An Cheatsuais
Is í an Cheatsuais (Quechua nó Runa Simi) an teanga bhundúchasach is tábhachtaí sa chuid de Mheiriceá Theas a bhain le ríocht na nInceach roimh theacht na gConquistadores. Le fírinne, is ar éigean is féidir a rá gur aon teanga amháin atá ann, agus is gnách le teangeolaithe an lae inniu a rá gur fine teangacha atá ann agus go bhfuil seacht dteanga éagsúla ann ar a laghad.
| Qhichwa simi | |
|---|---|
| Cineál | fine teangacha, teanga nádúrtha, macraitheanga agus teanga bheo |
| Úsáid | |
| Cainteoirí dúchais | 8,900,000 (2007) |
 | |
| Aicmiú teangeolaíoch | |
| teanga dhaonna teanga bhundúchasach teangacha bundúchasacha de chuid Chríocha Mheiriceá | |
| Tréithe | |
| Córas scríbhneoireachta | aibítir Laidineach |
| Institiúid caighdeánaithe | Academia Mayor de la Lengua Quechua (en)  |
| Cóid | |
| ISO 639-1 | qu |
| ISO 639-2 | que |
| ISO 639-3 | que |
| Glottolog | quec1387 |
| Ethnologue | que |
| IETF | qu |
Is ar éigean is féidir a rá go bhfuil teangacha gaolmhara ann nach n-aicmítear mar "Cheatsuais" cheana féin. Ar feadh i bhfad, shíl na teangeolaithe go raibh a leithéid d'fhine teangacha ann agus na teangacha "Ceatsumaracha", agus iad den bharúil go raibh an Cheatsuais agus an teanga Aymará - an dara teanga is tábhachtaí i Ríocht na nInceach - gaolmhar le chéile. D'imigh sin, áfach, agus tháinig seo: fuair an dá theanga seo a lán focal ar iasacht ó chéile i rith na gcéadta bliain, ach ní chreidtear a thuilleadh go bhfuil siad gaolmhar le chéile ar aon nós. Scéal eile fós: an cineál Ceatsuaise agus an cineál Aymará ba thúisce a d'fhoghlaim na Spáinnigh ba iad na canúintí ba mhó a d'imir tionchar ar a chéile, ó ba iad na canúintí a bhí á labhairt i ríocht na nInceach. Nuair a tháinig na saineolaithe trasna ar chanúintí imeallacha an dá theanga, thuig siad nach raibh gaol ag an dá theanga sin le chéile ó thús, agus gurb í an chomharsanacht ba chúis leis na cosúlachtaí.
Tá Ceatsuais de chineál éigin ag tuairim is deich milliún duine i Meiriceá Theas. Is i bPeiriú is mó a labhraítear Ceatsuais, ach tá canúintí nó teangacha den chineál seo á labhairt in Eacuadór, sa Bholaiv, sa Cholóim, agus san Airgintín.
Teanga í an Cheatsuais atá bunaithe ar an táthú - is é sin, is féidir focail agus foirmeacha nua a chruthú trí iarmhíreanna a chur leis na focail. Tá gramadach na Ceatsuaise iontach rialta, iontach saor ó eisceachtaí.
Deighilt na gCanúintí/na dTeangacha
cuir in eagarNíl na teangeolaithe go léir sásta le haicmiú traidisiúnta na gcanúintí Ceatsuaise a thuilleadh, ach is dócha gur treoir éigin atá ann mar sin féin. Seo iad na príomhchanúintí nó na "teangacha":
- an Cheatsuais Láir, nó Quechua-B, nó Quechua I, nó an teanga Waywash. Labhraítear na canúintí seo sna sléibhte i Lár-Pheiriú agus ar an gcósta.
Na príomhchanúintí eile, is gnách "an Cheatsuais Imeallach" a thabhairt orthu, nó Quechua-A, nó Quechua II:
- Quechua II A, nó Ceatsuais Yunkay. Labhraítear i sléibhte Thuaisceart Pheiriú í. Is í canúint Cajamarca an leagan is tábhachtaí den chineál seo Ceatsuaise.
- Quechua II B, nó Ceatsuais an Tuaiscirt. Labhraítear in Eacuadór, i dTuaisceart Pheiriú agus i nDeisceart na Colóime (i réigiún Putumayo) í. An leagan den teanga a labhraítear sa Cholóim, tugtar Inga air, is é sin, teanga na nInceach.
- Quechua II C, nó Ceatsuais an Deiscirt. Tá teanga chaighdeánach ag an gcanúint seo. Labhraítear an cineál seo Ceatsuaise i bPeiriú (Ayacucho agus Cuzco), sa Bholaiv, sa tSile, agus san Airgintín.