Dál Fiatach

Dream agus ríocht Ghaelach i n-oirthuaisceart na hÉireann le linn na meánaoise ba ea an Dál Fhiatach.

Fo-ríocht na nUlad ba ea í, agus a príomhhrítheaghlach len cuid is mó de stair na nUlad. Bhí a chríocha suite in oirthear Contae an Dúin. Ba í Dún Leathglaise (Dún Pádraig) an phríomhchathair acu, agus ón 9ú haois i leith, ba í Mainistir Bheannchair an suíomh creidimh is tábhachtaí acu.

Na hUlaid agus a dtrí phríomh-fho-ríocht (aibhsithe as buí) sa 10ú–11ú haois

Sinsearacht

Maítear gur sliocht é an Dál Fiatach d'Fhiatach Finn mac Dáire, Rí seanscéalach na nUladh agus Ard-Rí na hÉireann. Meastar go raibh gaol acu leis na Uoluntii (Ulaid) agus Darini sa Gheografaíocht le Tolamaes. Tá gaol acu fosta, agus b'fhéidir níos gairide, leis na Dáirine réamhstairiúil agus an Chorca Laidhe sa Mumhan. Tá fianaise ann le haghaidh gaoil leis an Osraí, agus níos faide amach leis an Dál Riada.

I dteannta sin uile, tá nasc idir na hUlaid agus na hÉrainn. Mhaítí an Dál Fiatach go raibh gaol acu le Cú Raoi mac Dáire agus na Clanna Dedad.

Rúraíocht

Creideann scoláirí gurbh ionann an Dál Fiatach agus. na hUlaid fíorstairiúil (< Voluntii, *Uluti). Tar éis meath an Dáil sa 7ú haois, mhaígh an Dál nAraidi (nó Cruthin) neamhghaolta gur na "fíor-Ulaidh" iad, de shliocht Rudhraí mhic Sithrí trí Chonall Cearnach na Rúraíochta. In ionad a chur in éadan bréag-éilimh na gCruithne ar a shinsir ársa, ámh, is amhlaidh gur shocraigh an Dál Fiatach béim a chur ar ghaol lena mhuintir is gairide ba chuimhneach leo, mar atá Clanna Dedad na Mumhan, céilí comhraic millteacha na gClann Rudhraí.

Cé go nglacann scoláir leis an ngaol idir na Dáirine agus/nó Clanna Dedad (Érainn), is léir gur truaillithe iad luath-ghinealaigh an Dáil Fhiataigh marab ionann na Dáirine agus an Chorca Laidhe. Ní féidir a ngaol le muintir na Mumhan a athchruthú ach le fianaise teangeolaíochta agus Éireann de réir Tolamaes.

Ríthe

Rí Uladh (Ulaid) ba ea gach rí Dhál Fhiatach a bhfuil eolas air, cé go raibh roinnt ríthe Uladh cumhachta ann de chuid an Dál Araí.

Is iad a leanas roinnt ríthe tábhachtacha an Dál Fiatach:

• Muiredach Muinderg (bás 489)
• Báetán mac Cairill (bás 581)
• Fiachnae mac Demmáin (bás 627)
• Bécc Bairrche mac Blathmaic (bás 718)
• Fiachnae mac Áedo Róin (bás 789)
• Niall mac Eochada (bás 1063),

Dún Leathglaise

Bhí mionchraobh an Dál Fiatach i gceannas i Lecale, an leithinis ó dheas phríomhchathair ríoga an Dáil Fhiataigh, Dún Leathglaise (Dún Pádraig an lae inniu). Bheadh Dún Lethglaise féin ina shuíomh mainistreach mór le rá. Ón 9ú haois i leith, d'éirigh Beannchar, ó thús faoi cheannas an Dáil Araide, an suíomh creidimh is tábhachtaí gnáthaithe ag ríthe.

Treibheanna

Is iad a leanas roinnt treibheanna atá, nó a mhaíonn a bheith, de shliocht an Dáil Fhiataigh:

• Dál mBuinne, aitheanta chomh maith mar Mhuintir Branáin, lonnaithe gar do Moylinny, Contae Aontroma. Dream na nUlad, caomhnaítear an t-ainm sa déanacht mheánaoiseach of Dalboyn.
• Leath Chathail, mionchraobh an Dáil Fhiataigh, lonnaithe sa bharúntacht Leath Cathail, Contae an Dúin.
• Uí Bhlathmaic, lonnaithe i dtuaisceart Aird Uladh agus cuid den Caisleán Riabhach. Caomhnaítear an t-ainm sa ggg agus contae meánaoiseach Uí Blathmaic (contae).
• Uí Echach Arda lonnaithe sa leithinis Aird Uladh.
• Mac Duinnshléibhe.
• Ó hEachaidh.

Leaganacha ginealaigh

Féach anseo le haghaidh bhunchraobh ghinealaigh, ina bhfuil dhá leaganacha, ó Deda mac Sin sin nó Eochaid mac Sin mar shinsir.

Tá ginealach eile le fáil i Rawlinson B 502 §689:

Fiatach Find m. Dáre m. Forgo a quo Dál Fiatach rí h-Érenn .iii. co torchair la Fiachaich Fidfholaid m. Feradaich.

Faightear Dáire mac Forgo mar luath-rí Eamhain Mhacha ag §1481

Dáre m. Forgo m. Feideilmid (m. h-Uamunchinn) (m. Corráin m. Caiss m. Aragatmhir).

Óir gur athair Fhachtna Fháthaigh é Feideilmid de réir an leagain seo, is uncail Chonchúir mhic Neasa é Forgo dá bharr. In alt eile, is é Fachtna

mac Cais m. Rudhraí (a quo Clanna Rudraige) m. Shithrí m. Duibh m. Fomhóir m. Airgeadmhar.

Feictear Forgo fosta ámh mar shinsear Dedad mhic Shin ag §1696

Dedu m. Sin m. Roshin m. Triir m. Rothriir m. Airnnil m. Maine m. Forggo m. Feradaig m. Ailella Érann m. Fiachach Fir Mara m. Óengusa Turbich Temra.

Feictear Forgo eile i appears in the line of the historical kings of Dál Fiatach, anseo mar athair as the father of Mhuireadaigh Mhuindeirg:

Eochu m. Ardgair m. Matudáin m. Áeda m. Eochucain m. Áeda m. Echdach (qui habuit filios .xii.) m. Fíachnai m. Áeda Roín m. Béce Bairche m. Blaithmeic m. Máile Coba m. Fíachnai Duib Tuile m. Demmáin m. Cairill (qui credit Patricio) m. Muiredaigh Mundeirg m. Forgo m. Dallaín m. Dubthaig m. Miennaig m. Ludgach m. Óengusa Find m. Fergusa Dubdhétaig (Móen ingen Chuind Chétchthaig máthair na trí Fergus a ndochersat i cath Crinna) m. Imchado m. Findchado m. Fíatach Find (a quo Dál Fíatach) m. Fir furmi m. Dáiri m. Dlúthaig m. Deitsini m. Echach m. Sín m. Rosin m. Treín m. Rothrein m. Rogein m. Arndil m. Mane Mair m. Forgo.

Féach freisin

• Dáire
• Ulaid
• Éarainn
• Clanna: Mhic Eochach, Mhic an Ultaigh

Foinsí

• Byrne, Francis John, Irish Kings and High-Kings. Four Courts Press. 2a heagrán athbhreithnithe, 2001.
• Charles-Edwards, Thomas, Early Christian Ireland. Cambridge University Press. 2000.
• Connolly, S. J., The Oxford companion to Irish history. Oxford University Press. 2a heagrán, 2007.
• Dobbs, Margaret E., The History of the Descendants of Ir, in Zeitschrift für celtische Philologie 13 (1921): 308–59; ar lean in Zeitschrift für celtische Philologie 14 (1923): 44–144.
• —, Side-lights on the Táin age and other studies. Dún Dealgan: WM. Tempest. 1917.
• Duffy, Seán (eag.), Atlas of Irish History. Baile Átha Cliath: Gill & Macmillan. 2a heagrán, 2000.
• Mac Néill, Eoin, Celtic Ireland. Academy Press. 1981 (athchló le réamhrá nua agus nótaí le Donnchadh Ó Corráin den bhuneagrán le Martin Lester Ltd, 1921).
• —, "Early Irish Population Groups: their nomenclature, classification and chronology", Imeachtaí Acadamh Ríoga na hÉireann (C) 29 (1911): 59–114
• Meyer, Kuno (eag.), "The Laud Genealogies and Tribal Histories", in Zeitschrift für celtische Philologie 8 (1912): 291–338.
• O'Brien, Michael A. (eag.), réamhrá le John V. Kelleher, Corpus genealogiarum Hiberniae. Institiúid Ard-Léinn Bhaile Átha Cliath. 1976. / páirteagrán digiteach: Donnchadh Ó Corráin (eag.), Genealogies from Rawlinson B 502. Coláiste na hOllscoile, Corcaigh: Corpus of Electronic Texts. 1997.
• O'Rahilly, Thomas F., Early Irish History and Mythology, IALBÁC. 1946.
• Pokorny, Julius. "Beiträge zur ältesten Geschichte Irlands (3. Érainn, Dári(n)ne und die Iverni und Darini des Ptolomäus)", in Zeitschrift für celtische Philologie 12 (1918): 323–57. scan eile (níos gille)
• Thurneysen, Rudolf, "Tochmarc Cruinn ocus Macha", in Zeitschrift für celtische Philologie 12 (1918): 251–4.
• The Kingdom of Ulster le Dennis Walsh