Toan (taalkunde)

Mei toan wurdt yn 'e kontekst fan taalkunde ferwiisd nei it gebrûk fan toanhichte om yn in taal leksikale of grammatikale betsjuttings út te drukken. Alle ferbale talen brûke toanhichte om emosjonele en oare paralinguïstyske ynformaasje troch te jaan en om klam, kontrast en besibbe ferskynsels wer te jaan dy't beflapt wurde kinne ûnder de term yntonaasje. Lang net alle talen brûke lykwols toanhichte om ûnderskie te meitsjen tusken wurden dy't oars homonimen wêze soene. Talen dy't dat wol dogge, wurde tonale talen neamd. Sokke talen brûke toanhichte krekt sa't se ek konsonanten en fokalen brûke, d.w.s. om in wurd út op te bouwen. De toanpatroanen dy't tonale talen fan oare talen ûnderskiede, wurde tonemen (inkeltal: toneem) neamd. Yn East- en Súdeast-Aazje en yn Afrika binne tonale talen tige algemien. Der wurdt rûsd dat mear as 70% fan alle talen yn 'e wrâld tonaal is.

De earste fjouwer toanen fan it Mandarynsk (de fyfde, neutrale toan is weilitten), by de útspraak fan it wurd ma (dat troch de toanen ferskillende betsjuttings kriget).

De útspraak fan boppesteande fjouwer toanen fan it Mandarynsk.

Fersprieding fan tonale talen

• Alle Tai-Kadai-talen fan Súdeast- en East-Aazje, wêrûnder it Taisk en it Laotiaansk, de nasjonale talen fan Tailân en Laos.
• Alle Hmong-Miën-talen fan Súdeast- en East-Aazje, wêrûnder de ferskate fariëteiten fan it Hmong.
• Alle Oto-Mangeaanske talen fan Yndianen yn Meksiko, wêrûnder it Otomy en it Mysjteeksk.
• Alle Irokeeske talen fan Yndianen yn Noard-Amearika, wêrûnder it Sjeroky en it Mohôk.
• Alle Koisantalen fan 'e San fan Súdlik Afrika.
• De grutte mearderheid fan 'e Niger-Kongoleeske talen fan Afrika besuden de Sahara, wêrûnder it Ewee, Ibo, Jorûba, Maninka, Kosa en Sûlû. Utsûnderings binnen dizze taalfamylje dy't net tonaal binne, binne bgl. it Swahily fan East-Afrika en it Fûla en Wolof fan West-Afrika.
• De measte Nilo-Saharaanske talen fan West-, Noard-, Sintraal- en East-Afrika, lykas it Dinka fan Súd-Sûdaan en it Lûo fan Kenia.
• Mear as 50% fan alle Sino-Tibetaanske talen, wêrûnder alle Sinityske talen (lykas it Mandarynsk, de nasjonale taal fan Sina en de grutste en bekendste tonale taal fan 'e wrâld) en guon Tibeto-Birmaanske talen (lykas it Birmaansk, Tibetaansk en Dzongka, de nasjonalen talen fan Birma, Tibet en Bûtan).
• Fan 'e Dené-Jenisejaanske talen: mear as de helte fan 'e Atapaskyske talen, lykas it Navaho en de Apache-talen.
• Fan 'e Afro-Aziatyske talen: de Tsjadyske talen en de Omoatyske talen fan 'e Hoarn fan Afrika en Sintraal-Afrika, wêrûnder it Hausa. Ek inkele Kûsjityske talen út 'e Hoarn fan Afrika.
• Fan 'e Austro-Aziatyske talen fan Súdeast-Aazje: it Fjetnameesk en ferskate nau besibbe talen.
• Fan 'e Austronezyske talen fan 'e Yndyske Arsjipel en de Stille Súdsee: guon Maleisk-Polynezyske talen út Nij-Kaledoanje (lykas Paitjy (Paicî) en Tjamûhy (Cémuhî)) en Nij-Guineä (lykas Mor, Ma'ya en Matbat), en guon Tsjammyske talen (lykas it Tsat op it eilân Hainan).
• Fan 'e kreoalske talen hawwe guon tonale kwaliteiten oerholden út it substraat fan 'e oarspronklik Afrikaanske talen fan 'e sprekkers, lykas it gefal is by it Papiamintysk fan 'e Underwynske Antillen en it Saramakkaansk fan Suriname.
• Fan 'e Yndo-Jeropeeske talen beskikke guon oer tonale kwaliteiten, yn 'e regel betitele as in pitch accent of muzikaal aksint, hoewol't dy talen ornaris net beskôge wurde as tonale talen.

Soarten toanen

Yn in protte tonale talen út Afrika, lykas de measte Bantoetalen, wurde toanen faninoar ûnderskaat troch de relative toanhichte yn ferhâlding mei oare toanen. Alle toanen hawwe dêrby dus ien fêste toanhichte. Sa'n tonaal systeem wurdt in registersysteem neamd. Yn wurden dy't besteane út mear as ien wurdlid draacht it hiele wurd dan faak ien toan ynstee dat elts wurdlid in eigen toan hat. Gauris wurdt grammatikale ynformaasje, lykas it ferskil tusken doetiid en notiid, of tusken de earste persoan inkeltal ("ik") en de twadde persoan inkeltal ("do"), of tusken wol en net, poer oerbrocht troch de toan.

Yn it Mandarynsk, de meast sprutsen foarm fan Sineesk, wurde toanen lykwols faninoar ûnderskaat troch harren ynterne foarm. Sa hat it Mandarynsk in hege toan, in opgeande toan, in toan dy't earst omleech en dan omheech giet (de delgeand-opgeande toan), in delgeande toan en in neutrale toan. Sa'n tonaal systeem wurdt in kontoersysteem neamd. Yn in wurd fan mear as ien wurdlid draacht yn it Mandarynsk elts wurdlid syn eigen toan. Foar in soad wurden, benammen as se út ien wurdlid besteane, is de toan op leksikaal mêd betsjuttingsûnderskiedend, wylst de toan yn it Mandarynsk, oars as yn 'e Bantoetalen, amper in rol spilet yn 'e grammatika.

Oer it algemien kin steld wurde dat kontoersystemen karakteristyk binne foar de tonale talen fan East-Aazje en it fêstelân fan Súdeast-Aazje, wêrûnder de Tai-Kadai-talen, it Fjetnameesk en de Sino-Tibetaanske talen, wylst registersystemen dominearje yn Afrika, mank de Afro-Aziatyske talen, de Koisantalen, de Niger-Kongoleeske talen en de Nilo-Saharaanske talen. Guon talen kombinearje in kontoersysteem mei in registersysteem, lykas it Kantoneesk fan súdlik Sina en Hongkong, dat in Sinityske taal is, en de Omoatyske talen fan 'e Hoarn fan Afrika.

In soad oare talen binne net suver tonaal, mar brûke toanhichte op in beheindere wize. Sa hat yn it Japansk minder as de helte fan alle wurden in fallende toan. Dêrby kontrastearje wurden ôfhinklik fan hokker wurdlid oft dy toanfal ûndergiet. Ek guon Yndo-Jeropeeske talen hawwe sokke kwaliteiten, te witten: it Noarsk, Sweedsk, Skotsk en Limburchsk (Germaanske talen), it Servo-Kroätysk en Sloveensk (Slavyske talen) en it Litousk en Letsk (Baltyske talen). Yn 'e measten fan dy talen komme toanen inkeld foar yn wurden fan mear as ien wurdlid, mar yn it Limburchsk komme se ek foar yn inkelwurdliddige wurden. Sa ferskilt de betsjutting fan dáág ("dei") en dáàg ("dagen") ôfhinklik fan 'e toan. It Limburchsk hat wat dit oangiet in twatoanich systeem mei in lykmjittich hege toan en in delgeande toan. Talen mei sokke minimale systemen wurde oer it algemien net as tonale talen beskôge. Ynstee wurdt dan sein dat se in pitch accent hawwe, ek wol bekend as in muzikaal aksint.

Foarbyld

Hjirûnder by wize fan foarbyld it toansysteem fan it Mandarynsk, de grutste en bekendste tonale taal.

toannûmer	toan	foarbyld	betsjutting	pinyintransliteraasje	Wade-Giles-transliteraasje
1	hege toan	妈	"mem"	mā	ma1
2	opgeande toan	麻	"himp"	má	ma2
3	delgeand-opgeande of lege toan	碼	"hynder"	mǎ	ma3
4	delgeande toan	骂	"beskrobje"	mà	ma4
5	neutrale toan	吗	in freegjend taheaksel	ma	ma

Al dy wurden mei ferskillende toanen kinne kombinearre wurde yn in sin as:

妈妈骂马的麻吗? pinyin: Māma mà mǎde má ma? ("Beskrobbet mem de himp fan it hynder?")

Kwa betsjutting is dat fansels nochal fiersocht, mar grammatikaal sjoen is der neat op oan te merken.

Soartgelikense sinnen besteane ek yn oare tonale talen, lykas it Taisk:

ไหมใหม่ไหม้มั้ย. transliteraasje: Mǎi mài mâi mái? ("Wol nije side baarne?")

En yn it Fjetnameesk:

Bấy nay bây bày bảy bẫy bậy. ("Do hast aloan de sân fâlen ferkeard opset.")

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Tones fan Wikimedia Commons.