تستوسترون از هورمون‌های استروییدی بدن از نوع آندروستان است که ساختمان اصلی سازنده آن را کلسترول تشکیل می‌دهد.[۱۳]
بیوشیمی
ویرایشبیوسنتز
ویرایشبیوسنتز یا تولید بیش از ۹۵ درصد از تستوسترون تولیدی در بدن مردان، توسط بیضه‌ها انجام می‌گیرد.[۱۴] مقدار باقی‌مانده نیز عمدتاً در غدد فوق کلیه تولید میشود. تولید تستوسترون در بدن زنان، توسط غدد فوق کلیه، تخمدان‌ها و در طول دورهٔ بارداری در جفت جنین انجام میشود.[۱۵]
تنظیم بیوسنتز
ویرایشبا کاهش تستوسترون در خون یا در زمان نیاز، توسط هورمون لوتئینی (LH) که از بخش پیشین غده هیپوفیز ترشح شده و با اثر بر سلول‌های بینابینی مقدار ترشح آن را افزایش می‌دهد. چند هورمون جنسی مردانه از جمله تستوسترون، دی هیدروتستوسترون و آندرستندیون ترشح می‌کنند که به مجموعهٔ آن‌ها آندروژن می‌گویند. تستوسترون به حدی بیشتر از هورمون‌های دیگر است که می‌توان آن را هورمون اصلی بیضه دانست، گرچه بخش زیادی از تستوسترون و شاید بیشتر آن در بافت‌های هدف به هورمون فعال‌تر دی‌هیدروتستوسترون تبدیل میشود. تستوسترون به وسیلهٔ سلول‌های بینابینی یا سلول‌های لایدیگ ترشح میشود که در میان بافت لابلای لوله‌های منی‌ساز قرار دارند و حدود ۲۰ درصد از وزن بیضه‌های بالغین را تشکیل می‌دهند. در دوران کودکی تقریباً هیچ سلول لیدیگی در بیضه‌ها وجود ندارد و تقریباً هیچ مقدار تستوسترون از بیضه‌ها ترشح نمی‌شود اما تعداد زیادی از این سلول‌ها طی دو سه‌ماهه نخست پس از تولد پسران و در مردان بالغ وجود دارد و لذا در این دو دوره مقدار زیادی تستوسترون از بیضه‌ها ترشح میشود. به علاوه اگر سلول‌های میان بافتی لیدیگ دچار تومور شوند مقدار زیادی تستوسترون ترشح می‌کنند؛ و بالاخره در صورت تخریب اپیتلیوم زایای بیضه‌ها بر اثر درمان با اشعهٔ X یا حرارت بیش از حد، سلول‌های لیدیگ که کمتر آسیب می‌بینند غالباً به تولید تستوسترون ادامه می‌دهند.[۱۶]
متابولیسم
ویرایشحدود ۳۳ درصد از تستوسترون پس از ترشح از بیضه‌ها، به سستی به آلبومین پلاسما متصل میشود.[۱۷] ۶۵ درصد آن نیز به‌طور محکم‌تر به نوعی بتا گلوبولین موسوم به گلوبولین متصل‌شونده به هورمون جنسی (SHBG) اتصال می‌یابد. حدود ۱/۵ تا ۲ درصد از تستوسترون تولید شده نیز به‌صورت آزاد و غیرمتصل وارد خون میشود.[۱۸] تستوسترون سپس حدود ۳۰ دقیقه تا چند ساعت در خون گردش می‌کند. تا آن زمان تستوسترون یا به بافت‌ها منتقل شده یا به محصولاتی غیرفعال تجزیه می‌گردد. بخش زیادی از تستوسترونی که در بافت‌ها مستقر میشود در سلول‌ها به دی‌هیدروتستوسترون تبدیل میشود به ویژه در اعضای خاص هدف مانند غدهٔ پروستات در مردان بالغ و دستگاه تناسلی خارجی جنین پسر. برخی از اثرات تستوسترون به این تبدیل وابسته‌اند درحالیکه برخی دیگر چنین نیستند.[۱۶]
تجزیه و دفع
ویرایشتستوسترونی که در بافت‌ها مستقر نشده به سرعت و عمدتاً در کبد به آندروسترون و دهیدرواپی‌اندروسترون سولفات تبدیل میشود و همزمان در کبد با زیست‌دگرگونی به صورت گلوکورونید یا سولفات (بیشتر گلوکورونید) در می‌آید. این‌ها یا از طریق صفرا به درون روده دفع می‌شوند یا از طریق کلیه‌ها وارد ادرار شده و دفع می‌گردند.[۱۶]
عملکرد
ویرایشتستوسترون مهم‌ترین هورمون مردانه و بسیار مؤثر در رشد و تکامل اندام‌های جنسی و بروز صفات ثانویه جنسی مردان مانند رویش موی صورت، بم شدن صدا، ریزش موی سر و خواص آنابولیک مانند رشد عضلات و توده استخوانی می‌باشد. این هورمون باعث جهش رشد در نوجوانان و توقف رشد قدی با بستن صفحات رشد در دو انتهای استخوان‌ها میشود. تستوسترون باعث ساخته شدن بافت‌ها می‌گردد. محل اصلی ساخت و ترشح این هورمون در بدن مردها بیضه است هر چند که مقدار کمی در غده فوق کلیوی هم تولید میشود لذا برداشتن بیضه‌ها موجب کاهش صفات ثانویه جنسی میشود.
به‌طور کلی تستوسترون مسئول ایجاد صفات متمایز بدن مردانه است. حتی در طول زندگی جنینی هم هورمون اچ‌سی‌جی، بیضه‌ها را وادار به ترشح مقادیر متوسطی از تستوسترون می‌کند و تستوسترون در تمام دورهٔ تکامل جنینی و حداقل ۱۰ هفته پس از تولد ترشح میشود؛ از آن پس در دوران کودکی تقریباً هیچ مقدار تستوسترون تولید نمی‌شود. اما در حدود سنین ۱۰ تا ۱۳ سالگی که شروع بلوغ است، ترشح تستوسترون تحت تأثیر هورمون‌های گنادوتروپیک هیپوفیز قدامی به سرعت افزایش می‌یابد و این ترشح زیاد در بیشتر بقیهٔ طول عمر ادامه می‌یابد ولی پس از ۵۰ سالگی به سرعت کاهش می‌یابد و تا ۸۰ سالگی به ۲۰ تا ۵۰ درصد حداکثر ترشح آن می‌رسد.
بیضه‌های جنین پسر در حدود هفتمین هفته از زندگی رویانی شروع به آزادسازی تستوسترون می‌کنند. در واقع یکی از تفاوت‌های عمدهٔ عملی میان کروموزوم‌های جنسی زنانه و مردانه این است که کروموزوم مردانه ژن SRY (ژن ناحیهٔ تعیین جنسیت Y) دارد که حامل رمز پروتئین فاکتور تعیین بیضه (یا پروتئین SRY) می‌باشد. پروتئین SRY آبشاری از فعال سازی‌های ژنی را آغاز می‌کند که ستیغ تناسلی(genital ridge) در حال تشکیل را به سلول‌های مترشحهٔ تستوسترون متمایز می‌کنند و نهایتاً بیضه را می‌سازند درحالیکه کروموزوم زنانه باعث تمایز ستیغ به سلول‌های مترشحهٔ استروژن‌ها میشود.[۱۶]
کاهش تستوسترون
ویرایشعوامل مختلفی باعث کاهش تستوسترون در مردان میشود که یکی از شایعترین علل آن، افزایش سن است.[۱۸] از علل دیگر آن می‌توان به بیخوابی، سیگار، الکل، برخی داروها، رادیوتراپی، گرما و استفاده از حمام و سونای داغ، نهانی بیضه‌ها، دیابت، سندروم کالمن، جراحی و برداشت بافت بیضه، تومورهای بیضه، تومورهای کبد، واریکوسل و تومورهای هیپوفیز اشاره کرد.
علائم
ویرایشاُفت روابط جنسی از شایعترین علایم ناشی از کاهش تستوسترون است. علایم دیگر شامل افسردگی، تغییر در توان شناسایی افراد، کاهش انرژی، کاهش میل جنسی، کاهش تحرک، پرخاشگری، عدم تمرکز، درد عضلانی، گر گرفتگی و بی خوابی بعد از غذا خوردن می‌باشد. در معاینه بدنی، معمولاً کاهش حجم بیضه‌ها، کاهش موهای بدن، کاهش حجم عضلات و پوکی استخوان را می‌توان دید. تشخیص معمولاً از راه اندازه‌گیری تستوسترون و LE نمونه خون ۸ صبح است. البته در موارد مشکوک می‌توان هورمون‌های تیروئید، ملاتونین، DHEA و فاکتور شبه انسولین را نیز اندازه‌گیری کرد.
عوارض کاهش تستوسترون
ویرایشاغلب مردان بعد از سن ۳۰ سالگی دچار روند نزولی در سطح تستوسترون خون می‌شوند که این امر خطر ابتلا به بیماری‌های قلبی، دیابت نوع ۲، چاقی، کم شدن تراکم استخوان و مواد معدنی، اختلال در عملکرد جنسی و کاهش توان عضلانی را در پی دارد. خانم‌ها نیز در اثر کاهش سطح این هورمون آنابولیک در بدنشان دچار مشکل می‌شوند. کاهش تستوسترون سبب از بین رفتن تعادل بین تستوسترون و استروژن می‌گردد که نتیجه آن افزایش چربی بدن، کاهش حجم و توده عضلات، کندی متابولیسم، کاهش استقامت بدن و پوکی استخوان است.[۱۹] کم‌شدن تستوسترون در مردان باعث بزرگ شدن پستان‌ها و کوچک شدن آلت تناسلی و اختلال نعوظ نیز میشود.
درمان
ویرایشبرای درمان کمبود این هورمون در بدن، معمولاً از تستوسترون با اشکال خوراکی، تزریقی یا موضعی استفاده میشود. اگر کاهش تستوسترون بخاطر وجود یا پیش‌رفت بیماری‌ای در بدن باشد، باید برای درمان بیماری اقدام نمود.
تأثیرات تستوسترون بر بدن
ویرایشتوزیع موهای بدن
ویرایشتستوسترون باعث رویش موهای مناطق زیر میشود:
- روی پوبیس
- در طول خط سفید شکم گاه تا ناف و بالاتر
- روی صورت
- معمولاً بر روی سینه
- با شیوع کمتر بر روی سایر نواحی بدن مانند پشت
تستوسترون موهای بیشتر قسمت‌های دیگر بدن را هم پرپشت‌تر می‌کند.[۱۶]
طاسی
ویرایشتستوسترون رشد موی سر را کم می‌کند؛ مردانی که بیضه‌های فعال ندارند طاس می‌شوند اما بسیاری از مردانی که صفات ثانویهٔ جنسی در آن‌ها بارز است هرگز طاس نمی‌شوند زیرا طاسی معلول دو عامل است:
- زمینهٔ ژنتیکی ایجاد طاسی
- ترشح مقادیر زیاد هورمون‌های آندروژنی به همراه زمینهٔ ژنتیکی مزبور
زنانی که زمینهٔ ژنتیکی مساعد دارند و دچار تومورهای آندروژنی طویل‌المدت نیز می‌شوند همچون مردان طاس می‌گردند.[۱۶]
تأثیر بر صدا
ویرایشتستوسترون ترشح شده باعث کلفت شدن صدا میشود
تأثیر بر پوست
ویرایشتستوسترون ضخامت پوست کل بدن را افزایش می‌دهد و زمختی بافت‌های زیر جلدی را زیاد می‌کند. تستوسترون میزان ترشح برخی از غدد سباسه بدن یا شاید تمام آن‌ها را افزایش می‌دهد. ترشح بیش از حد از غدد سباسه صورت اهمیت خاصی دارد زیرا ترشح زیاد این غدد می‌تواند موجب پیدایش آکنه (acne) شود؛ بنابراین آکنه (یا به اصطلاح جوش جوانی) یکی از شایعترین مشخصات دورهٔ نوجوانی است که بدن مرد برای نخستین بار در معرض تستوسترون زیاد قرار می‌گیرد. پس از چند سال از ترشح تستوسترون، پوست به‌طور طبیعی خود را به نوعی با تستوسترون سازگار می‌کند و بدین ترتیب بر آکنه فائق می‌آید.
تأثیر بر عضلات
ویرایشتستوسترون پروتئین سازی و تکامل عضلات را افزایش می‌دهد.
یکی از مهم‌ترین صفات مردانه تکامل فزایندهٔ عضلات پس از بلوغ است به طوری که حجم تودهٔ عضلانی مرد به‌طور متوسط حدود ۵۰ درصد بیش از تودهٔ عضلانی زن میشود. این حالت با افزایش پروتئین در قسمت‌های غیر عضلانی بدن نیز همراه است. بسیاری از تغییرات پوست به دلیل نشست پروتئین‌ها در پوست است و تغییرات صدا هم تاحدودی ناشی از همین عملکرد آنابولیک تستوسترون در مورد پروتئین‌ها است.
با توجه به اثر بزرگ تستوسترون و سایر آندروژن‌ها بر عضلات بدن، ورزشکاران به‌طور گسترده از یک آندروژن صناعی برای بهبود قوای عضلانی خود استفاده می‌کنند. این کار باید به شدت تقبیح شود زیرا تستوسترون زائد در بلند مدت اثراتی زیانبار دارد.
در سنین پیری هم از تستوسترون به عنوان نوعی هورمون جوانی استفاده می‌کنند تا قدرت عضلانی را بهبود بخشند گرچه نتایج آن زیر سؤال است.
تأثیر بر استخوان بندی
ویرایشتستوسترون ماتریس استخوانی را افزایش می‌دهد و باعث احتباس کلسیم میشود. در پی افزایش تستوسترون گردش خون هنگام بلوغ یا پس از تزریق بلند مدت تستوسترون به حد چشمگیری زیاد میشود و مقدار املاح رسوبی کلسیم در آن‌ها تا حد چشمگیری افزایش می‌یابد. پس تستوسترون مقدار کل ماتریس استخوان را زیاد می‌کند و سبب احتباس کلسیم میشود. معتقدند افزایش ماتریس استخوان حاصل اثر عمومی تستوسترون در آنابولیسم پروتئین‌ها و اثر آن در رسوب املاح کلیسم در پاسخ به افزایش پروتئین است.
سرانجام تستوسترون اثرات خاصی به ترتیب زیر بر لگن دارد:
- باریک کردن خروجی لگن
- طویل کردن آن
- ایجاد شکل قیف مانند به جای شکل تخم مرغی که در لگن زن دیده میشود
- افزایش زیاد استحکام لگن جهت تحمل بار
- لگن مرد در غیاب تستوسترون شبیه لگن زن میشود.
باتوجه به توان تستوسترون در افزایش اندازه و قدرت استخوان، گاه از آن برای درمان پیرمردان مبتلا به استئوپورز استفاده می‌کنند.
اگر مقدار زیادی تستوسترون یا هرگونه آندروژن دیگر به‌طور غیرطبیعی در کودک در حال رشد ترشح شود سرعت رشد استخوان به شدت کاهش می‌یابد و باعث نقص در ساختار کل بدن نیز میشود. علت این امر، اثر تستوسترون بر بخش‌های رشدکننده استخوان است و سبب جوش خوردن اپی فیزهای استخوان‌های دراز در سنی پایین‌تر به تنهٔ استخوان‌های مربوط میشود؛ بنابراین با وجود سرعت زیاد رشد، این جوش خوردن زودرس اپی فیزها باعث میشود قد شخص از حالتی که تستوسترون اصلاً ترشح نمی‌گردد نیز کوتاهتر شود. حتی در مردان طبیعی هم قد نهایی شخص مختصری کوتاهتر از قدی است که در صورت اخته شدن پیش از بلوغ بدست می‌آمد.[۱۶]
تأثیر بر میزان متابولیسم پایه
ویرایشتستوسترون میزان متابولیسم پایه را بالا می‌برد. تزریق مقادیر زیاد تستوسترون می‌تواند میزان متابولیسم پایه را تا ۱۵ درصد افزایش دهد. حتی ترشح مقادیر معمول تستوسترون از بیضه طی دورهٔ نوجوانی و اوایل بزرگسالی هم باعث افزایش میزان متابولیسم پایه به میزان ۵ تا ۱۰ درصد نسبت به حالتی میشود که بیضه‌ها فعال نباشند. این افزایش میزان متابولیسم احتمالاً نتیجهٔ غیرمستقیم اثر تستوسترون بر آنابولیسم پروتئین‌ها است زیرا افزایش مقدار پروتئین‌ها به ویژه آنزیم‌ها فعالیت همهٔ سلول‌ها را زیاد می‌کند.[۱۶]
تأثیر بر گلبول‌های قرمز خون
ویرایشتستوسترون گلبول‌های قرمز خون را افزایش می‌دهد. اگر تستوسترون را به مقدار طبیعی به بدن یک بزرگسال اخته (castrated) تزریق کنیم، تعداد گلبول‌های قرمز در هر میلی متر مکعب خون ۱۵ تا ۲۰ درصد زیاد میشود. همچنین مردان به‌طور متوسط در هر میلی‌متر مکعب خون حدود ۷۰۰۰۰۰ گلبول قرمز بیش از زنان دارند. با وجود ارتباط قوی میان تستوسترون و افزایش هماتوکریت، به نظر نمی‌رسد که تستوسترون مستقیماً میزان اریتروپوییتین را افزایش دهد یا اثری مستقیم بر تولید گلبول‌های قرمز داشته باشد. حداقل بخشی از این اثر تستوسترون در افزایش تولید گلبول‌های قرمز ممکن است ناشی از افزایش میزان متابولیسم پس از تجویز تستوسترون باشد.[۱۶]
=== تعادل آب و الکترولیت ند باز جذب سدیم را در توبول‌های دیستال کلیه‌ها افزایش دهند. تستوسترون هم چنین اثری دارد، ولی اثر آن در مقایسه با مینرالوکورتیکوییدهای فوق کلیه جزئی است. با وجود این حجم خون و مایع خارج سلولی بدن مرد پس از بلوغ نسبت به وزنش قریب ۵ تا ۱۰ درصد افزایش می‌یابد.[۱۶]
کاربرد دارویی
ویرایشتستوسترون به‌عنوان یک دارو برای درمان کم‌کاری غده‌های جنسی، آشفتگی جنسیتی و درمان برخی از انواع سرطان پستان تجویز میشود.[۲۰][۲۱] تستوسترون، یک داروی ژنریک و یکی از داروهای ضروری سازمان جهانی بهداشت، و از مهم‌ترین داروها در نظام سلامت است.[۲۲][۲۳]
این دارو به‌صورت برچسب پوستی، قرص خوراکی، تزریق عضلانی و داروی زیرزبانی تجویز میشود.[۲۴] تستوسترون همچنین توسط برخی ورزشکاران برای افزایش توان فیزیکی مصرف میشود. در تقسیم‌بندی‌های داروهای ممنوعه توسط سازمان جهانی مبارزه با دوپینگ، تستوسترون دارویی «در همهٔ زمان‌ها ممنوع» اعلام شده است.[۲۵]
ترکیبات متعددی با فرمول شیمیایی یا عملکرد مشابه تستوسترون نیز به عنوان داروهای آندروژن ساخته شده‌اند مانند دانازول، ناندرولون که کاربردهای متعددی دارند.
منابع
ویرایش- ↑ Haynes WM, ed. (2011). CRC Handbook of Chemistry and Physics (92nd ed.). CRC Press. p. 3.304. ISBN 978-1-4398-5511-9.
- ↑ "Understanding the risks of performance-enhancing drugs". Mayo Clinic (به انگلیسی). Retrieved 2021-09-22.
- ↑ Mooradian, A. D.; Morley, J. E.; Korenman, S. G. (1987-02). "Biological actions of androgens". Endocrine Reviews. 8 (1): 1–28. doi:10.1210/edrv-8-1-1. ISSN 0163-769X. PMID 3549275.
{{cite journal}}: Check date values in:|date=(help) - ↑ Gaviglio CM, Crewther BT, Kilduff LP, Stokes KA, Cook CJ. Rela- tionship between pregame concentrations of free testosterone and out- come in rugby union. Int J Sports Physiol Perform. 2014;9(2):324–31.
- ↑ Crewther BT, Thomas AG, Stewart-Williams S, Kilduff LP, Cook CJ. Is salivary cortisol moderating the relationship between salivary testosterone and hand-grip strength in healthy men? Eur J Sport Sci. 2017;17(2):188–94.
- ↑ Crewther BT, Sanctuary CE, Kilduff LP, Carruthers JS, Gaviglio CM, Cook CJ. The workout responses of salivary-free testosterone and cortisol concentrations and their association with the subsequent competition outcomes in professional rugby league. J Strength Cond Res. 2013;27(2):471–6
- ↑ Bassil N, Alkaade S, Morley JE (Jun 2009). "The benefits and risks of testosterone replacement therapy: a review". Therapeutics and Clinical Risk Management. 5 (3): 427–48. doi:10.2147/tcrm.s3025. PMC 2701485. PMID 19707253.
- ↑ Tuck SP, Francis RM (2009). "Testosterone, bone and osteoporosis". Advances in the Management of Testosterone Deficiency. Frontiers of Hormone Research. Vol. 37. pp. 123–32. doi:10.1159/000176049. ISBN 978-3-8055-8622-1. PMID 19011293.
- ↑ Serpell B.G. , Waddington G. , McGrath B. , Cook C.J. Is There a Link between Stress and Cognition, and Capacity to Execute Motor Skill?. Med. Sci. Sports Exerc.. 2020;52(11):2365-2372. doi:10.1249/MSS.0000000000002397
- ↑ منشأ تستوسترون در زنان، بخش مرکزی غده فوق کلیه (آدرنال) است. تستوسترون، هورمونی مردانه بایگانی‌شده در ۱ سپتامبر ۲۰۱۰ توسط Wayback Machine
- ↑ Torjesen PA, Sandnes L (Mar 2004). "Serum testosterone in women as measured by an automated immunoassay and a RIA". Clinical Chemistry. 50 (3): 678, author reply 678–9. doi:10.1373/clinchem.2003.027565. PMID 14981046.
- ↑ "Testosterone". Drugs.com. American Society of Health-System Pharmacists. دسامبر 4, 2015. Archived from the original on August 20, 2016. Retrieved September 3, 2016.
- ↑ Luetjens, C. Marc; Weinbauer, Gerhard F. (2012). "Chapter 2: Testosterone: Biosynthesis, transport, metabolism and (non-genomic) actions". In Nieschlag, Eberhard; Behre, Hermann M.; Nieschlag, Susan (eds.). Testosterone: Action, Deficiency, Substitution (4th ed.). Cambridge: Cambridge University Press. pp. 15–32. ISBN 978-1-107-01290-5.
- ↑ Mooradian, A. D.; Morley, J. E.; Korenman, S. G. (1987-02). "Biological actions of androgens". Endocrine Reviews. 8 (1): 1–28. doi:10.1210/edrv-8-1-1. ISSN 0163-769X. PMID 3549275.
{{cite journal}}: Check date values in:|date=(help) - ↑ Zouboulis, C.; Degitz, K. (2004). "Androgen action on human skin – from basic research to clinical significance". Experimental dermatology. doi:10.1111/j.1600-0625.2004.00255.x.
- ↑ ۱۶٫۰۰ ۱۶٫۰۱ ۱۶٫۰۲ ۱۶٫۰۳ ۱۶٫۰۴ ۱۶٫۰۵ ۱۶٫۰۶ ۱۶٫۰۷ ۱۶٫۰۸ ۱۶٫۰۹ دائرةالمعارف بدن انسان. نویسنده: امیرحسین اسماعیلی.
- ↑ Nieschlag, Eberhard; Behre, Hermann M.; Nieschlag, Susan (26 July 2012). Testosterone: Action, Deficiency, Substitution. Cambridge University Press. pp. 61–. ISBN 978-1-107-01290-5.
- ↑ ۱۸٫۰ ۱۸٫۱ Cumming, D. C.; Wall, S. R. (1985-11). "Non-sex hormone-binding globulin-bound testosterone as a marker for hyperandrogenism". The Journal of Clinical Endocrinology and Metabolism. 61 (5): 873–876. doi:10.1210/jcem-61-5-873. ISSN 0021-972X. PMID 4044776.
{{cite journal}}: Check date values in:|date=(help) - ↑ با روش‌های طبیعی افزایش تستوسترون آشنا شوید - مجله علم ورزش
- ↑ "Testosterone". Drugs.com. American Society of Health-System Pharmacists. دسامبر 4, 2015. Archived from the original on August 20, 2016. Retrieved September 3, 2016.
- ↑ "List of Gender Dysphoria Medications (6 Compared)". Drugs.com (به انگلیسی). Retrieved 6 May 2020.
- ↑ Myers JB, Meacham RB (2003). "Androgen replacement therapy in the aging male". Reviews in Urology. 5 (4): 216–26. PMC 1508369. PMID 16985841.
- ↑ "19th WHO Model List of Essential Medicines (April 2015)" (PDF). WHO. April 2015. Retrieved May 10, 2015.
- ↑ «Testosterone Monograph for Professionals - Drugs.com». web.archive.org. ۲۰۱۶-۰۸-۲۰. بایگانی‌شده از اصلی در ۲۰ اوت ۲۰۱۶. دریافت‌شده در ۲۰۲۱-۰۹-۲۲.
- ↑ "What is Prohibited". World Anti-Doping Agency (به انگلیسی). Archived from the original on 12 November 2020. Retrieved 2021-09-22.
