Lomaistriúchán

I réimse na teangeolaíochta, is éard is lomaistriúchán ann ná focal nó frása a fuarthas ar iasacht ó theanga eile trí aistriúchán “focal ar fhocal” nó “fréamh ar fhréamh”. Nuair a úsáidtear é mar bhriathar, ciallaíonn “lomaistriú” focal nó frása a fháil ar iasacht ó theanga eile agus a chomhpháirteanna á n-aistriú, ionas go gcruthófar léacsaeim nua sa sprioctheanga.

Uaireanta bíonn níos mó fianaise ag teastáil chun lomaistriúchán a idirdhealú ó fhocal iasachta neamh-aistrithe toisc, i gcásanna áirithe, go bhféadfadh frása den chineál céanna teacht chun cinn go neamhspleách sa dá theanga. Is é is dóichí ná go mbeidh sé seo amhlaidh nuair a bhíonn gramadach an lomaistriúcháin a bheartaítear an-éagsúil le gramadach na teanga iasachtaí, nó nuair a bhíonn íomhánna nach bhfuil chomh soiléir céanna sa lomaistriúchán.

Ní ionann lomaistriú agus péireáil fóna-shéimeantaice. Cé go mbíonn aistriúchán séimeantach san áireamh le lomaistriú, ní péireáil foghraíochta atá i gceist (.i. fuaim an fhocail a fuarthas ar iasacht a choinneáil trí é a phéireáil le focal nó le moirféim atá ann cheana sa sprioctheanga).

Cineálacha

Rangaítear lomaistriúcháin ina gcúig ghrúpa, de réir córais amháin:

• an lomaistriúchán frásaíochta; is é sin nath cainte a aistrítear focal ar fhocal. Mar shampla, tagann “it goes without saying“ i mBéarla go díreach ó ”ça va sans dire” sa bhFraincis, nó frásaí Gaeilge ar nós “Tá sé faoin aimsir” (Tá sé tinn) nó “Is píosa cáca é” (Tá sé an-éasca), a thagann focal ar fhocal ón Bhéarla.
• an lomaistriúchán comhréireach; .i. struchtúir chomhréireacha sa teanga foinse a aithris sa sprioctheanga, ag teacht salach ar a gciall. Mar shampla, sa Spáinnis, is é declarar culpable an téarma dlí a chiallaíonn “a fháil ciontach” (go litriúil, “a fhógairt ciontach”). Ach cloistear an frása encontrar culpable níos mó anois in úsáid neamhfhoirmiúil faoi anáil an Bhéarla; tagann sé ó “find” i mBéarla, cé nach ionann réimse séimeantach na mbriathra sa dá theanga.. Tá go leor samplaí den sórt seo i nGaeilge freisin; m.sh. “focal a bhreathnú suas i bhfoclóir” (focal a chuardach).
• an t-aistriúchán iasachta; .i. focal a aistriú moirféim ar mhoirféim nó comhpháirt ar chomhpháirt. Is lomaistriúchán iasachta é an focal Sualannaise tonåring — tagann an dá mhoirféim ton agus åring ón fhocal teenager i mBéarla: femton (cúig déag) agus åring (bliain d'aois). Ar an gcaoi chéanna, tagann an focal Gaeilge taoschnó go díreach ón Bhéarla doughnut.
• an lomaistriúchán séimeantach, le bríonna breise den fhocal foinseach á aistriú chuig an bhfocal leis an mbunbhrí céanna sa sprioctheanga. Tugtar iasacht shéimeantach air seo freisin. Mar shampla, ainmníodh an luch ríomhaire i mBéarla mar gheall ar a chosúlacht leis an ainmhí, agus úsáidtear an meafar céanna i go leor teangacha eile, an Ghaeilge san áireamh ar ndóigh.
• an lomaistriúchán moirfeolaíoch, agus infhilleadh an fhocail á aistriú.

Níl an téarmaíocht seo uilíoch. Tugann roinnt údar aistriúchán moirféim-ar-mhoirféim ar lomaistriúchán moirfeolaíoch.

Tá lomaistriúchán fóineolaíoch ann freisin, ina ndéantar fuaimniú an fhocail a aithris sa teanga eile. Mar shampla, tugtar 雷达 (pinyin léi dá) ar radar sa tSínis, a fhuaimnítear cosúil leis an mBéarla.

Cumasc iasachta

Aistríonn cumasc iasachta (nó páirt-lomaistriúcháin) cuid de chomhfhocal gan na codanna eile a aistriú. Mar shampla, is páirt-lomaistriúchán é Saorview, ainm sheirbhís teilifíse dhigiteach na hÉireann, ar Freeview, seirbhís dhigiteach na Ríochta Aontaithe, ag aistriú an chéad leath den fhocal ó Bhéarla go Gaeilge ach ag fágáil an dara leath gan athrú. Samplaí eile is ea: “liverwurst” (< Gearmáinis Leberwurst), “apple strudel” (< Gearmáinis Apfelstrudel).

Samplaí

Aistriúchán iasachta: margadh na míol

Is aistriúchán iasachta de fhrása sa bhFraincis marché aux puces (margadh le dreancaidí) é an frása coitianta Béarla flea market (Gaeilge: margadh na míol). I measc na leaganacha náisiúnta eile, tá:

• Cóiréis: 벼룩시장
• Danmhairgis loppemarked
• Eabhrais: שוק פשפשים
• Eastóinis: kirbuturg
• Fionlainnis: kirpputori
• Gearmáinis: Flohmarkt
• Iodáilis: mercato delle pulci
• Ioruais: loppemarked
• Macadóinis: болвин пазар (bolvin pazar)
• Ollainnis: vlooienmarkt
• Polainnis: pchli targ
• Rúisis: блошиный рынок (blošinyj rynok)
• Seapáinis: 蚤の市
• Seicis: bleší trh
• Seirbis: buvlja pijaca
• Sínis: 跳蚤市场
• Spáinnis: mercado de pulgas
• Sualainnis: loppmarknad
• Tuircis: bit pazarı ("louse market")
• Úcráinis: блошиний ринок (blošynyj rynok)
• Ungáiris: bolhapiac