Cultura talaiótica

A cultura talaiótica ou período talaiótico é o nome empregado para describir a sociedade que existía nas illas Gimnesias (as Illas Baleares máis orientais) durante a Idade de Ferro. As súas orixes datan de finais do segundo milenio a.C., cando a cultura pretalaiótica, nomeada inexactamente, sufriu unha crise e evolucionou cara á cultura talaiótica. O seu nome deriva dos talaiots, que son as estruturas máis abundantes e emblemáticas da época prehistórica das Illas Baleares.

Cultura talaiótica

Tipo	cultura arqueolóxica Periodización
Epónimo	Talaiot
Parte de	Idade de Ferro
Situado na entidade xeográfica	Mallorca e Menorca

Orixes

Talaiot.

Ata finais do século XX, teorizouse que a cultura talaiótica xurdiu da interacción entre novos pobos do leste do Mediterráneo e a cultura insular local, en forma de invasión agresiva, ou quizais como unha asimilación pacífica. A cultura talaiótica xurdiu ao mesmo tempo que se producía a crise provocada polos Pobos do Mar, que revolucionaran as sociedades desta parte do Mediterráneo ata o século XIII a.C. Estas teorías baseáronse principalmente en restos arquitectónicos que existen en abundancia en Mallorca e Menorca. O pobo talaiótico era considerado unha raza bélica pola abundancia de talaiots ou torres defensivas e a existencia de cidades amuralladas. Ademais, os talaiots eran similares en moitos aspectos aos nuragos de Sardeña, o que dá crédito á teoría de que o pobo talaiótico era de orixe sarda.

Porén, as escavacións arqueolóxicas realizadas a finais do século XX e principios do XXI demostraron que os talaiots se construíron moito máis tarde, a principios do primeiro milenio a.C., o que significa que non se construíron durante a época dos Pobos do Mar e dos nuragos sardos. Ademais, cada vez hai máis probas de que o que se considerou unha transición súbita dunha cultura pretalaiótica durante a Idade de Bronce á cultura talaiótica foi en realidade unha evolución lenta que durou varios séculos, e que en realidade foi causada por unha crise localizada nas Illas Baleares. Porén, as influencias externas sobre a cultura talaiótica non poden ser totalmente descontadas, xa que a existencia de aliaxes de bronce na illa (que require estaño, non dispoñible nas Illas Baleares) indica que existían contactos frecuentes co mundo exterior.

Entrada e muralla da aldea talaiótica de Ses Païsses, Mallorca.

Historia

As primeiras evidencias que indican o desenvolvemento desta cultura apareceron a finais do II milenio a.C., cando a sociedade insular estaba ameazada polo aumento da poboación, a produción ineficiente de alimentos e o limitado espazo vital. As técnicas agrícolas que os primeiros habitantes trouxeran consigo un milenio antes na Idade do Cobre consistían en plantar en terreos acabados de despexar mediante a queima de bosques e arar o terreo dispoñible. Esta técnica deu lugar a unha rápido deterioración das terras fértiles, e pode ser a principal causa da dieta case completamente baseada en carne dos insulares cara ao final da Idade de Bronce.

O período talaiótico en Mallorca

Columna central e lousas do tellado dun talaiot en Mallorca.

Os primeiros grandes monumentos de Mallorca desta época son os túmulos escalonados, que tiñan unha finalidade funeraria. A data da súa construción é de finais do segundo milenio antes de Cristo ata comezos do primeiro milenio a.C. En suma, a sociedade desta época chámase "prototalaiótica", xa que moitas características da sociedade talaiótica posterior comezan a aparecer neste momento. Estas características inclúen a agrupación da poboación en cidades. Confirmouse que nalgunhas destas cidades talaióticas se desmantelaron estruturas naviformes para aproveitar o material na construción de vivendas ordinarias.

A principios do primeiro milenio a.C., os talaiots comezaron a proliferar en Mallorca, ben aparecendo de xeito illado como límite territorial, ben nas cidades, pero agrupados maioritariamente en centros cerimoniais. En Mallorca, estes centros cerimoniais eran tan abundantes como as propias cidades. Algúns deles consistían en pequenos grupos de estruturas de pedra (talaiots, túmulos), espallados pola illa, que adoitaban servir de límite entre as cidades. Algúns destes centros cerimoniais consistían nunha liña de ata sete estruturas de pedra a unha distancia de máis de medio quilómetro. A abundancia destes centros serve como mostra da súa importancia: moi probablemente foron onde se resolvían frecuentes disputas e onde se celebraban diversas festas. Os centros servían tamén de calendario estacional e económico (actividades económicas como sementeira, colleitas, caza), no que se podían reunir os mozos de varias vilas (garantindo así o encruzamento).

Interior do hipoxeo talaiótico de Mallorca, cunha columna escavada na rocha.

Na illa tamén existían santuarios, recoñecibles porque as súas dúas esquinas traseiras son redondeadas. Os santuarios situados dentro das cidades eran pequenos, e os seus interiores tiñan só unha columna, máis ou menos centrada. Os santuarios no campo eran moito máis grandes (10-15 m) e tendían a ter moitos pares de columnas.

Os monumentos funerarios de Mallorca eran variados, unha característica similar á idade anterior: os enterramentos facíanse en covas naturais e en hipoxeos. Os hipoxeos talaióticos eran moito máis grandes ca os da Idade de Bronce, ás veces con columnas escavadas na rocha circundante, e a ampliación destas columnas proporcionou un motivo para agrandar os propios hipoxeos. Tamén se construíu un gran cemiterio, a Necrópole de Son Real, exclusiva de Mallorca e Menorca. A Necrópole servía de cemiterio no que as tumbas eran semellantes a pequenos talaiots, e tiñan forma circular ou cadrada. Na Necrópole tamén se poden atopar pequenas "navetas". A pesar da preferencia talaiótica por que os enterros se producisen en hipoxeos, durante a época da cultura talaiótica introduciuse unha novidade: o enterro dun corpo con cal.

Unha espada da Idade de Bronce ben conservada de 3.200 anos foi descuberta polos arqueólogos baixo o liderado de Jaume Deya e Pablo Galera na illa de Mallorca no Puigpunyent a partir do xacemento de megálitos de pedra talaiot. Os especialistas asumiron que a arma se fixo cando a cultura talaiótica estaba en crise. A espada está exposta no Museo de Mallorca.

O período talaiótico en Menorca

Tumba de Es Tudons, Menorca.

A taula de Talatí de Dalt, preto de Maó, Menorca.

Véxase tamén: Taula.

A reorganización da sociedade menorquina en cacicados e vilas produciuse en liñas semellantes aos cambios sociais en Mallorca, aínda que algunhas vilas menorquinas eran moito máis grandes ca as mallorquinas, o que indica, quizais, a existencia de cambios ou tensións sociais máis fortes. A variedade de monumentos de Menorca (ademais de talaiots) construídos desde finais da Idade de Bronce e durante toda a Idade de Ferro, supera a de Mallorca. A finais do II milenio a.C. apareceron túmulos coñecidos como "navetas". Construíronse con técnicas talaióticas, pero tamén foron extraídas dunha tradición moi antiga que contén moitas semellanzas coa tradición da construción de dolmens que se remonta a un milenio anterior.

A construción coñecida como taula está considerada como o monumento cerimonial máis emblemático de Menorca. Servía de santuario, e o seu recinto tiña forma de ferradura, semellante ás que se atopan en Mallorca pero a diferenza da variedade mallorquina, tiña unha grande estrutura central que se asemellaba a unha mesa (“taula” significa “mesa” en lingua catalá). Descoñécese a data exacta de construción destes santuarios, aínda que os recintos puideron existir ao longo do talaiótico, e os monumentos centrais poderían pertencer a calquera data ao longo do primeiro milenio.

O primeiro autor que escribiu sobre os monumentos talaióticos de Menorca foi Juan Ramis no seu libro Antigüidades celtas na illa de Menorca, que foi editado en 1818, sendo o primeiro libro en lingua castelá totalmente dedicado á Prehistoria.

O fin do período talaiótico

Os mesmos factores que orixinaron o período talaiótico marcaron a súa perdición. A construción de talaiots cesou, e moitos deles foron destruídos ou reconvertidos para diferentes usos. O próximo centro púnico de Ebusus, a actual Ibiza, aumentou a súa influencia comercial ata incluír as illas Gimnesias, esta extensión económica transformouse en efecto nunha auténtica colonización púnica das illas. O Mediterráneo foi dominado posteriormente polos imperios Romano e Cartaxinés. As Guerras Púnicas estalarían entre estas dúas potencias, e as illas de Mallorca e Menorca serían arrastradas á forza ao que se chama período postalaiótico (tamén coñecido como cultura balear ou cultura postalaiótica).

Perfil xenético

Tomáronse cinco mostras de individuos que estaban vivos no período talaiótico para a súa análise xenética, o individuo atopado no monumento funerario de Naveta des Tudons (Ciutadella), datado entre 904-817 a.C., tiña o cromosoma Y R1b-P312, os seus compoñentes autosómicos eran ~65% agricultor de Anatolia, ~15% cazador occidental- colector, ~20% Yamnaya. Dous individuos da cova de enterramento colectivo Es Forat de ses Aritges (Ciutadella) tiñan o cromosoma Y R1b-M269, outro o clado derivado R1b-P312 e outro o subclade R1b-Z195. Os compoñentes autosómicos destes catro individuos foron ~55% agricultor de Anatolia, ~15% cazador-recolector occidental, ~30% Yamnaya.

Patrimonio da Humanidade

Os lugares engadidos á Lista do Patrimonio Mundial da UNESCO en 2023 son os seguintes: Necrópole de Cala Morell, Naveta dels Tudons, Es Castellás des Caparrot de Forma, Ses Roques Llises, Trepucó, Torralba den Salord, Cova des Càrritx, Taula de Torrellisar, Hipogeu de Torre del Ram, Hipogeus de Biniai Nou, Monument de na Comerma de sa Garita, Naveta de Biniac Oriental, Navetes de Rafal Rubí, Necròpolis i Es Castellet de Calescoves, Poblat de Son Mercer de Baix, Poblat talaiòtic de Binissafúller, Poblat talaiòtic de Montefí, Sa Cudia Cremada, Poblat talaiòtic de Sa Torreta, Poblat talaiòtic de Sant Agustí, Poblat talaiòtic de Torrellafuda, Poblat talaiòtic de Torretrencada, Sala hipóstila des Galliner de Madona, So na Caçana, Sepulcre de Son Olivaret, Talaiot de Torelló, Talaiot de Trebalúger, Poboado de Cala Morell, Torre d'en Galmés e Cornia Nou.

Véxase tamén

Ligazóns externas

• Talaiotic culture in Menorca. Megalithic monuments. Discovering Menorca
• Talayotic Menorca UNESCO Collection on Google Arts and Culture
• La guía online de la prehistoria en Mallorca y Menorca (en castelán)
• Museu arqueològic de Son Fornés, Mallorca (en catalán)
• L'Arqueologia de Menorca - La Arqueología de Menorca - The Archaeology of Minorca (en catalán), (en castelán), (en inglés)
• Patrimoni històric de Menorca (en catalán)
• Talatí de Dalt (en catalán), (en castelán), (en inglés), (en francés)
• Son Catlar (en catalán), (en castelán), (en inglés), (en francés)