Jorge Luis Borges

Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo ( pronunciación ), nado en Buenos Aires, Arxentina, o 24 de agosto de 1899 e finado en Xenebra, Suíza, o 14 de xuño de 1986 foi un escritor arxentino. Foi coñecido especialmente polos seus contos e ensaios e a súa destacada obra poética. A súa obra, fundamental na literatura e o pensamento universal, ademais de obxecto de minuciosas análises e múltiples interpretacións, exclúe todo dogmatismo.

Jorge Luis Borges

(1951)
Biografía
Nacemento	(es) Jorge Francisco Isidoro Luis Borges Acevedo 24 de agosto de 1899 Buenos Aires, Arxentina
Morte	14 de xuño de 1986 (86 anos) Xenebra, Suíza
Causa da morte	cancro de fígado
Lugar de sepultura	Cemiterio dos Reis, D6 - 735 46°12′05″N 6°08′09″L
Educación	Collège Calvin (–1918)
Actividade
Ocupación	tradutor, poeta, xornalista de opinión, ensaísta, escritor, crítico literario, guionista, bibliotecario, escritor de contos
Empregador	Universidade de Buenos Aires Universidad Nacional de La Plata Biblioteca Nacional da República Arxentina
Membro de	Academia das Artes e das Ciencias dos Estados Unidos Academia Bávara de Belas Artes Academia Estadounidense das Artes e as Letras
Xénero artístico	Poesía e ensaio
Influencias	Virxilio, Joseph Conrad, Edgar Allan Poe, Oscar Wilde, Platón, Rudyard Kipling, H.G. Wells, Lewis Carroll, James Joyce, Homero, Robert Louis Stevenson, Macedonio Fernández (pt) , Marcel Schwob e Hans Vaihinger
Pseudónimo literario	B. Suarez Lynch H. Bustos Domecq
Compañeiro profesional	Aldofo Bioy Casares: Honorio Bustos Domecq (pt)
Obra
Obras destacables (1941) La biblioteca de Babel (pt)
Arquivos en	Centro Harry Ransom [ MS-0453] Hesburgh Libraries Rare Books & Special Collections (en) Albert and Shirley Small Special Collections Library (en) [ MSS 10155]
Familia
Cónxuxe	María Kodama (1986–1986) Elsa Astete Millán (1967–1970)
Parella	Concepción Guerrero
Pais	Jorge Guillermo Borges   e Leonor Acevedo Suárez
Irmáns	Norah Borges
Premios
(1944)  Gran Pemio de Honor da SADE../... 35+
Sinatura
Voz: Jorge Luis Borges (lingua castelá)
Descrito pola fonte	Grande Enciclopedia Soviética 1969-1978, (sec:Борхес Хорхе Луис) Obálky knih, Polish Biographical Dictionary (en)

Ontoloxías fantásticas, xenealoxías sincrónicas, gramáticas utópicas, xeografías novelescas, múltiples historias universais, bestiarios lóxicos, éticas narrativas, matemáticas imaxinarias, dramas teolóxicos, invencións xeométricas e recordos inventados son parte da inmensa paisaxe que, nas súas obras, Borges ofrece tanto aos estudosos como ao lector non especializado. Sobre todo, a filosofía, concibida como perplexidade; o pensamento como conxectura, e a poesía, a forma suprema da racionalidade. Aínda que foi un literato puro, é preferido por semióticos, matemáticos, filólogos, filósofos e mitólogos, xa que Borges ofrece —a través da perfección da súa linguaxe, dos seus coñecementos, do universalismo das súas ideas, da orixinalidade das súas ficcións e da beleza da súa poesía— unha obra que fai honra á lingua española e ao pensamento universal.

A súa relación coa literatura comezou a moi temperá idade; aos catro anos xa sabía ler e escribir. Diría, xa con 71 anos, que «Se tivese que sinalar o feito capital da miña vida, diría a biblioteca do meu pai. En realidade, creo non saír nunca desa biblioteca. É coma se aínda a estivese vendo… recordo con nitidez os gravados en aceiro da Chambers's Encyclopaedia e da Británica».

Galardoado con numerosos premios, foi tamén polémico polas súas posturas políticas de corte conservador (dereitista), que puideron ser óbice para gañar o Premio Nobel de Literatura, ao que foi candidato durante case trinta anos.

Que un individuo queira espertar noutro individuo recordos que non pertenceron máis que a un terceiro é un paradoxo evidente. Executar con despreocupación ese paradoxo é a inocente vontade de toda biografía.

J. L. Borges, Evaristo Carriego

Traxectoria

Familia

Borges consideraba que herdara dúas tradicións dos seus antepasados: unha militar e outra literaria. A súa árbore xenealóxica entróncao con ilustres familias arxentinas de estirpe crioula e anglosaxoa, así como tamén portuguesa. Descende de militares que tomaron parte na independencia arxentina, como Francisco Narciso de Laprida, que presidiu o Congreso de Tucumán e asinou a Acta da Independencia; Francisco Borges Lafinur —o seu avó paterno—, un coronel uruguaio; Edward Young Haslam —o seu bisavó paterno, un poeta romántico que editou un dos primeiros xornais ingleses do Río da Prata, o Southern Cros; Manuel Isidoro Suárez —o seu bisavó materno— foi un coronel das guerras da Independencia; Juan Crisóstomo Lafinur —o seu tío paterno— un poeta arxentino autor de composicións románticas, patrióticas e profesor de Filosofía; Isidoro de Acevedo Laprida —o seu avó materno— un militar que loitou contra Juan Manuel de Rosas.

O seu pai, Jorge Guillermo Borges, quen pertencía a unha familia de orixe portuguesa, foi un avogado arxentino, nacido en Entre Ríos, que se dedicou a impartir clases de psicoloxía. Era un ávido lector e tiña aspiracións literarias que concretou nunha novela, El caudillo, e algúns poemas; ademais traduciu a Omar Jayyam da versión inglesa de Edward Fitzgerald. Para 1970, Jorge Luís lembraba con estas palabras ao seu pai:

«El reveloume o poder da poesía: o feito de que as palabras sexan non só un medio de comunicación senón símbolos máxicos e música».

A súa nai, Leonor Acevedo Suárez, era porteña, aínda que algunhas fontes considérana uruguaia debido a que era filla de orientais. Aprendeu inglés do seu marido e traduciu varias obras ao español. A familia do pai tiña orixes españois, portugueses e ingleses; a da nai, españois e é posible que portugueses. Na súa casa falábase tanto castelán como inglés xa que logo, Jorge Luis creceu como bilingüe.

Primeiros anos

Mapa da Cidade de Buenos Aires en 1888. A infancia de Borges transcorreu en Palermo, un barrio que daquela se achaba nas marxes da cidade

Jorge Luis naceu o 24 de agosto de 1899 aos oito meses de xestación, nunha casa porteña de fins do século XIX con patio e alxibe, dous elementos que se repetirán como un eco nas súas poesías. A súa casa natal estaba na rúa Tucumán 840, pero a súa infancia transcorreu un pouco máis ao norte, en Serrano 2135, no barrio porteño de Palermo.

En 1905 comezou a tomar as súas primeiras leccións cunha institutriz británica. Ao ano seguinte escribiu o seu primeiro relato, La visera fatal, seguindo páxinas do Quixote. Ademais, esbozou en inglés un breve ensaio sobre mitoloxía grega. Aos nove anos traduciu do inglés The Happy Prince and Other Stories, de Oscar Wilde, texto que se publicou no xornal El País rubricado por Jorge Borges (h). No barrio de Palermo, que por aquela época era un barrio marxinal de inmigrantes e coiteleiros, coñeceu as andanzas dos compadritos que despois poboaron as súas ficcións. Borges ingresou ao colexio directamente no cuarto grao. O inicio da súa educación formal aos 9 anos e nunha escola pública foi unha experiencia traumática para Borges, os compañeiros se mofaban daquel sabelotodo, que levaba anteollos, vestía como un neno rico, non se interesaba polos deportes e falaba tartamudeando. Durante os catro anos da súa permanencia nese colexio, Borges non aprendeu moito máis que algunhas palabras en lunfardo e varias estratexias para pasar desapercibido.

En 1914 o pai de Borges viuse obrigado a deixar a súa profesión, xubilándose de profesor debido á mesma cegueira progresiva e hereditaria que décadas máis tarde afectaría tamén ao seu fillo. Xunto coa familia, dirixiuse a Europa para someterse a un tratamento oftalmolóxico especial. Para refuxiarse da primeira guerra mundial, a familia instalouse en Xenebra (Suíza), onde o mozo Borges e a súa irmá Norah —nacida o 4 de marzo de 1901— asistirían á escola. Borges estudou francés e cursou o bacharelato no Liceo Jean Calvin. O ambiente naquel establecemento de inspiración protestante era completamente distinto ao da súa anterior escola de Palermo, os seus compañeiros, moitos deles estranxeiros como el, apreciaban agora os seus coñecementos e intelixencia e non se burlaban da súa tartamudez. Durante esa época leu sobre todo aos prosistas do realismo francés e aos poetas expresionistas e simbolistas, especialmente a Rimbaud. Á vez, descubriu a Schopenhauer, Nietzsche, Mauthner, Carlyle e Chesterton. Coa soa axuda dun dicionario aprendeu en por si o alemán e escribiu os seus primeiros versos en francés.

Grazas ao fin das hostilidades e despois do falecemento da súa avoa materna, a familia Borges marchou a España en 1919. Inicialmente instaláronse en Barcelona e logo trasladáronse a Palma de Mallorca. Nesta última cidade Borges escribiu dous libros que non publicou: Los ritmos rojos, poemas de eloxio á Revolución rusa, e Los naipes del tahúr, un libro de contos. En Madrid e en Sevilla participou do movemento literario ultraísta, que logo encabezaría na Arxentina e que influiría poderosamente na súa primeira obra lírica. Colaborou con poemas e na crítica literaria nas revistas Ultra, Grecia, Cervantes, Hélices e Cosmópolis. A súa primeira poesía, Himno al mar, escrita no estilo de Walt Whitman, foi publicada na revista Grecia o 31 de decembro de 1919.

¡Oh, mar! ¡oh, mito! ¡oh, largo lecho!
Y sé por qué te amo. Sé que somos muy viejos.
Que ambos nos conocemos desde siglos.
Sé que en tus aguas venerandas y rientes ardió la aurora de la Vida.
(En la ceniza de una tarde terciaria vibré por primera vez en tu seno).
Oh, proteico, yo he salido de ti.
¡Ambos encadenados y nómadas!
Ambos con una sed intensa de estrellas;
ambos con esperanzas y desengaños;
ambos, aire, luz, fuerza, oscuridades;
ambos con nuestro vasto deseo y ambos con nuestra grande miseria.

Nesta época coñeceu ao seu futuro cuñado, Guillermo de Torre, e a algúns dos principais escritores españois da época, como Rafael Cansinos Assens —a quen frecuentaba no famoso Café Colonial e a quen sempre considerou o seu mestre— Ramón Gómez de la Serna, Valle Inclán e Gerardo Diego.

Inicios da súa carreira literaria

Borges en 1921.

O 4 de marzo de 1921, xunto coa súa avoa paterna —Frances Haslam, quen se lles uniu en Xenebra en 1916— os seus pais e a súa irmá, Borges embarcou no porto de Barcelona no Reina Victoria Eugenia, que os devolvería a Buenos Aires. No porto esperábaos o escritor, filósofo do paradoxo e humorista surreal Macedonio Fernández, cuxa amizade Borges habería de herdar do seu pai. O contacto con Buenos Aires levou o poeta a unha relación exaltada de «descubrimento» coa súa cidade natal. Así comezou a dar forma á mitificación dos barrios suburbanos, onde asentaría parte do seu constante idealización do real. Xa en Buenos Aires publicou na revista española Cosmópolis, fundou a revista mural Prisma (da que só se publicaron dous números) e tamén publicou en Nosotros, dirixida por Alfredo Bianchi. Por esa época coñeceu a Concepción Guerrero, unha moza de dezaseis anos de quen se namorou. En 1922 visitou a Leopoldo Lugones xunto a Eduardo González Lanuza para entregarlle o último número de Prisma. En agosto de 1924 fundou a revista ultraísta Proa xunto con Ricardo Güiraldes, autor de Don Segundo Sombra; Alfredo Brandán Caraffa e Pablo Rojas Paz, aínda que paulatinamente iría abandonando esa estética. En 1923, en véspera dunha segunda viaxe a Europa, Borges publicou o seu primeiro libro de poesía, Fervor de Buenos Aires, no que se prefigura, segundo palabras do propio Borges, toda a súa obra posterior. Foi unha edición preparada apuradamente, na que se coaron algunhas erratas e que, ademais, carecía de prólogo. Para a tapa a súa irmá Norah realizou un gravado. Editáronse uns trescentos exemplares; os poucos que se conservan son considerados tesouros polos bibliófilos e nalgúns se aprecian correccións manuscritas realizadas polo mesmo Borges. En Fervor de Buenos Aires é onde emotivamente confesou que, finalmente, «as rúas de Buenos Aires/xa son a miña entraña». Son trinta e tres poemas tan heteroxéneos que aluden a un xogo de cartas (o truco), a Juan Manuel de Rosas, ou á exótica cidade india de Benarés; sen aforrar o espazo para entreterse nun patio anónimo de Buenos Aires, «na amizade escura/dunha entrada, dunha parra e dun alxibe». Sobre o espírito deste libro escribiu Borges que «naquel tempo buscaba os atardeceres, os arrabaldes e a desgracia».

Despois dun ano en España e instalado definitivamente na súa cidade natal a partir de 1924, Borges colaborou nalgunhas revistas literarias e con dous libros adicionais, Luna de enfrente e Inquisiciones —que nunca reeditou— establecería para 1925 a súa reputación de xefe da máis nova vangarda. No seguintes trinta anos Borges transformaríase nun dos máis brillantes e máis polémicos escritores de América. Canso do ultraísmo que el mesmo trouxera de España, tentou fundar un novo tipo de rexionalismo, enraizado nunha perspectiva metafísica da realidade. Escribiu contos e poemas sobre o suburbio porteño, sobre o tango, sobre fatais pelexas de coitelo, como Hombre de la esquina rosada e El puñal. Pronto se cansou tamén deste «ismo» e empezou a especular por escrito sobre a narrativa fantástica ou máxica, ata o punto de producir durante dúas décadas —desde 1930 a 1950— algunhas das máis extraordinarias ficcións do século XX: Historia universal de la infamia, Ficciones, El Aleph, entre outros.

Máis tarde colaborou, entre outras publicacións, en Martín Fierro, unha das revistas clave da historia da literatura da Arxentina da primeira metade do século XX. Porén, a súa formación europeísta, reivindicou tematicamente as súas raíces arxentinas, e en particular porteñas, en poemarios como Fervor de Buenos Aires (1923), Luna de enfrente (1925) e Cuaderno de San Martín (1929). Compuxo letras de tango e milonga, aínda que fuxiu do «sentimentalismo do inconsolable tango-canción e o manexo sistemático do lunfardo, que infunde un ambiente artificioso ás sinxelas coplas». Nas súas letras e algúns relatos nárranse as dubidosas fazañas dos coiteleiros, os que mostra en toda a súa despoxada brutalidade, aínda que dentro dun clima tráxico, cando non case épico.

En 1930 Borges publicou o ensaio Evaristo Carriego grazas ao editor Manuel Gleizer e prologou unha exposición do pintor uruguaio Pedro Figari. Ademais, coñeceu a un novo escritor de só 17 anos, que logo sería o seu amigo e co que publicaría numerosos textos, Adolfo Bioy Casares. No primeiro número da revista Sur, dirixida por Victoria Ocampo, Borges colaborou cun artigo dedicado ao coronel Ascasubi. Neste primeiro número, publicado en 1931, tamén contribuíron a propia Victoria Ocampo, Waldo Frank, Alfonso Reyes Ochoa, Jules Supervielle, Ernest Ansermet, Walter Gropius, Ricardo Güiraldes e Pierre Drieu La Rochelle. Borges publicou dous anos máis tarde unha colección de ensaios e crítica literaria titulada Discusión, a que abarca temas tan diversos como a poesía gauchesca, a cábala, temas filosóficos, a arte narrativa e ata a súa opinión sobre clásicos do cinema. O 12 de agosto de 1933 comezou a dirixir, xunto con Ulyses Petit de Murat, a Revista Multicolor de los Sábados, suplemento cultural impreso a cor do xornal populista Crítica que duraría ata outubro de 1934. En 1935 editou Historia universal de la infamia, unha serie de relatos breves, entre eles, Hombre de la esquina rosada. Alí segue interesado no perfil mítico de Buenos Aires iniciado en Evaristo Carriego. Ao ano seguinte publicáronse os ensaios de Historia de la eternidad, onde —entre outros temas— Borges indaga sobre a metáfora. Na revista quincenal El Hogar, comezou a publicar a columna de crítica de libros e autores estranxeiros ata 1939. Alí publicou quincenalmente gran cantidade de recensións bibliográficas, biografías sintéticas de escritores e ensaios. Colaborou tamén na revista Destiempo, editada por Adolfo Bioy Casares e Manuel Peyrou, con ilustracións de Xul Solar. Para a editorial Sur traduciu A Room of One’s Own, de Virginia Woolf e ao ano seguinte a novela Orlando da mesma autora. En 1940 publicou Antología clásica de la literatura argentina.

O Borges vangardista e máis tarde bucólico transformouse na década dos 30 ao Borges da revista Sur, co seu cosmopolitismo de alto voo; ao Borges metafísico que especulou sobre o tempo e o espazo e o infinito, a vida e a morte e se hai destino para o home; ao Borges que fai alardes de erudición e que xa bosquexa os seus celebérrimos textos trampa: comentarios exhaustivos, por exemplo, de libros que non existen, ou relatos que xuntan e mesturan o real co ficticio. Tamén se percibe un cambio en materia de estilo, un labor de poda nas prosas e os metros, que pasan a ser máis clásicos, máis nítidos, máis sinxelos.

Os anos finais desta década foron funestos para Borges: primeiro veu a morte da avoa Fanny; despois, a do pai, precedida dunha moi lenta e penosa agonía. Borges viuse lanzado dunha vez pero contundentemente ao mundo dos adultos responsables. Tiña que facer o que todos facían desde idades bastante máis temperás: traballar, sacar adiante unha familia. Nisto tivo sorte: coa axuda do poeta Francisco Luís Bernárdez, conseguiu en 1938 un emprego na biblioteca municipal Miguel Cané do barrio porteño de Boedo. Nesta pouco concorrida biblioteca puido seguir facendo o que adoitaba, pasarse os días entre libros, lendo e escribindo. Despois, o mesmo Borges sufriu un grave accidente, ao golpearse a cabeza cunha xanela, o que o levou ao bordo da morte por septicemia e que, oniricamente, reflectirá no seu conto El sur. Na convalecencia escribiu o conto Pierre Menard, autor del Quijote. Eses soños de convalecente servíronlle para escribir páxinas espléndidas; fantasiosas pero tramadas pola súa inconfundible mente de sempre, lúcida e penetrante. Borges saíu do transo afianzado na idea que viña rumiando desde había tempo: que a realidade empírica é tan ilusoria como o mundo das ficcións, pero inferior a esta, e que só as invencións poden fornecernos ferramentas cognoscitivas confiables.

En 1940 publicou Antología de literatura fantástica, en colaboración con Bioy Casares e Silvina Ocampo, quen ese mesmo ano contraeron matrimonio, sendo Borges a testemuña da súa voda. Prologou, ademais, o libro de Bioy Casares La invención de Morel. Publicou en 1941 Antología Poética Argentina e editou o volume de narracións El jardín de senderos que se bifurcan, obra coa que se fixo acredor ao Premio Nacional de Literatura. Ao ano seguinte apareceu Seis problemas para don Isidro Parodi, libro de narracións que escribiu en colaboración con Bioy Casares. Asinárono co pseudónimo «H. Bustos Domecq», o cal provén de «Bustos», un bisavó cordobés de Borges, e «Domecq», un bisavó de Bioy Casares. Baixo o título Poemas (1923-1943) reuniu en 1943 o labor poético dos seus tres libros máis os poemas publicados no diario La Nación e na revista Sur. Presentou, xunto con Bioy Casares, a antoloxía Los mejores cuentos policiales. Para esta época, Borges xa lograra un espazo no reducido círculo da vangarda literaria arxentina. A súa obra Ficciones recibiu o Gran Premio de Honra da Sociedade Arxentina de Escritores (SADE). Nas súas páxinas áchase Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, arrepiante e insuperable metáfora do mundo.

Nunha reunión na casa de Bioy Casares e Silvina Ocampo, Borges coñeceu en agosto de 1944 a Estela Canto, unha moza atractiva, intelixente, cultivada e pouco convencional, que chamou a súa atención —afeito a tratar nos círculos literario e social con mulleres convencionais da clase media ou alta— e de quen se namorou sen ser correspondido. Estela era unha muller vanidosa e ata a súa morte fachendeaba de conquistar o amor, e despois a amizade de Borges, así como de ser a destinataria dunha colección de cartas de amor que mostraban ata que punto o autor de Ficciones, que detestaba o sentimentalismo na literatura, podía ser profundamente sentimental na vida. No seu libro de memorias, Canto escribiu:

A actitude de Borges conmovíame. Gustábame o que eu era para el, o que el vía en min. Sexualmente érame indiferente, nin sequera me desagradaba. Os seus bicos torpes, bruscos, sempre a destempo, eran aceptados condescendentemente. Nunca pretendín sentir o que non sentía.

A figura de Estela inspiroulle a Borges certos aspectos de El Aleph, un dos seus mellores contos. El dedicoulle a ela ese relato e regaloulle o manuscrito orixinal, o cal Estela fixo poxar catro décadas máis tarde en Sotheby's e foi vendido en máis de 25.000 dólares á Biblioteca Nacional de España.

Desafiando á súa nai, para quen Estela era unha desclasada, Borges propúxolle casamento. Ese amor non consumado, sempre agónico, terminou cara a fins de 1952.

En colaboración con Silvina Bullrich publicou El compadrito en 1945. Xunto con Bioy Casares publicou en 1946 Un modelo para la muerte utilizando o pseudónimo «B. Suárez Lynch» e, como H. Bustos Domecq, Dos fantasías memorables, volume de historias de suspenso policial. Borges aclarou posteriormente que «Suárez» proviña do seu avó e que «Lynch» representaba o lado irlandés da familia de Bioy. Fundou e dirixiu a revista Los Anales de Buenos Aires (que concluiría, tras 23 números, en decembro de 1948). Na publicación, Borges e Bioy colaboraron cun novo pseudónimo: « B. Lynch Davis». Entre 1947 e 1948 editou o ensaio Nueva refutación del tiempo e publicou as súas Obras Escogidas. En 1949 editouse a súa soada obra narrativa El Aleph, libro de xénero fantástico e que para a crítica é case unanimemente a súa mellor colección de relatos.

En 1946 Juan Domingo Perón foi elixido presidente, vencendo así á Unión Democrática. Borges, que apoiara a esta última, manifestábase abertamente en contra do novo goberno. A súa fama de antiperonista acompañouno toda a súa vida. Respecto ao novo goberno, que Borges consideraba unha ditadura, manifestou:

As ditaduras fomentan a opresión, as ditaduras fomentan o servilismo, as ditaduras fomentan a crueldade; máis abominable é o feito de que fomenten a idiotez. Botóns que balbucen imperativos, efixies de caudillos, vivas ou morras prefixados, cerimonias unánimes, a mera disciplina usurpando o lugar da lucidez... Combater estas tristes monotonías é un dos moitos deberes do escritor. Lembrarei aos lectores do Martín Fierro e de Don Segundo Sombra que o individualismo é unha vella virtude arxentina?

Borges sentiuse obrigado a renunciar ao seu emprego como bibliotecario cando foi designado «Inspector de mercados de aves de curral» polo goberno. A súa nai e a súa irmá, tamén antiperonistas, foron detidas pola policía.. Isto explica os seus numerosos dicterios contra o peronismo: «Os peronistas non son nin bos nin malos, son incorrixibles», ou «o peronismo é algo inverosímil», ou «os peronistas son xente que se fai pasar por peronistas para sacar vantaxe». Segundo el, opúxose ao peronismo porque era «liberticidade e de raíz fascista». Borges tivo que converterse por necesidade en conferencista itinerante por diversas provincias arxentinas e o Uruguai. Para iso, debeu superar a súa tartamudez e a súa timidez con axuda médica. A necesidade tamén o levou a iniciarse na tarefa docente como profesor de literatura inglesa no Instituto Libre de Segunda Enseñanza e, máis tarde, na Universidade católica.

Madurez

Os albores da década de 1950 marcaron o inicio do recoñecemento de Borges dentro e fóra da Arxentina. A Sociedad Argentina de Escritores nomeouno presidente en 1950, cargo ao que renunciaría tres anos máis tarde. Ditou conferencias na Universidade da República do Uruguai, onde apareceu o seu ensaio Aspectos de la literatura gauchesca. Editou en México Antiguas literaturas germánicas, escrito en colaboración con Delia Ingenieros. Tamén nese mesmo ano publicouse en París a primeira tradución francesa da súa narrativa (Fictiones) e en Buenos Aires a serie de contos La muerte y la brújula. En 1952 apareceron os ensaios de Otras inquisiciones e reeditouse un ensaio sobre lingüística porteña titulado El idioma de los argentinos, xunto con El idioma de Buenos Aires de José Edmundo Clemente. Apareceu tamén a segunda edición de El Aleph, con novos contos. Algunhas narracións deste libro foron traducidas ao francés por Roger Caillois e publicadas en París en 1953 co nome de Labyrinthes. Ese ano Borges publicou El Martín Fierro, ensaio que tivo unha segunda edición dentro do ano. Baixo o coidado de José Edmundo Clemente, a editorial Emecé comezou a publicar as súas Obras Completas. En 1954 o director cinematográfico Leopoldo Torre Nilsson dirixiu o filme Días de odio, baseado no conto de Borges Emma Zunz.

Borges sendo designado membro da Academia Argentina de Letras

Tras un golpe militar —denominado Revolución Libertadora— que derrocou ao goberno peronista, Borges foi designado en 1955 director da Biblioteca Nacional, cargo que ocuparía por espazo de 18 anos. En decembro dese mesmo ano foi incorporado á Academia Argentina de Letras. Publicou Los orilleros, El paraíso de los creyentes, Cuentos breves y extraordinarios, Poesía gauchesca, La hermana Eloísa e Leopoldo Lugones. Confirmóuselle, ademais, na cátedra de Literatura Alemá e, logo, como director do Instituto de Literatura Alemá na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Buenos Aires. A revista Ciudad dedicoulle un volume crítico e bibliográfico sobre a súa obra. Apareceu Ficciones en italiano, baixo o título La Biblioteca di Babele. Tras varios accidentes e algunhas operacións, un oftalmólogo prohibiulle ler e escribir. Aínda que aínda distinguía luces e sombras, esta prohibición cambiou profundamente a súa práctica literaria. Borges foi quedando cego como consecuencia da enfermidade conxénita que xa afectara o seu pai. O feito non foi repentino («Estendeuse desde 1899 sen momentos dramáticos, un lento crepúsculo que durou máis de medio século»), senón que máis ben tratouse dun proceso; de todos os xeitos, isto non lle impediu seguir coa súa carreira de escritor, ensaísta e conferencista, así como tampouco significou para el o abandono da lectura —facía que lle lesen en voz alta— nin da aprendizaxe de novas linguas. O ser nomeado director da Biblioteca Nacional e, no mesmo ano, comprender o afondamento da súa cegueira foi percibido por Borges como unha contradición do destino. El mesmo relatouno nunha conferencia dúas décadas máis tarde: «Aos poucos fun comprendendo a estraña ironía dos feitos. Eu sempre me imaxinaba o Paraíso baixo a especie dunha biblioteca. Aí estaba eu. Era, dalgún modo, o centro de novecentos mil volumes en diversos idiomas. Comprobei que apenas podía descifrar as portadas e os lombos. Entón escribín o Poema de los dones»:

Nadie rebaje a lágrima o reproche

esta declaración de la maestría
de Dios, que con magnífica ironía

me dio a la vez los libros y la noche.

En 1956 ditou o curso de literatura inglesa na Universidade de Buenos Aires, foi nomeado catedrático titular na mesma universidade, recibiu un doutoramento Honoris Causa da Universidade de Cuxo e foi nomeado presidente da Asociación de Escritores Arxentinos. En Montevideo criticou asperamente ao peronismo deposto e defendeu a Revolución Liberadora. Pola súa adhesión ao novo goberno resultou moi criticado, entre outros, por Ernesto Sabato e Ezequiel Martínez Estrada. Sabato e Borges continuarían, aínda que non postos a mal, «separados» por motivos políticos ata 1973, cando, debido a un encontro casual nunha biblioteca, Orlando Barone resolveu promover unha serie de reunións, nas que ambos os escritores discutiron sobre literatura, filosofía, cinema, lingüística e demais temas. O resultado destas reunións foi a edición dun libro: Diálogos: Borges-Sabato.

Borges co presidente Arturo Frondizi

Entre 1957 e 1960 publicou Manual de zoología fantástica e El hacedor, unha colección de textos breves e poemas dedicada a Leopoldo Lugones. Fixo unha nova actualización de Poemas e publicou no diario La Nación o poema Límites. Baixo a súa dirección iniciouse a segunda época da revista La Biblioteca e, en colaboración con Bioy Casares, editou a antoloxía Libro del cielo y del infierno. As súas obras continuaron traducíndose a varios idiomas: neste período en particular Otras inquisiciones foi traducido ao francés baixo o título Enquétes, El Aleph o alemán co título Labyrinthe e unha selección de contos de El Aleph e Ficciones o italiano como L'Aleph. Neste período tamén apareceron os volumes sexto a noveno das Obras Completas. Para 1960 vinculouse co Partido Conservador. Compartiu con Samuel Beckett, en 1961, o Premio Internacional de Literatura (consistente en 10 mil dólares), outorgado polo Congreso Internacional de Editores en Formentor, Mallorca. Este importante galardón promoveuno internacionalmente e ofreceulle a posibilidade de que as súas obras fosen traducidas a numerosos idiomas (inglés, francés, alemán, sueco, noruegués, danés, italiano, polaco, portugués, hebreo, persa, grego, eslovaco e árabe, entre outros). Apareceu a súa Antología personal, editada por Sur. Viaxou xunto á súa nai aos Estados Unidos, convidado pola Universidade de Texas e pola Fundación Tinker, de Austin. Alí ditou conferencias e cursos sobre literatura arxentina durante seis meses. En Nova York editouse unha antoloxía dos seus contos titulada Labyrinths e traduciuse ao alemán Historia universal de la infamia. En 1962 estreouse o filme Hombre de la esquina rosada, baseado no conto homónimo, que dirixiu René Mugica. Finalizou unha biografía sobre o poeta Almafuerte. En compañía da súa nai, viaxou a Europa en 1963 e ofreceu numerosas conferencias. De regreso a Buenos Aires terminou unha antoloxía sobre Evaristo Carriego.

Jorge Luis Borges en 1969 en L'Hôtel (en), hotel situado na rúa rue deas Beaux Arts, en París (fotografía de Pepe Fernández). Borges manifestou o seu desexo de morrer no devandito hotel, onde falecera Oscar Wilde, momento no que o nome do establecemento era Hôtel d'Alsace.

Coa colaboración de María Esther Vázquez publicou Introducción a la literatura inglesa en 1965 e Literaturas germánicas medievales en 1966. Ao ano seguinte editouse Introducción a la literatura norteamericana, escrito en colaboración con Esther Zemborain e Crónicas de Bustos Domecq, con Bioy Casares. Editáronse, ademais, as súas milongas e tangos no libro Para las seis cuerdas, ilustrado por Héctor Basaldúa, e o seu conto La intrusa.

Borges co presidente Dr. Arturo Umberto Illia

O 21 de setembro de 1967 Borges, de 68 anos, casou pola igrexa con Elsa Astete Millán, viúva de 57 anos. Durante os primeiros tempos, a parella viviu na casa del, compartindo os seus días con Leonor Acevedo. No recordo de Elsa a nai do escritor non interveu para prexudicar a relación. Con todo, segundo os amigos de Borges, os celos de Dona Leonor eran terribles. Uns meses despois do casamento, a parella mudouse a un departamento, onde fixeron por primeira vez a experiencia de vivir xuntos e sós, e alí a rivalidade entre a súa esposa e a súa nai cobrou maior virulencia e o escritor tivo que empezar a visitar ás agachadas a Leonor. Esa experiencia, ademais, levaría á parella a enfrontarse definitivamente a realidade: a convivencia era intolerable. Nunha entrevista publicada en 1993, Elsa admitiu que non foi feliz xunto a Borges: «Era introvertido, calado e pouco cariñoso. Era etéreo, imprevisible. Non vivía nun mundo real». O matrimonio durou ata outubro de 1970.

Entre 1967 e 1968 o escritor dou na Universidade Harvard seis conferencias sobre poesía, algunhas das súas reflexións xiraron en torno ao Poema perfecto. En 1968, coa colaboración de Margarita Guerrero, publicou unha ampliación do Manual de zoología fantástica baixo o título El libro de los seres imaginarios. Apareceu nese ano a súa Nueva antología personal. Viaxou a Santiago de Chile para asistir o Congreso de Intelectuaiss Antirracistas e a Europa e Israel para pronunciar algunhas conferencias. O director Hugo Santiago dirixiu a película Invasión, con argumento de Bioy e Borges. En 1969 ordenou e corrixiu dous libros de poemas: El otro, el mismo e Elogio de la sombra, o cal logrou dúas edicións dentro do ano. Con ilustracións do pintor Antonio Berni, editouse a súa tradución e antoloxía de Leaves of Grass (Follas de herba), de Walt Whitman. Despois dalgúns anos sen publicar contos, reuniu varias narracións en El informe de Brodie, libro publicado en agosto de 1970.

Os seus últimos anos

Jorge Luis Borges en 1963, xa con dificultades na visión.

Tumba de Jorge Luis Borges no cemiterio de Plainpalais, en Xenebra.

En 1971 Borges publicou en Buenos Aires o conto longo titulado El congreso. Ao ano seguinte viaxou aos Estados Unidos, onde recibiu numerosas distincións e pronunciou conferencias en diversas universidades. Ao seu regreso a Buenos Aires publicou o libro de poemas El oro de los tigres e o 24 de agosto, día dos seus aniversarios, recibiu unha homenaxe singular: a publicación en forma privada do seu conto El otro. En 1973 foi declarado Cidadán Ilustre da Cidade de Buenos Aires e, paralelamente, solicitou a súa xubilación como director da biblioteca nacional. En 1973 reuniu por primeira vez nun volume as súas Obras Completas, editadas por Emecé.

Como De Quincey e tantos outros, souben, antes de escribir unha soa liña, que o meu destino sería literario. O meu primeiro libro data de 1923; as miñas Obras Completas, agora, reúnen o labor de medio século. Non sei que mérito terán, pero me place comprobar a variedade de temas que abarcan. A patria, os azares dos maiores, as literaturas que honran as linguas dos homes, as filosofías que tratei de penetrar, os atardeceres, os leceres, as desgarradas beiras da miña cidade, a miña estraña vida cuxa posible xustificación está nestas páxinas, os soños esquecidos e recuperados, o tempo... A prosa convive co verso; seica para a imaxinación ambas son iguais.

Borges 1974, «Prólogo»

En Milán, Franco Maria Ricci publicou o conto El congreso nunha edición luxosísima con letras de ouro. O libro de poesía La rosa profunda e a colección de relatos El libro de arena publicáronse en 1975, xunto coa recompilación Prólogos. Estreouse ademais a película El morto, sobre un conto homónimo, dirixida por Héctor Olivera.

Ante unha nova vitoria do peronismo, Borges insistiu en lembrar o primeiro goberno de Perón como «os anos de oprobio».

Placa na vivenda de Xenebra onde residio Jorge Luis Borges, no número 28 da Grande Rue.

En 1975 faleceu a súa nai, aos noventa e nove anos. A partir dese momento Borges realizaría as súas viaxes xunto a unha exalumna, logo secretaria e, por último, —na senectude de Borges— a súa segunda esposa, María Kodama.

En 1986, ao coñecerse enfermo de cancro e temendo que a súa agonía fose un espectáculo nacional, fixou a súa residencia en Xenebra, cidade á que o unía un profundo amor e á cal Borges designara unha das miñas patrias. O 26 de abril casou —por poderes— con María Kodama, segundo data desa acta publicada en Colonia Rojas Silva, Paraguai. Faleceu o 14 de xuño de 1986 aos 86 anos vítima dun cancro hepático e un enfisema pulmonar. Segundo conta Adolfo Bioy Casares, asistiu á súa morte o seu tradutor ao francés, Jean-Pierre Bernès, quen refire que «morreu dicindo o Nosopai. Díxoo en anglosaxón, inglés antigo, inglés, francés e español.»

Obedecendo a súa derradeira vontade, os seus restos xacen no cemiterio de Plainpalais. A lápida, realizada polo escultor arxentino Eduardo Longato, é dunha pedra branca e áspera. No alto da súa cara anterior lese Jorge Luís Borges e, debaixo, «And ne forhtedon na», xunto a un gravado circular con sete guerreiros, unha pequena cruz de Gales e os anos «1899/1986». A inscrición «And ne forhtedon na», formulada en anglosaxón, traducese como «E que non temesen». A cara posterior da lápida contén a frase Hann tekr sverthit Gram ok leggr í methal theira bert, que se corresponde ao capítulo vinte e sete da Saga völsunga (saga noruega do século XIII), e tradúcense como «El tomou a espada, Gram, e colocouna entre eles desenvaiñada». Estes dous mesmos versos utilizounos tamén Borges como epígrafe do seu conto Ulrica, incluído en El libro de arena, único relato de amor do autor e cuxo protagonista se chama Javier Otálora. Baixo esta segunda inscrición aparece o gravado dunha nave viquinga, e baixo esta unha terceira inscrición: «De Ulrica a Javier Otárola», o que permite interpretar esta última inscrición como unha dedicatoria de María Kodama a Jorge Luis Borges.

En febreiro de 2009, presentouse un proxecto para trasladar os seus restos ao cemiterio porteño da Recoleta. Xerouse unha importante polémica, a súa viúva María Kodama opúxose rotundamente e finalmente o proxecto quedou refugado.

Borges e o ultraísmo

Jorge Luis Borges

O 25 de xaneiro de 1921 apareceu o primeiro número da revista literaria española Ultra, que —como o seu propio nome deixa adiviñar— era o órgano difusor do movemento ultraísta. Entre os colaboradores máis notables cóntanse o mesmo Borges, Rafael Cansinos Assens, Ramón Gómez de la Serna e Guillermo de Torre, quen máis tarde casaría con Norah Borges.

Así o definiu o mesmo Cansinos: «O ultraísmo é unha vontade caudalosa que pasa todo límite escolástico. É unha orientación cara a continuas e reiteradas evolucións, un propósito de perenne mocidade literaria, unha anticipada aceptación de todo módulo e de toda idea novos. Representa o compromiso de ir avanzando co tempo.»

Respecto diso, o mozo Borges escribiu en 1921 na revista Nosotros:

Estas palabras foron escritas no outono de 1918. Hoxe, tras dous anos de variadísimos experimentos líricos executados por unha trintena de poetas nas revistas españolas Cervantes e Grecia -capitaneada esta última por Isaac del Vando Villar- podemos precisar e limitar esa anchurosa e precavida declaración do mestre. Esquematizada, a presente actitude do ultraísmo é resumible nos principios que seguen:

• Redución da lírica ao seu elemento primordial: a metáfora.
• Riscada das frases medianeiras, os nexos e os adxectivos inútiles.
• Abolición dos trebellos ornamentais, o confesionalismo, a circunstanciación, as prédicas e a nebulosidade rebuscada.
• Síntese de dúas ou máis imaxes nunha, que alarga dese modo a súa facultade de suxestión.

Os poemas ultraicos constan, pois, dunha serie de metáforas, cada unha das cales ten suxestividade propia e compendiza unha visión inédita dalgún fragmento da vida. A desemellanza raigal que existe entre a poesía vixente e a nosa é a que segue: na primeira, o achado lírico magnificase, axigántase e desenvólvese; na segunda, anótase brevemente. E non creades que tal procedemento menoscabe a forza emocional!

Nese mesmo artigo, terminou resumindo:

A poesía lírica non fixo outra cousa ata agora que bambolearse entre a cacería de efectos auditivos ou visuais, e o prurito de querer expresar a personalidade do seu facedor. O primeiro de ambos os empeños incumbe á pintura ou á música, e o segundo aséntase nun erro psicolóxico, xa que a personalidade, o eu, é só unha ancha denominación colectiva que abarca a pluralidade dos estados de conciencia. Calquera estado novo que se agregue aos outros chega a formar parte esencial do eu, e a expresarlle: o mesmo o individual que o alleo. Calquera acontecemento, calquera percepción, calquera idea, exprésanos con igual virtude; vale dicir, pode engadirse a nós... Superando esa inútil teimudez en fixar verbalmente un eu vagabundo que se transforma en cada instante, o ultraísmo tende á meta primicial de toda poesía, isto é, á transmutación da realidade palpable do mundo en realidade interior e emocional.

Un ano despois Borges publicou nesa mesma revista unha antoloxía de poemas ultraístas.

Anos máis tarde, Borges reprobaría, e ata desprezaría, aqueles comezos da súa obra e todo o relacionado co ultraísmo. O seu entusiasmo dunha época, duns anos —de 1919 a 1922— pronto se trocou en desdén e aínda en agresividade. Moi pronto chegou a considerar como pura futilidade a técnica do poema ultraísta: enfilamento de percepcións soltas, rosario de imaxes sensuais, plásticas e rechamantes. A consecuencia foi que, sen prexuízo de ter inoculado o virus ultraísta a algúns mozos arxentinos aprendices de poetas, moi poucos anos despois, Borges non vacilaría en cualificar aqueles experimentos de áridos poemas da equivocada seita ultraísta. De feito, para 1966, Borges xulgaba o 'dogma da metáfora' como falso, pois...

...basta un só verso non metafórico para probar que a metáfora non é un elemento esencial, concluíndo en que o erro do ultraísmo (...) foi o de non enriquecer, o de prohibir simplemente. Por exemplo case todos escribiamos sen signos de puntuación. Seria moito máis interesante inventar novos signos, é dicir enriquecer a literatura (...) o ultraísmo foi unha revolución que consistía en relegar a literatura a unha soa figura, a metáfora.

Borges e os contos

Do mesmo xeito que o seu coetáneo Vladimir Nabokov e o un pouco máis vello James Joyce, Borges combinaba o interese pola súa terra natal con intereses moito máis amplos. Tamén compartía o seu multilingüismo e o seu gusto por xogar coa linguaxe, pero a diferenza de Nabokov e Joyce, quen co paso do tempo déronse á creación de obras máis extensas, Borges nunca escribiu unha novela. A quen lle reprochou esa falta, Borges respondía que as súas preferencias estaban co conto, que é un xénero esencial, e non coa novela que obriga ao recheo. Dos autores que tentaron ambos os xéneros prefería, xeralmente, os seus contos. De Franz Kafka, por exemplo, el aseguraba que eran mellores as súas narracións breves que Der Prozess (O proceso). No prólogo de Ficciones afirmou que era un «desvarío laborioso e empobrecedor o de compoñer vastos libros; o de expandir en 500 páxinas unha idea cuxa perfecta exposición oral cabe en poucos minutos».

Borges e a política

Eu descreo da política non da ética. Nunca a política interveu na miña obra literaria, aínda que non dubido que este tipo de crenzas poidan engrandecer unha obra. Vexan, se non, a Whitman, que creu na democracia e así puido escribir Leaves of Grass, ou a Pablo Neruda, a quen o comunismo converteu nun gran poeta épico… Eu nunca pertencín a ningún partido, nin son o representante de ningún goberno… Eu creo no Individuo, descreo do Estado. Quizais eu non sexa máis que un pacífico e silencioso anarquista que soña coa desaparición dos gobernos. A idea dun máximo de Individuo e dun mínimo de Estado é o que desexaría hoxe…

O anarquismo filosófico de raíz liberal spenceriana, aprendido do pai e alimentado nas conversacións con Macedonio Fernández marcaría a Borges fundamentalmente para un rexeitamento de toda tiranía de carácter personalista. Durante a súa mocidade tivo unha activa militancia na Unión Cívica Radical, por influencia do seu avó Isidoro Acevedo Laprida, amigo persoal de Leandro N. Alem, aínda que máis tarde, afirmou afiliarse ao Partido Conservador. En 1928 escribiu sobre Hipólito Yrigoyen:

Razoar esta convicción de yrigoyenista é empresa fácil. Equivale a pensar ante os demais o que xa pensou o meu peito. Yrigoyen é a continuidade arxentina.

É o cabaleiro porteño que soubo das vehemencias do alsinismo e da patriada grande do Parque e que persiste nunha casiña (lugar que ten clima de patria, ata para os que non somos del)), pero é o que mellor se acorda con profética e esperanzada memoria do noso porvir.

É o caudillo que con autoridade de caudillo decretou a morte inapelable de todo caudillismo; é o presente que, sen desmemoriarse do pasado e honrándose con el faise porvir (...) Yrigoyen, nobilísimo conspirador do Ben, non precisou ofrecernos outro espectáculo que o do seu apaixonado vivir, dedicado con fidelidade celosa á Patria.

Carta de Borges a Raúl González Tuñón cara a marzo de 1928.

Do seu desapego con respecto ás utopías políticas dá fe o copioso anecdotario do autor. Borges considerou a súa afiliación ao Partido Conservador como «unha forma de escepticismo». É moi lembrado o seguinte caso: «Unha mañá de outubro de 1967, Borges está á fronte da súa clase de literatura inglesa da facultade. Un estudante entra e interrómpeo para anunciar a morte do Che Guevara e a inmediata suspensión das clases para renderlle unha homenaxe. Borges contesta que a homenaxe seguramente pode esperar. Nun clima tenso o estudante insiste: 'Ten que ser agora e vostede vaise'. Borges non se resigna e grita: 'Non me vou nada. E se vostede é tan guapo, veña a sacarme do escritorio'. O estudante ameaza con cortar a luz. 'Tomei a precaución –retruca Borges- de ser cego esperando este momento'. O mesmo escepticismo observou con respecto ao que hoxe chamamos «corrección política». Sobre un doutoramento honoris causa recibido nos Estados Unidos en 1972, di a Bioy Casares: «O acto foi evidentemente político. Se o soubese, non ía. Déronnos o título a catro persoas: dous brancos, un pel vermella e un negro. Eu creo que só por racismo, porque toman en conta as razas, elixíronnos». Con ocasión doutro doutoramento honoris causa, en 1976, no Chile de Pinochet, recibiu unha chamada de Estocolmo advertíndolle de que se acudía a recollelo nunca ía gañar o Nobel. A súa resposta foi:

Mire, señor; eu agradézolle a súa amabilidade, pero despois do que vostede acaba de dicirme o meu deber é ir a Chile. Hai dúas cousas que un home non pode permitir: subornos ou deixarse subornar. Moitas grazas, bos días.

Opúxose firmemente ao golpe de estado encabezado por José Félix Uriburu que derrocou a Yrigoyen en setembro de 1930. Tivo un cruzamento respecto diso co recoñecido escritor anarquista Roberto Arlt, que apoiaba o golpe. Segundo conta o propio Borges:

Fíxese que Arlt, nese entón, era partidario de Uriburu; ou ben, un pouco despois. Pero cando se produciu a revolución, el apoiou a Uriburu e eu era radical. Con todo, agora mostrase a Arlt como todo o contrario...

Aínda que sempre priorizou o seu desenvolvemento literario por encima da política, mantivo unha militancia relativamente activa dentro da resistencia radical. Tras o fracaso da revolución radical de 1933 en Paso de los Libres, Arturo Jauretche viuse obrigado a exiliarse en Montevideo. Alí coñeceu a Borges, que viaxara ao Uruguai a visitar familiares maternos. Jauretche mostroulle o seu poema El Paso de los Libres, onde reivindicaba o levantamento radical. A Borges agradoulle a tal punto que aceptou escribir o prólogo para a primeira publicación.

Durante toda a súa vida el trataría de rescatar, destacar e fomentar a individualidade por sobre os movementos de masas. En particular naqueles movementos que, amparados na figura dun líder carismático, multiplicábanse nas décadas dos trinta e corenta na Arxentina e no mundo. Borges, lonxe de estar fóra dos acontecementos da súa época, interpretaba e criticaba moitos deles no mesmo momento en que sucedían. Así, en maio de 1937, escribiu no número 32 da revista Sur contra o racismo dos libros de texto das escolas alemás:

Non sei se o mundo pode prescindir da civilización alemá. É vergoñento que a estean corrompendo con ensinos de odio.

Na mesma revista, en 1939, escribiu no seu Ensayo de imparcialidad: «É posible que unha derrota alemá sexa a ruína de Alemaña; é indiscutible que a súa vitoria sería a ruína e o envilecemento do orbe. Non me refiro ao imaxinario perigo dunha aventura colonial suramericana; penso nos imitadores autóctonos, nos Uebermenschen caseiros que o inexorable azar depararíanos. […] Espero que os anos nos traerán a venturosa aniquilación de Adolf Hitler, fillo atroz de Versalles».

Débese destacar o carácter profético da preocupación de Borges pola multiplicación de *Übermenschen nativos. Para Borges, tal profecía veríase realizada na figura de Perón e a súa ascensión ao poder. Cando, en 1946, Perón toma efectivamente o poder, Borges, que traballaba nunha biblioteca pública, foi «ascendido» a inspector de galiñas e coellos nos mercados. Borges foi á municipalidade para preguntar a que se debía ese nomeamento. El mesmo conta a anécdota na súa autobiografía:

«Mire —dixen ao empregado—, paréceme un pouco raro que de toda a xente que traballa na biblioteca elixíronme a min para desempeñar ese cargo». «Bo —contestou o empregado— vostede foi partidario dos aliados durante a guerra. Entón, que pretende?» Esa afirmación era irrefutable, e ao día seguinte presentei a miña renuncia. Os amigos apoiáronme e organizaron unha cea de desagravio. Preparei un discurso para a ocasión» («Borges», 1999, p. 112)

O discurso, dada a timidez de Borges, foi lido polo seu amigo Pedro Henríquez Ureña o día 8 de agosto de 1946 e publicado no número 142 de revístaa Sur. Nel, Borges afirmaba que «as ditaduras fomentan a opresión, as ditaduras fomentan o servilismo, as ditaduras fomentan a crueldade; máis abominable é o feito de que fomenten a idiotez». Agregaba que combater esas tristes monotonías «é un dos moitos deberes do escritor».

«Eu nunca neguei ser antiperonista. Ademais de razóns xerais, teño razóns particulares: a miña nai estivo presa. Si, ao principio participou nunha manifestación que houbo para que non se modificase o Himno Nacional. E entón tomaron presas a algunhas persoas. Á miña nai déronlle, como prisión, esta casa. (...) E logo a miña irmá estivo presa, no Buen Pastor. Era un cárcere para prostitutas. E a un grupo de señoras destináronas alí, foi, para insultalas deliberadamente. E cumpriron os seus 30 días. Salvo que elas non sabían que ían ser 30 días, de modo que para elas foi indefinido aquilo. (...) Os domingos iamos velas. E parecíame tan raro ver a cara da miña irmá detrás do portelo con reixas. E levabámoslle… xa que logo, o que se lle leva aos presos: doce de marmelo, doce de leite…»

Relato de Borges nunha entrevista durante a década dos 80.

Borges é frecuentemente cuestionado por certos sectores progresistas que o acusan de avalar as ditaduras militares que imperaron en América Latina durante a década dos '70. Segundo Edwin Williamson, xa «durante as súas estancias en España, Borges pregoou aos catro ventos o seu apoio aos réximes militares de Iberoamérica, descartando a democracia como unha “ superstición”». Por outra banda, «da guerra civil española declarou: “eu estaba ao lado republicano, pero logo deime conta, na paz, de que Franco era merecedor de eloxios”»

O seu apoio aos levantamentos militares contra o peronismo (tanto en 1955 como en 1976) respondía o desexo de que se emprendese unha normalización democrática que excluíse ao peronismo e ao comunismo, mais non un réxime ditatorial. Proba disto son as súas posteriores críticas á Revolución Libertadora e ao Proceso de Reorganización Nacional.

-Que opinión lle merece a Borges, entón, a que deu en chamarse Revolución Libertadora? -Estabamos todos enganados, creiamos que todo ía cambiar, que era como unha sorte de aurora. Estabamos moi entusiasmados todos pola Revolución Libertadora. (...) Despois houbo gobernos mediocres, e algúns cómplices, como o de Frondizi.

-Que recordo deixaría no escritor o goberno de Arturo Illia? -Creo que foi o mellor. Polo menos o menos malo, si, seguro. Porque os gobernos militares realmente son un mal de toda esta América do sur.

-Claro que a ninguén se lle escapa que Borges estivo esperanzado co golpe militar de 1976… -Si, é verdade. Eu estaba en California cun amigo e recordo que cando soubemos o que ocorrera abrazámonos. A xente que pasaba, con toda razón, pensaba que estabamos tolos. Pero logo fomos gradualmente desenganándonos. Os militares subiron co apoio do país, sen excluír os peronistas. A todo o mundo lle pareceu ben que sacasen a Isabel Perón e a López Rega. Logo tivemos estes 6 ou 7 anos desastrosos.

Fragmento dunha entrevista realizada en 1983

En 1980 asinara unha Solicitada por los desaparecidos no diario Clarín. Borges dixo respecto diso:

Unha tarde viñeron a casa as Avoas e Nais da Praza de Maio a contarme o que pasaba. Algunhas serían histriónicas, pero eu sentín que moitas viñan chorando sinceramente porque un sente a veracidade. Pobres mulleres tan desgraciadas. Isto non quere dicir que os seus fillos fosen invariablemente inocentes pero non importa. Todo acusado ten dereito, polo menos, a un fiscal para non falar dun avogado defensor. Todo acusado ten dereito a ser xulgado. Cando me decatei de todo este asunto dos desaparecidos sentinme terriblemente mal. Dixéronme que un xeneral comentara que se entre cen persoas secuestradas, cinco eran culpables, estaba xustificada a matanza das noventa e cinco restantes. Debeu ofrecerse el para ser secuestrado, torturado e morto para probar esa teoría, para dar validez ao seu argumento!

Noutra entrevista realizada en 1983, referiuse máis en detalle respecto a ditadura militar e a súa relación con ela:

-Como e por onde supón vostede que debe comezar a difícil tarefa de volver poñer o país en marcha?
Temos un camiño moi arduo que percorrer aínda. Hai que desandar moitos anos do goberno militar. O primeiro é a situación económica, logo, durante tantos anos a deshonra, a corrupción, os subornos. Todos estamos un pouco manchados talvez. É moi difícil modificalo en forma rápida. Non sei se a xente espera un milagre da noite para a mañá. Se a nosa esperanza é impaciente, creo que é un grave erro. Agora mesmo, o peso arxentino, traspostas as fronteiras, evaporase. Cando me brindan diñeiro arxentino, é o mesmo que me ofrecesen follas secas... Tantos anos que eu me deixei enganar cos militares, cos militares que subiron ao poder...
-Pero non só vostede. Moita xente pensou o mesmo... -Gran parte do pobo arxentino. Esperaba non que fose un goberno eficaz, senón honesto, que se diferenciase do peronismo. Pero desposuíron o país, espoliaron, esnaquizárono. Cometeron todos os erros e todos os crimes posibles. Ata se fala de 30.000 desaparecidos... Desaparecidos é un eufemismo, pero é dicir 30.000 persoas, seica secuestradas, torturadas e talvez asasinadas. Ata inventaron unha guerra.

O día que Borges asistiu á sala onde se xulgaban as Xuntas militares arxentinas escribiu unha crónica para a axencia española EFE. Titulouse Lunes, 22 de julio de 1985.

A Guerra das Malvinas foi un conflito armado entre Arxentina e o Reino Unido ocorrido nas Illas Malvinas, Xeorxia do Sur e Sandwich do Sur entre o 2 de abril e o 14 de xuño de 1982 pola soberanía sobre estes arquipélago s austrais tomados pola forza en 1833 e dominados desde entón polo Reino Unido. O saldo final da guerra foi a reocupación dos tres arquipélagos por parte do Reino Unido e a morte de 649 militares arxentinos, 255 británicos e 3 civís insulars. Na Arxentina, a derrota no conflito precipitou a caída da xunta militar que gobernaba o país e que sucedera a outras xuntas militares instauradas tras o golpe de estado de 1976 e a restauración da democracia como forma de goberno. Doutra banda sostense que a vitoria no enfrontamento permitiu ao goberno conservador de Margaret Thatcher lograr a reelección nas eleccións do ano 1983. En 1982 Borges condenou a invasión arxentina das Illas Malvinas, e valorou en forma positiva as consecuencias da derrota:

...se se chegasen a reconquistar as Malvinas, posiblemente os militares perpetuáronse no poder e teriamos un réxime de aniversarios, de estatuas ecuestres, de falta de liberdade total. Ademais, eu creo que a guerra se fixo para iso, non?

Respecto diso, dixo Julian Barnes: «Durante a guerra de Malvinas, (Borges) lembrounos que a obrigación do escritor é dicir a verdade máis aló da popularidade. É o que fixo co seu comentario, brillante e sagaz, de que a guerra non era máis que “dous pelados pelexándose por un peite”».

Á parte dese comentario, Borges logrou sintetizar o absurdo dos nacionalismos e das guerras no seu poema Juan López y John Ward.

Les tocó en suerte una época extraña.

El planeta había sido parcelado en distintos países,
cada uno provisto de lealtades,
de queridas memorias,
de un pasado sin duda heroico,
de derechos,
de agravios,
de una mitología peculiar,
de próceres de bronce,
de aniversarios,
de demagogos y de símbolos.
Esa división, cara a los cartógrafos, auspiciaba las guerras.
López había nacido en la ciudad junto al río inmóvil;
Ward, en las afueras de la ciudad por la que caminó Father Brown.
Había estudiado castellano para leer el Quijote.
El otro profesaba el amor de Conrad,
que le había sido revelado en una aula de la calle Viamonte.
Hubieran sido amigos, pero se vieron una sola vez cara a cara,
en unas islas demasiado famosas,
y cada uno de los dos fue Caín,
y cada uno, Abel.
Los enterraron juntos.
La nieve y la corrupción los conocen.

El hecho que refiero pasó en un tiempo que no podemos entender.

Borges e a filosofía

Borges mantivo unha relación sumamente orixinal coa filosofía. Proba diso son as incontables mencións filosóficas presentes na súa obra ensaística e literaria, así como tamén a súa influencia sobre importantes filósofos e pensadores contemporáneos, como Michel Foucault, Ilya Prigogine, Richard Rorty, Umberto Eco e Fernando Savater. Sen ser propiamente filósofo Borges era, con todo, un ávido lector de filosofía. Un dos elementos orixinais da súa abordaxe é que nos seus textos as ideas filosóficas aparecen de forma tal que producen nos lectores a súa vivencia antes que a súa conceptualización. Borges rescata certas ideas e represéntaas en clave literaria, destacando o que estas teñen de vívido e de marabilloso, apelando á intuición do lector antes que á súa captación conceptual ou argumentativa. As ideas así presentadas son comprendidas en toda a súa forza expresiva. Para xerar este efecto, un dos seus procedementos consiste en asumir as premisas propias dun determinado sistema filosófico e recrear o universo tal como os seus partidarios o perciben. Por exemplo, no seu conto Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, Borges ilustra o idealismo filosófico ao presentarnos un mundo — Tlön— cuxos habitantes conciben o real como un produto da mente. Segundo Nicolás Zavadivker, Borges non nos fala nesa historia sobre o idealismo, senón que nos presenta directamente un mundo construído segundo as premisas idealistas. Desta forma xera unha comprensión destas ideas desde dentro do propio sistema, desde as súas posibilidades e os seus límites. Desliza, por exemplo, que non existen os substantivos nas linguas de Tlön, pola sinxela razón de que os seus habitantes non cren que haxa cousas ás que estes poidan referirse, como afirma o idealismo. Borges ilustra maxistralmente os alcances desta ausencia traducindo a frase «xurdiu a lúa sobre o río» pola tlöniana «cara arriba detrás duradeiro-fluír luneció».

Este rescate de Borges das consecuencias máis marabillosas das perspectivas filosóficas que trata vincúlase á súa explícita opción pola beleza antes que pola verdade. Así, Borges afirma atopar na súa obra unha tendencia consistente en «estimar as ideas relixiosas ou filosóficas polo seu valor estético e aínda polo que encerran de singular e de marabilloso». O seu esteticismo posiblemente sexa unha das claves da aparente adscrición de Borges cara a filosofías contraditorias, o que xerou discusións en torno da súa propia posición filosófica. Tamén en varias ocasións destacou o seu escepticismo con respecto ás posibilidades da filosofía: «Non hai exercicio intelectual que non sexa finalmente inútil. Unha doutrina filosófica é ao principio unha descrición verosímil do universo; viran os anos e é un mero capítulo —cando non un parágrafo ou un nome— da historia da filosofía». Segundo Zavadivker, o seu esteticismo e a súa descrenza nas posibilidades da filosofía para explicar o mundo levouno a asumir e ata festexar a pluralidade de perspectivas con que os homes interpretaron o mundo, sen necesidade de definirse por algunha delas.

Mauthner: Filosofía e linguaxe

El apice (Leiden)

Fritz Mauthner, filósofo da linguaxe e autor do Dicionario de Filosofía (Wörterbuch der Philosophie), exerceu grande influencia sobre Borges. Así o recoñeceu este en numerosas ocasións ao longo da súa vida. Segundo afirmou en 1940 na revista «Sur», a obra mencionada foi un dos cinco libros máis anotados e relidos por el. Citou por primeira vez a Mauthner en 1928 en El idioma de los argentinos para xustificar a imposibilidade de ordenar as ideas por afinidade (clasificación psicolóxica). Posteriormente, referiuse a el en diversas revistas e escritos seus como un dos seus autores predilectos. En 1962 volveu mencionalo para encomiar a súa erudición e o seu fino sentido do humor.

O Dicionario de Filosofía forneceu a Borges un repertorio de temas filosóficos (a alma, a conciencia, o mundo, o espírito, etc...) sobre os que explorar as súas posibilidades literarias. Cada tema incluía unha parte histórica onde expoñía as achegas de filósofos como Plotino, Schopenhauer, Hume, Spinoza, Berkeley, Russell e outros. Para Mauthner a primeira e máis fundamental preocupación filosófica foi a linguaxe: «a realidade da filosofía é esencialmente lingüística».

Borges abordou o tema da linguaxe en varias das súas obras, desde diversos ángulos. A influencia directa de Mauthner revélase en oito relatos, como o sinala Silvia G. Dapía.

Así, en Pierre Menard, autor del Quijote, atopamos a interpretación temporal da linguaxe. Tlön, Uqbar, Orbis Tertius aborda a discrepancia entre linguaxe e realidade. Emma Zunz e Tema del traidor y del héroe tratan da superstición da palabra, é dicir, da crenza que apoiaría a existencia dunha palabra pola existencia dun obxecto. En Tigres azules está presente a tese mauthneriana da insuficiencia lóxica da linguaxe. El otro vindica a natureza metafórica de toda linguaxe. El inmortal expón o poder dos arquetipos sobre os procesos mentais individuais. Por último, en El congreso, un dos relatos máis ambiciosos de Borges, probaríase a arbitrariedade dos sistemas de clasificación lingüística.

Borges e a relixión

Durante toda a súa vida, Borges non profesou relixión ningunha e declarouse algunhas veces agnóstico e outras ateo. Con todo, por expreso pedido da súa nai -católica devota- Borges rezaba un nosopai e unha avemaría antes de ir durmir, e no seu leito de morte recibiu a asistencia dun sacerdote católico. En 1978, nunha entrevista do xornalista peruano César Hildebrandt, Borges afirma ter a certeza de que Deus non existe.

Borges, a ciencia e Internet

Co pasar do tempo fíxose cada vez máis difícil ser un lector de Borges «no sentido inxenuo da palabra». Todos cren atopar en cada frase, e aínda en cada palabra dos seus contos, as máis sofisticadas e intricadas mensaxes e sub-mensaxes, os que son obxecto de novas interpretacións e contra-interpretacións. É interesante observar que entre as ideas que serven de fundamento para as fantasías de Borges, xunto ás doutrinas filosóficas, ou pseudo-filosóficas, atópanse tamén alusións a certas ideas científicas. Estas últimas entusiasmaron enormemente a algúns críticos que quixeron atopar nelas significativas antelacións científicas e atribúenlle así a Borges un profundo entendemento na materia. Este entusiasmo foi avivado por moitas referencias en textos de popularización científica para os cales os contos de Borges ofrecen boas e alcanzables ilustracións de ideas que doutra maneira poden parecer extremadamente abstractas e incomprensibles para o público non especializado.

En numerosos textos de divulgación científica cítanse contos de Borges. Así, mencionase a La biblioteca de Babel para ilustrar as paradoxos dos conxuntos infinitos e a xeometría fractal, referencias á taxonomía fantástica do doutor Franz Kuhn, en O idioma analítico de John Wilkins (un favorito de neurocientíficos e lingüistas), invocacións a Funes el memorioso para representar sistemas de numeración, e ata unha cita de El libro de arena nun artigo sobre a segregación de mesturas granulares. En todos estes casos, as citas a contos de Borges non son máis que exemplos metafóricos que dan brillo á prosa opaca das explicacións técnicas. Con todo, unha notable excepción constitúea El Jardín de senderos que se bifurcan, onde Borges propón sen sabelo (non podería sabelo) unha solución a un problema da física cuántica aínda non resolvido. El jardín, publicado en 1941, anticípase de maneira practicamente literal á tese doutoral de Hugh Everett III publicada en 1957 co título Relative State Formulation of Quantum Mechanics, e que Bryce DeWitt habería de popularizar como A interpretación dos moitos mundos da mecánica cuántica. O físico Alberto Vermello analizou esa sorprendente correspondencia e concluíu que o parecido entre os textos de Borges e de Everett III mostra de que maneira extraordinaria a mente de Borges estaba inmersa no armazón cultural do Século XX, nesa complejísima rede cuxos segredos compoñentes se ramifican máis aló dos límites clasificatorios de cada disciplina. A estrutura de ficción razoada dos contos de Borges, que ás veces parecen teoremas con hipóteses fantásticas, é capaz de destilar ideas en proceso de xestación que antes de converterse en teorías fan escala na literatura. E así como as ideas de Everett e DeWitt poden lerse como ciencia ficción; en El Jardín de los senderos que se bifurcan, a ficción pode lerse como ciencia. Doutra banda, un número crecente de comentaristas contemporáneos —xa se trate de profesores de literatura ou de críticos culturais como Umberto Eco— conclúe que, por máis extraordinario e insólito que pareza, Borges prefigurou a World Wide Web. Nun libro recente, Borges 2.0: From Text to Virtual Worlds (Borges 2.0: do texto aos mundos virtuais), Perla Sassón-Henry explora as relacións entre a Internet descentralizada de YouTube, os blogs e Wikipedia e os contos de Borges, que «fan do lector un participante activo». Un grupo de relatos de Borges —entre eles Funes, el memorioso, La biblioteca de Babel e Tlön, Uqbar, Orbis Tertius— publicouse nos Estados Unidos baixo o título de Labyrinths a principios da década de 1960. Coas súas bibliotecas infinitas e homes que non esquecen, enciclopedias e mundos virtuais que se conxuran desde a páxina impresa, así como portais que abarcan todo o planeta, estes relatos (xunto con algúns outros como El Aleph) pasaron a constituír segundo moitos críticos as claves da intersección entre a nova tecnoloxía e a literatura. Un exemplo é a idea dunha «biblioteca total» que aparece en 1941 e que anunciaría a capacidade de Internet. Sassón-Henry, profesora asociada do Departamento de Estudos da Linguaxe da Academia Naval dos Estados Unidos, describe a Borges como alguén «do Vello Mundo pero cunha visión futurista». New Directions, a editorial que publicou Labyrinths, reeditou a antoloxía en maio de 2008 por primeira vez en máis de corenta anos. Nun indicio de como cambian os tempos, a primeira edición de Labyrinths estaba prologada por André Maurois, da Academia Francesa da Lingua; a edición actual, en cambio, comprende unha introdución de William Gibson, o escritor ciberpunk.

Do mundo creado por Borges no seu conto sobre Tlön, Uqbar, Orbis Tertius á configuración da Wikipedia e o seu funcionamento no medio dixital hai só un paso cheo de referencias cruzadas. A lectura do relato de Borges desde esta perspectiva fainos tamén reformularnos o status de realidade da imaxe do mundo que crea a Wikipedia como traballo anónimo colaborativo, que é o que se expón Borges.

Respecto a A First Encyclopedia of Tlön, onde se describe o planeta Tlön, escribe Borges:

Agora tiña nas mans un vasto fragmento metódico da historia total dun planeta descoñecido, coas súas arquitecturas e as súas barallas, co pavor das súas mitoloxías e o rumor das súas linguas, cos seus emperadores e os seus mares, cos seus minerais e os seus paxaros e os seus peixes, coa súa álxebra e o seu lume, coa súa controversia teolóxica e metafísica. Todo iso articulado, coherente, sen visible propósito doutrinal ou ton paródico.

Borges (1974, p. 434)

Wikipedia, un proxecto nado no ano 2001, cuxo lema é «A enciclopedia libre que todos podemos editar», e, segundo palabras do seu cofundador Jimmy Wales, o proxecto constitúe «un esforzo para crear e distribuír unha enciclopedia libre, da máis alta calidade posible, a cada persoa do planeta, no seu idioma», para lograr «un mundo no que cada persoa do planeta teña acceso libre á suma de todo o saber da humanidade». Con respecto á autoría, as semellanzas tamén son notables:

Nos hábitos literarios tamén é todopoderosa a idea dun suxeito único. É raro que os libros estean asinados. Non existe o concepto de plaxio: estableceuse que todas as obras son obra dun só autor, que é intemporal e é anónimo.

Borges (1974, p. 439)

Wikipedia, pola súa banda, é esencialmente unha wiki —un sitio web o cal permite a autoría pública xeral e edición de calquera páxina—. De feito, unha política esencial de Wikipedia é que é de contido aberto:

O texto e material de contido aberto atópase licenciado polo dono do copyright, ao público xeral, permitindo a todos a redistribución e alteración do texto sen ningún cargo e garantindo que ninguén pode restrinxir o acceso a versións modificadas do contido.

Un autor múltiple e anónimo tanto na enciclopedia de Tlön como en Wikipedia, en realidade constrúe o coñecemento do mundo, sexa este unha invención ou non: en Tlön, seguindo unhas directrices filosóficas idealistas; en Wikipedia, seguindo unhas normas de universalidade do coñecemento e respecto democrático ás ideas, e prohibida a achega orixinal, esíxese describir coñecementos e teorías apoiadas e popularmente aceptadas.

Agora moitos pensan que «o contacto e o hábito de Tlön desintegraron este mundo» e quizais é tan certo como que construíu outro, rizomático e labiríntico: Tlön significa mapa en islandés, e Tlön é verdadeiramente mapa enciclopédico dun labirinto orixinado en Uqbar (que significa desviándose do camiño), labirinto que crece e bifúrcase constantemente, cuxos obxectos ideais ou hrönir (que significa en islandés pilas de materia que cambian pola acción externa) varían e sucédense na tecnoloxía wiki (en hawaiano, con rapidez), formando un Tlön informático, depósito dinámico da memoria colectiva humana mediante o consenso duns wikipedistas. Como ao Borges do relato, «se as nosas previsións non erran, de aquí a cen anos alguén descubrirá os cen tomos da Segunda Enciclopedia de Tlón.» Está claro que, debido ao seu soporte informático, esa espera é innecesaria. Wikipedia está a reescribirse xa, neste instante, constantemente.

Igualmente enigmática e profética é a referencia a Orbis Tertius (Mundo 3º, en latín), termo (World 3 ou Mundo 3) que moitos anos despois sería usado polo filósofo da ciencia Karl Popper para designar os mundos construídos pola mente humana. Cabe a aclaración de que o citado anteriormente nesta sección son puramente especulacións, xa que Borges nunca realizou ou contribuíu cun descubrimento científico sólido verificable; o seu foron exclusivamente achegas literarias que non se sosteñen na o ámbito científico xa que dificilmente podería el entender así fose os rudimentos dos campos científicos nos que supostamente el foi un precursor.

Discípulos contemporáneos

Aínda que Borges non tivo «discípulos» directos —pois iso supoñería unha estética e unha escola previsibles das que el mesmo descreía— hai autores contemporáneos que, de acordo cos seus críticos, recibiron a súa influencia de modo directo. O feito de que coñecesen a Borges persoalmente e lesen a súa obra en castelán, pode influír nas obras de Ricardo Piglia, César Aira, Roberto Bolaño, Carlos Fuentes, Orhan Pamuk, Paul Auster, Salman Rushdie e Umberto Eco, por non mencionar a algúns dos obvios (que ademais o recoñeceron): Ernesto Sabato, Julio Cortázar, Adolfo Bioy Casares, Julio Ramón Ribeyro, entre outros. Tamén é destacable a influencia que a obra de Borges tivo en diversos pensadores contemporáneos doutras latitudes, como é o caso de Gilles Deleuze ou Michel Foucault.

As amizades de Borges

Un dos amigos íntimos de Borges: Adolfo Bioy Casares. A fotografía foi tomada en 1968.

Borges tivo dous amigos íntimos durante a maior parte da súa vida: os escritores Adolfo Bioy Casares e Manuel Peyrou. A Bioy Casares coñeceuno na casa da súa tamén amiga Victoria Ocampo, a Peyrou presentáronllo nun bar alemán da rúa Corrientes preto de Pueyrredón, na década de 1920. A relación de amizade con cada un deles foi profundamente diferente. Con Bioy tratábase dunha amizade «á inglesa», que excluía as confidencias; a que mantivo co segundo, en cambio, incluíu as confesións máis íntimas e persoais. Cando Borges necesitou a axuda dun psiquiatra —así o revelou Ronsel Canto—, foi Peyrou quen llo recomendou. Tras a morte do seu amigo en 1974, Borges escribiu un poema que leva por título Manuel Peyrou e que publicou logo en Historia de la noche:

Suyo fue el ejercicio generoso

de la amistad genial. Era el hermano
a quien podemos, en la hora adversa,
confiarle todo o, sin decirle nada,
dejarle adivinar lo que no quiere

confesar el orgullo (...)

Tamén cultivou a amizade do mexicano Alfonso Reyes, a quen coñeceu a través de Pedro Henríquez Ureña. Durante a etapa en que Reyes foi embaixador en Buenos Aires (de 1927 a 1930) víanse con frecuencia, primeiro na vila de Vitoria Ocampo e despois nos faladoiros que o propio Reyes organizaba os domingos na sede diplomática. A Borges «sobre todo subxugáballe o refinado e sedutor estilo literario do escritor mexicano», ata o punto de consideralo «o mellor prosista de lingua española en calquera época». No seu recordo escribiu o poema In memoriam. Para algúns críticos, o seu conto Funes el memorioso suxire un «velado recoñecemento e homenaxe do xa maduro alumno ao seu evocado mentor».

De esquerda a dereita, Adolfo Bioy Casares, Victoria Ocampo e Jorge Luis Borges no Mar del Plata en 1935.

Á parte destes amigos moi próximos —e de Silvina Ocampo, irmá de Victoria e muller de Bioy—, que o foron desde o principio da década dos trinta ata o fin, outros que xiraron na órbita dese grupo —en distintas épocas e por diversos espazos de tempo— foron Carlos Mastronardi, Emma Risso Platero, Francisco Luís Bernárdez, Xul Solar, Ernesto Sabato, Enrique Amorim, Ricardo Güiraldes, Oliverio Girondo, Norah Lange, Elvira de Alvear, Ulises Petit de Murat, Santiago Dabove, Alicia Jurado, Julio César Dabove, Gloria Alcorta, Estela Canto, María Esther Vázquez, Néstor Ibarra e Héctor Germán Oesterheld. Macedonio Fernández non foi estritamente amigo senón unha especie de mentor de Borges, e unicamente durante uns anos, ata que se distanciaron por razóns políticas. Curiosamente, Fernández graduouse de avogado na Universidade de Buenos Aires en 1897, xunto aos pais de Borges e Peyrou.

Maurice Abramowicz, é un avogado, escritor e poeta de orixe xudía-polaco. Borges coñeceuno en Xenebra en 1914, mentres estudaba no Collège Calvin. Dous anos máis novo que Borges, iniciouno na lectura de Rimbaud e mantivo correspondencia con el sobre temas literarios. Nalgúns relatos Borges atribúelle comentarios ou lle dedica páxinas. José Bianco (1908-1986) foi un escritor e tradutor arxentino. Publicou, entre outras obras, La pequeña Gyaros (contos, 1932), Sombras suele vestir (1941) e Las ratas (novela, 1941). Realizou excelentes traducións, como Otra vuelta de tuerca, La lección del maestro, La muerte del león e Hermosas imágenes. Borges, foi o seu amigo persoal e prologou diversas obras súas e publicou, en 1944, unha recensión da novela Las ratas na prestixiosa revista Sur. Susana Bombal foi unha escritora arxentina. O seu amigo Borges, prologou o seu libro Tres Domingos (1957) onde expresa que «O método narrativo é o de Virginia Woolf; non recibimos os feitos directamente senón o seu reflexo nunha conciencia e a paixón ou o pensamento cos datos sensibles». En 1969 obtivo o Premio Municipal de Teatro Lido (Green wings, unha versión anterior desta obra, escrita en inglés, fora publicada pola editorial Losange en 1959). El cuadro de Anneke Loos (contos, 1963) foi premiado pola Sociedade Arxentina de Escritores coa Faixa de Honra. Borges publicou en 1971 El arte de Susana Bombal, un ensaio sobre a súa obra aparecido no diario La Nación.

As mulleres e o sexo na vida e na obra de Borges

Borges e un grupo de admiradoras

O papel das mulleres na vida e na obra de Borges fixo correr ríos de tinta. Con respecto á súa nai, por exemplo, o hispanista escocés Edwin Williamson atribúelle unha importancia fundamental na súa biografía sobre Borges. Esa calidade de «nai opresora» foi desmentida polo propio Borges, que recoñeceu sempre a autoridade do seu pai, e quen a diferenza da «ignorante familia da súa nai» (segundo el mesmo afirmou) herdoulle un «mundo intelectualmente máis complexo», o idioma inglés e a súa biblioteca, o feito máis importante da súa vida segundo a súa famosa confesión. Para Emir Rodríguez Monegal, por exemplo, o papel de «Nai» na vida de Borges era menor: «a parte que «Nai» xoga no mito persoal de Borges: está sempre alí, sempre mencionada con cortesía, pero sempre mantida (de maneira moi sutil) nunha posición subordinada.» Practicamente todos os biógrafos coinciden nesta interpretación da menor importancia relativa de Leonor Acevedo na vida do seu fillo, excepto Estela Canto que foi vítima do seu desdén.

Os pormenores da súa estancia en Xenebra e España durante a adolescencia, onde non só tivo a súa primeira e segundo todos os seus biógrafos traumática experiencia sexual, senón que coñeceu ao seu primeiro amor, Emilie, e atopou unha nova literatura e novos amigos con quen compartila. A sorprendente e detectivesca «evidencia» do grande amor de Borges —cuxa identidade foi sempre motivo de especulación— é a tan aparentemente tanxencial Norah Lange. A ela, por exemplo, segundo Williamson, estarían dedicados os Two English Poems e, desde logo, Historia universal de la infamia. A profunda pegada que lle deixaría o seu rexeitamento, a suposta rivalidade co estentóreo Oliverio Girondo polos favores de Norah. Así, varias mulleres gravitaron na vida de Borges: Emilie, Concepción Guerrero, Norah Lange, Estela Canto, Elsa Astete, María Kodama, ás cales habería que agregar aquelas ás que lles insinuaría a súa simpatía sen éxito: Ema Risso Platero, Marta Mosquera Eastman, Cecilia Ingenieros, Wally Zenner, Sara Diehl, Beatriz Bibiloni, Delia Ingenieros, María Esther Vázquez, Luisa Mercedes Levinson, Esther Zemborain…

O sexo e as mulleres son dous compoñentes problemáticos da ficción de Borges: a ausencia destes dous elementos, que parece tan casual, realmente destaca a estrañeza da súa exclusión. Por exemplo, as escenas de actos sexuais áchanse case totalmente ausentes nos escritos borgeanos (o encontro sexual de Emma Zunz cun mariñeiro anónimo é a excepción máis notable) e aínda a máis velada suxestión de actividades eróticas áchanse limitadas a uns poucos relatos. Tan escaso como o anterior na obra de Borges son os personaxes femininos que teñan un papel central na narración ou que posúan unha personalidade independente. En xeral prima a súa ausencia ou unha presenza soamente decorativa. O mundo ficticio creado por Borges é un lugar onde as mulleres, se é que aparecen, parecen existir como obxectos secundarios co propósito de prover aos homes dunha oportunidade para o sexo. O sexo e as mulleres utilízanse principalmente como pezas de negociación na relación entre homes, nunca para a procreación ou o pracer. O sexo na ficción de Borges, non é máis que unha táctica, unha estratexia, que outorga significado e dinamismo á interacción entre homes.

Premios, distincións e homenaxes

Busto de Jorge Luis Borges no Paseo dos Poetas, El Rosedal, Buenos Aires.

Placa en homenaxe a Borges localizada no L'Hôtel (París)

Homenaxe a Borges en Santiago de Chile

Homenaxe a Borges en Lisboa; escultura realizada por Federico Brook.

Recibiu importantes premios e distincións de diversas universidades e gobernos de diversos países. En 1961 compartiu con Samuel Beckett o Premio Formentor outorgado polo Congreso Internacional de Editores, e que foi o comezo da súa reputación en todo o mundo occidental. Recibirá logo o título de Commendatore polo goberno italiano, o de Comandante da Orde das Letras e Artes polo goberno francés, a Insignia de Cabaleiro da Orde do Imperio Británico e o premio Miguel de Cervantes, entre outros galardóns e títulos. A súa obra foi traducida a máis de vinte e cinco idiomas e levada ao cinema e á televisión.

En 1999 o goberno arxentino emitiu unha serie de moedas conmemorativas polo centenario do nacemento de Borges. O goberno da Cidade de Buenos Aires organiza visitas guiadas gratuítas sobre puntos da cidade que tiveron que ver con Borges e un tramo da Calle Serrano, do barrio de Palermo, foi renomeado como Jorge Luis Borges en honra ao escritor. De modo similar, unha banca do xardín zoolóxico de Buenos Aires conmemora ao escritor cun panel, que refire que era nesa banca que Borges sentaba para mirar aos tigres, polos que sentía fascinación.

A continuación preséntase unha listaxe cronolóxica dos diversos premios, distincións e homenaxes recibidas por Borges durante a súa vida.

• 1929. Dá a coñecer o seu terceiro libro de poemas, Cuaderno San Martín, co que gaña o segundo Premio Municipal de Poesía de Buenos Aires.
• 1944. A súa obra Ficciones recibe da Sociedade Arxentina de Escritores (SADE) o Gran Premio de Honra.
• 1955. Borges é elixido membro da Academia Arxentina das Letras.
• 1956. É nomeado catedrático titular na Universidade de Buenos Aires e recibe un doutoramento honoris causa da Universidade de Cuyo.
• 1957. Dá unha conferencia o 23 de outubro na Biblioteca Pública da Universidade Nacional de La Plata mentres ocupaba o cargo de director da Biblioteca Nacional de Buenos Aires sobre o tema «Los castillos en el primer círculo».
• 1961. Comparte con Samuel Beckett o Premio Internacional de Literatura (10 mil dólares), outorgado polo Congreso Internacional de Editores en Formentor, Mallorca. É condecorado polo presidente de Italia, Giovanni Gronchi, coa Orde de Commendatore.
• 1962. Recibe en Buenos Aires o Gran Premio do Fondo Nacional das Artes. Recibe a insignia de Commandeur de l'Ordre des Lettres et des Arts do goberno de Francia.
• 1963. En decembro é nomeado doutor honoris causa pola Universidade dos Andes, en Colombia.
• 1964. O goberno peruano outórgalle a Orde do Sol no grao de Comendador. A revista francesa L'Herne dedícalle un número especial monográfico de homenaxe, con numerosas colaboracións nacionais e estranxeiras.
• 1965. Recibe en Gran Bretaña a insignia de Caballero da Orde do Imperio Británico, onde se lle outorga o título de Sir. Recibe a medalla de ouro do IX Premio de Poesía da cidade de Florencia.
• 1966. A comuna de Milán entrégalle o Premio Internacional Madonnina. A Fundación Ingram Merril de Nova York concédelle o seu premio literario (5 mil dólares).
• 1968. É nomeado membro da Academia de Artes e Ciencias dos Estados Unidos. Recibe do goberno de Italia as insignias de Grande Oficial da Orde ao Mérito da República Italiana.
• 1970. A Fundación Bienal de San Paulo (Brasil) outórgalle o Premio Interamericano de Literatura 'Matarazzo Sobrinho' (25 mil dólares), o máis importante do país, durante o Primeiro Seminario de Literatura das Américas. Nomeano membro da 'The Hispanic Society of America', Nova York.
• 1971. Viaxa aos Estados Unidos para recibir os nomeamentos da American Academy of Art and Letter de Nova York e do Instituto de Artes e Letras dos Estados Unidos (INAL) como membro honorario de ambas as institucións. En Israel recibe o Premio Xerusalén (2 mil dólares). É nomeado doutor honoris causa pola Universidade de Columbia, Nova York. En abril viaxa a Londres, convidado polo Instituto de Arte Contemporánea que o incorpora como membro do seu corpo docente. A Universidade de Oxford confírelle o título de doutor honoris causa como Doutor en Letras.
• 1972. Viaxa aos Estados Unidos para recibir o doutoramento honoris causa en Humanidades pola Universidade Estatal de Míchigan, East Lansing, Míchigan. En setembro nomeano membro do Museo Xudeu de Buenos Aires.
• 1973. A Municipalidade de Buenos Aires declárao cidadán ilustre. Viaxa xunto con Claude Hornos de Acevedo a España e México, onde recibe o Premio Internacional Alfonso Reyes.
• 1974. En Milán, Franco María Ricci publica o conto El congreso nunha edición luxosísima con letras de ouro.
• 1976. Recibe o título de doutor honoris causa da Universidade de Cincinnati. En Chile, recibe o título de doutor honoris causa pola Universidade de Chile e a ditadura militar o condecora coa Gran Cruz da Orde ao Mérito Bernardo O´Higgins.
• 1977. Recibe o título de doutor honoris causa pola Universidade da Sorbona. Outórgalle o mesmo título a Universidade de Tucumán.
• 1978. É declarado cidadán meritorio de Bogotá
• 1979. A Academia Francesa distíngueo cunha medalla de ouro. Recibe a Orde ao Mérito da República Federal Alemá e a Cruz Islandesa do Falcón no grao de Comendador con estrela. Fáiselle unha homenaxe nacional no Teatro Cervantes, con motivo de cumprir os oitenta anos.
• 1980. Recibe o Gran Premio da Real Academia Española, o Premio Cervantes (5 millóns de pesetas), outorgado polo Ministerio de Cultura de España. Compárteo co poeta español Gerardo Diego. Recibe en París o Premio Mundial Cino Del Duca (200 mil francos). Sandro Pertini, presidente de Italia, entrégalle o Premio Balzan (140 mil dólares).
• 1981. Viaxa aos Estados Unidos, Porto Rico e México, onde recibe o premio Ollin Yoliztli (70 mil dólares).
• 1983. Na súa última visita a España, recibe a Gran Cruz da Orde de Afonso X o Sabio. En París, o presidente Miterrand faille entrega da Lexión de Honra. Recolle nos Estados Unidos o premio da Fundación Ingersoll (15 mil dólares).
• 1984. En Sicilia recibe unha rosa de ouro como homenaxe e símbolo da sabedoría. Volve aos Estados Unidos, onde o editor italiano Ricci entrégalle 84 libras esterlinas de ouro, unha por cada ano de vida. Volve a Italia, recibe de mans do presidente Pertini a Gran Cruz da Orde ao Mérito. Vai a Marrocos e a Lisboa, onde é condecorado.
• 1984. Obtivo o Premio Konex de Brillante á figura máis importante da historia das Letras na Arxentina, outorgado pola Fundación Konex.

A pesar do seu enorme prestixio intelectual e o recoñecemento universal que mereceu a súa obra, non foi distinguido co Premio Nobel de Literatura, non obstante ser nomeado por moitos anos consecutivos. Especúlase que foi excluído da posibilidade de obtelo por aceptar un premio outorgado pola ditadura militar de Augusto Pinochet.

Eponimia

Tres especies de fanerógamas novas para a ciencia honrano co seu epónimo.

• (Arecaceae) Attalea borgesiana Bondar ex Dahlgren
• (Araceae) Philodendron borgesii G.S.Bunting
• (Poaceae) Catapodium borgesii H.Scholz

Obra

Aínda que a poesía foi un dos fundamentos do quefacer literario de Borges, o ensaio e a narrativa foron os xéneros que lle reportaron o recoñecemento universal. Dotado dunha vasta cultura, elaborou unha obra de gran solidez intelectual sobre o soporte dunha prosa precisa e austera, a través da cal manifestou un irónico distanciamento das cousas e o seu delicado lirismo. As súas estruturas narrativas alteran as formas convencionais do tempo e do espazo para crear mundos alternativos de gran contido simbólico, construídos a partir de reflexos, investimentos e paralelismos. Os relatos de Borges toman a forma de enigmas ou de potentes metáforas de fondo metafísico.

Borges, ademais, escribiu guións de cinema e unha considerable cantidade de crítica literaria e prólogos. Editou numerosas antoloxías e foi un prominente tradutor de inglés, francés e alemán (tamén traduciu obras do anglosaxón e do escandinavo antigo).

A súa cegueira, desenvolvida, ó igual que o seu pai, durante a idade adulta, influenciou enormemente a súa escritura posterior. Entre os seus intereses intelectuais destacan a mitoloxía, as matemáticas (véxase tamén Borges e a matemática), a teoloxía, a filosofía e, como integración destas, o sentido borgiano da literatura como recreación —todos estes temas son tratados unhas veces como xogo e, outras, coa maior seriedade—. Contemporáneo da maior parte do século XX, Borges viviu o período modernista da cultura e a literatura; en especial, o simbolismo. A súa ficción é dunha profunda erudición e sempre concisa.

Borges xunto a Ben Molar

Desde unha perspectiva máis histórica, a súa obra pode dividirse en períodos. Unha primeira etapa inicial, vangardista, coutada entre os anos 1923 e 1930. Este período está caracterizado pola importancia fundamental do poema, o verso libre e a proliferación metafórica (sobre todo a proveniente de Lugones), a apelación a un neobarroco de raizame español (Quevedo, en primeiro termo) e certo nacionalismo literario, que chega a proclamar a independencia idiomática da Arxentina, en textos logo repudiados polo propio autor. A este período pertencen os poemarios Fervor de Buenos Aires, Luna de enfrente e Cuaderno San Martín, así como os ensaios de Inquisiciones, El tamaño de mi esperanza, El idioma de los argentinos e Evaristo Carriego. A partir de 1930 a obra de Borges, durante uns trinta anos, inclinarase á prosa e xurdirá unha dobre vertente da súa tarefa: o ensaio breve, normalmente de lecturas literarias, e a chamada «ficción», que non é estritamente un conto, aínda que o seu trámite sexa narrativo e a súa convención de lectura sexa a ficcional. Nela aparecen, a miúdo, escritores e libros apócrifos como Pierre Ménard e o seu Quijote, ou Herbert Quain. Apelando a citas deliberadamente erróneas nas súas meditacións sobre a tradición literaria, Borges definía a tarefa do escritor como esencialmente falsificadora e esvaecía toda pretensión de orixinalidade e creación. A literatura era, segundo a súa concepción, a infinita lectura duns textos que xorden doutros e remite a un texto orixinal, perdido, inexistente ou riscado. Noutro sentido, a obra ficcional borgiana inclinouse a temas recorrentes, como son o fantasmal da vida, o combate singular como recoñecemento do outro no acto de darlle morte, o espello como cifra das aparencias mundanas, a distancia e a desgraza vinculadas coa relación amorosa, ou a busca do nome dos nomes, o prohibido nome de Deus, onde se realicen as fantasías de perfecta adecuación entre as palabras e as cousas. Esteticamente, neste segundo período da súa obra, Borges efectuou unha crítica radical aos seus anos de vangardista. Replegouse cara a unha actitude estética de aparencia neoclásica, aínda que nel sobrevivisen os tópicos do infinito e do inefable, recollidos nas súas xuvenís frecuentacións de Schopenhauer e dos poetas románticos alemáns. O afán de suavidade na expresión, a relectura dos clásicos e a súa cita constante, a concisión que esixen os xéneros breves, son todos xestos do seu neoclasicismo no que a razón tenta ordenar, xerarquizar e clarificar ata os límites admisibles do seu poder sobre a linguaxe, sempre esvaradío, enganoso e ambiguo. Borges nesta etapa volve sobre algúns episodios costumistas de ambiente campesiño ou suburbial, que tratara na súa mocidade, como o duelo a coitelo, para repasalos nun contexto de mitoloxía universal. Así, os seus gauchos e compadritos das beiras entreveranse cos heroes homéricos, os teólogos medievais e os piratas do mar da China. Non son xa o motivo dunha exaltación peculiarista nin llos encara como emblemas dun universo cultural castizo e pechado, senón que llos relativiza nun marco de ambicións eclécticas e cosmopolitas. A este período, prescindindo de antoloxías e reelaboracións, pertencen os ensaios de Discusión (1932), Historia de la eternidad (1936) e Otras Inquisiciones (1952); os relatos de Historia universal de la infamia (1935), de Ficciones (1944) e El Aleph (1949), e un bo número de obras en colaboración con Bioy Casares (Seis problemas para don Isidro Parodi, 1942; Dos fantasías memorables, 1946; Un modelo para la muerte, 1946, e os guións cinematográficos Los Orilleros e El paraíso de los creyentes, 1955, con Delia Ingenieros (Antiguas literaturas germánicas, 1951), con Betina Edelberg (Leopoldo Lugones, 1955) e con Margarita Guerrero (El Martín Fierro, 1953 e Manual de zoología fantástica, 1957).

A maioría das súas máis populares historias abondan na natureza do tempo, o infinito, os espellos, labirintos, a realidade e a identidade, namentres outras céntranse en temas fantásticos. O mesmo Borges conta historias máis ou menos reais da vida suramericana, historias de heroes populares, soldados, gauchos, detectives e figuras históricas, mesturando a realidade coa fantasía e os feitos coa ficción.

Á marxe da ficción, a súa obra é abondosa e valiosa, incluíndo aguda crítica literaria e de cine, curtas biografías, e ensaios filosóficos. Explorou ademais, desde un punto de vista empírico ou racional os temas das súas obras de ficción. En artigos como "La historia del tango" e "Los traductores de las Mil y una Noches" escribiu lucidamente acerca de feitos e elementos seguramente autobiográficos.

Cría Borges que a tradución podía superar o orixinal e que a alternativa e potencialmente contraditoria revisión do orixinal podía ser igualmente válida, máis aínda, que o orixinal ou a tradución literal non tiña por que ser fiel á tradución. Ó longo da súa vida, traduciu, modificando sutilmente, o traballo de, entre outros, Edgar Allan Poe, Franz Kafka, Hermann Hesse, Rudyard Kipling, Herman Melville, André Gide, William Faulkner, Walt Whitman, Virginia Woolf e G.K. Chesterton.

O seu libro de contos Ficciones é un dos os cen mellores libros de todos os tempos segundo o Club de Libros de Noruega, e un dos cen mellores do século XX segundo o diario parisiense Le Monde.

Cun manexo infrecuentel das palabras, a obra borgiana impulsou unha renovación da linguaxe narrativa, resaltando a índole ficticia do texto e amalgamando fontes e culturas de índole diversa (europeas e orientais, vangardistas e clásicas) a través da parodia e a ironía. Os seus textos xorden doutros textos previos, e supoñen unha estreita familiaridade con eles. As tramas superpóñense a outras tramas, cada parágrafo é a variación doutra escritura ou lectura previas. É difícil non descubrir algunhas das súas claves; é case imposible descifralas todas. A súa escritura rescata ideas e preguntas que atravesan o pensamento occidental desde as súas remotas orixes e as reformula, legándoas á posteridade. Non tenta seriamente solucionar as contradicións; prefire resaltalas, reordenándoas en paradoxos, ás que envolve unha e outra vez con diferente roupaxe.

Nas súas páxinas máis características, propón un contexto lúdico e desafía ao lector para resolver un enigma. Como nun bo labirinto policial, exhibe todas as pistas necesarias para deducir as respostas; entre esas pistas destácase a súa propia biblioteca clasificada e comentada. Hai unha solución obvia que satisfai ao detective chafalleiro, pero a verdadeira clave está reservada para o heroe. Cal é o enigma e quen é en realidade ese heroe que tamén é parte do misterio. Abunda en referencias inexistentes disimuladas entre un fárrago de citas eruditas. Hai frases copiadas traviesamente de obras alleas, chiscadelas ao iniciado, ás súas amizades e a si mesmo. Os seus mellores contos acumulan múltiples significados, ordenados en capas que se tornan alternativamente transparentes ou opacas segundo o punto de vista. O lector albisca un reflexo aquí e outro alá, de acordo á súa experiencia e ás súas circunstancias; a comprensión completa, con todo, estanos vedada. O único privilexiado é o tremoísta, o que visualiza o universo cifrado, o que urdiu a trama, situado no centro do labirinto, reflectido e multiplicado nas súas propias palabras: o mesmísimo Jorge Luis Borges.

Como afirmou Octavio Paz, Borges ofreceu dádivas sacrificiais a dúas deidades normalmente contrapostas: a sinxeleza e o extraordinario. En moitos textos Borges logrou un marabilloso equilibrio entre ambas: o natural que nos resulta raro e o estraño que nos é familiar. Tal proeza determinou o lugar excepcional de Borges na literatura. Nese mesmo sentido, Fritz Rufolf Fries sostivo que Borges conseguiu formar a súa propia identidade no espello dos autores que el interrogaba, mostrándonos o insólito do xa coñecido.

Poesía

• Fervor de Buenos Aires (1923)
• Luna de enfrente (1925)
• Cuaderno San Martín (1929)
• El hacedor (1960). Verso e prosa.
• El otro, el mismo (1964)
• Para las seis cuerdas (1965)
• Elogio de la sombra (1969). Verso e prosa.
• El oro de los tigres (1972). Verso e prosa.
• La rosa profunda (1975)
• La moneda de hierro (1976)
• Historia de la noche (1977)
• La cifra (1981)
• Los conjurados (1985)

Ensaios

• Inquisiciones (1925)
• El tamaño de mi esperanza (1926)
• El idioma de los argentinos (1928)
• Evaristo Carriego (1930)
• Discusión (1932)
• Historia de la eternidad (1936)
• Otras inquisiciones (1952)
• Nueve ensayos dantescos (1982)

Contos

• Historia universal de la infamia (1935)
• Ficciones (1944)
• El Aleph (1949)
• El informe de Brodie (1970)
• El libro de arena (1975)
• La memoria de Shakespeare (1983)

Prólogos

• Prólogos con un prólogo de prólogos (1975)
• Biblioteca personal (1988)
• Prólogos de La Biblioteca de Babel (2000)
• El círculo secreto (2003)

Conferencias

• Borges oral (1979)
• Siete noches (1980)
• Arte poética (2000)
• Borges profesor (2000). Curso de literatura inglesa na Universidade de Buenos Aires.
• El aprendizaje del escritor (2014). Transcrición do seminario sobre escritura que ditou en Columbia, en 1971
• El tango. Cuatro conferencias (2016)

Libro de viaxe

• Atlas (1984). Verso e prosa.

Misceláneas

• Textos cautivos (1986). Recensións, descricións e ensaios publicados en El Hogar.
• Borges en Revista Multicolor. Obras, reseñas y traducciones inéditas de Jorge Luis Borges (1995).
• Textos recobrados 1919-1929 (1997). Poesía, prosa poética, relatos, artigos, traducións, recensións, discursos, notas de cinema, entrevistas, traducións, prólogos.
• Borges en Sur (1999). Ensaios, recensións, traducións, poemas e notas literarias e de cinema publicados en Sur e non recollidos noutros libros.
• Borges en El Hogar (2000). Recensións, descricións, ensaios e traducións publicados en El Hogar.
• Textos recobrados 1931-1955 (2001). Poesía, prosa poética, relatos...
• Textos recobrados 1956-1986 (2003). Poesía, prosa poética, relatos...
• Miscelánea (2011). Inclúe os libros Prólogos, con un prólogo de prólogos, Borges oral, Biblioteca personal, Borges en Sur e Textos cautivos/Borges en El Hogar.

Memorias

• Autobiografía ou Un ensayo autobiográfico (en 1999 apareceu como libro; publicado por primeira vez en inglés, en 1970, por The New Yorker; tamén foi prólogo de The Aleph and Others Stories, 1970; outras aparicións: en La Gaceta, de México, en 1971 (en tradución de José Emilio Pacheco), e en La Opinión, de Buenos Aires, en 1974).

Antoloxías

Da súa obra

• Antología personal (1961)
• Nueva antología personal (1968)
• Prosa (1975). Introdución de Mauricio Wacquez.
• Páginas de Jorge Luis Borges seleccionadas por el autor (1982)
• Jorge Luis Borges. Ficcionario. Una antología de sus textos (1985). Compilada por Emir Rodríguez Monegal.
• Borges esencial (2017). Edición conmemorativa da Real Academia Española e a Asociación de Academias de la Lengua Española.

Doutros autores

• Libro de sueños (1976)

Con outros autores

• Índice de la nueva poesía americana (1926), con Vicente Huidobro e Alberto Hidalgo
• Antología clásica de la literatura argentina (1937), con Pedro Henríquez Ureña
• Antología de la literatura fantástica (1940), con Adolfo Bioy Casares e Silvina Ocampo
• Antología poética argentina (1941), con Adolfo Bioy Casares e Silvina Ocampo
• Los mejores cuentos policiales (1943 e 1956), con Adolfo Bioy Casares
• El compadrito (1945), antoloxía de textos de autores arxentinos en colaboración con Silvina Bullrich
• Poesía gauchesca (1955), con Bioy Casares
• Cuentos breves y extraordinarios (1955), con Adolfo Bioy Casares
• Libro del cielo y del infierno (1960), con Adolfo Bioy Casares
• Breve antología anglosajona (1978), con María Kodama

Obras en colaboración

• Seis problemas para don Isidro Parodi (1942), con Adolfo Bioy Casares
• Dos fantasías memorables (1946), con Adolfo Bioy Casares
• Un modelo para la muerte (1946), con Adolfo Bioy Casares
• Antiguas literaturas germánicas (México, 1951), con Delia Ingenieros
• El lenguaje de Buenos Aires (1952), con José Edmundo Clemente. Borges achega tres ensaios previamente publicados no libro: "El idioma de los argentinos", do libro homónimo; "Las alarmas del doctor Américo Castro", de Otras inquisiciones; e "Las inscripciones de los carros", titulado "Las inscripciones de carro" en Evaristo Carriego.
• El Martín Fierro (1953), con Margarita Guerrero
• Los orilleros/El paraíso de los creyentes (1955), con Adolfo Bioy Casares
• La hermana de Eloísa (1955), con Luisa Mercedes Levinson
• Manual de zoología fantástica (México, 1957), con Margarita Guerrero. Actualizado e reeditado en 1967 como El libro de los seres imaginarios
• Leopoldo Lugones (1965), con Betina Edelberg
• Introducción a la literatura inglesa (1965), con María Esther Váquez
• Literaturas germánicas medievales (1966), con María Esther Vázquez. Revisa e corrixe o tratado Antiguas literaturas germánicas
• Introducción a la literatura norteamericana (1967), con Estela Zemborain de Torres
• Crónicas de Bustos Domecq (1967), con Adolfo Bioy Casares
• ¿Qué es el budismo? (1976), con Alicia Jurado
• Nuevos cuentos de Bustos Domecq (1977), con Adolfo Bioy Casares
• Museo. Textos inéditos (2003), con Adolfo Bioy Casares

Guións de cine

• Los orilleros (1939). Escrito en colaboración con Adolfo Bioy Casares
• El paraíso de los creyentes (1940). Escrito en colaboración con Adolfo Bioy Casares.
• Invasión (1969). Escrito en colaboración con Adolfo Bioy Casares e Hugo Santiago.
• Les autres (1972). Escrito en colaboración con Hugo Santiago

Traducións

Á idade de 11 anos, traduciu a Oscar Wilde Borges cría que a tradución podía superar ao orixinal e que a alternativa e potencialmente contraditoria revisión do orixinal podía ser igualmente válida, máis aínda, que o orixinal ou a tradución literal non tiña por que ser fiel á tradución. Ao longo da súa vida, traduciu, modificando sutilmente, o traballo de, entre outros, Edgar Allan Poe, Franz Kafka, James Joyce, Hermann Hesse, Rudyard Kipling, Herman Melville, André Gide, William Faulkner, Walt Whitman, Virginia Woolf, Henri Michaux, Jack London, Gustav Meyrink, Novalis, Marcel Schwob, George Bernard Shaw, May Sinclair, Jonathan Swift, H.G. Wells e G. K. Chesterton.

Filmografía sobre Borges

En 1978 estreouse unha película documental dirixida por Ricardo Wullicher chamada Borges para millones sobre a vida e obra do escritor.

Predecesor: Dámaso Alonso

Premio Miguel de Cervantes ex aequo con Gerardo Diego 1979

Sucesor: Juan Carlos Onetti

Véxase tamén

Bibliografía

• Borges, Jorge Luis (1974). Obras Completas. Buenos Aires: Emecé. 
• Barnatán, M.R. (1972.). Jorge Luis Borges. Ediciones y Publicaciones Espanolas. ISBN 978-84-7067-141-8. 
• Barnatán, M.R. (1995.). Borges. Biografía total. Temas de Hoy (Biografías). Madrid. 
• Benítez, Luis (2004). Borges, la tiniebla y la gloria. LEA. ISBN 84-96138-15-1. 
• Bioy Casares, Adolfo (2006). Borges. Destino. ISBN 9788423338733. 
• Borges, J.L.; Ferrari, O. (1987.). Diálogos íntimos. Sudamericana. ISBN 950-07-0404-8. 
• Bulacio, Cristina; Grima, Donato (1998). Dos Miradas sobre Borges. Buenos Aires: Gaglianone. 
• Cervera Salinas, Vicente (1992). La poesía de Jorge Luis Borges: historia de una eternidad. Editum. 
• Cervera Salinas, Vicente (1992). La poesía del logos. Editum. 
• Gallo, Gastón (1996). Biografía de Jorge Luis Borges. Producido para el CD-ROM La Biblioteca Total (C) Nicolás Helft / Weber-Ferro. 
• Hadis, Martín. La vida y la obra de Jorge Luis Borges. Internetaleph. 
• Ministerio de Educación de la Nación. Subsecretaría de Coordinación Administrativa. Coordinación General de Informática y Telecomunicaciones. Efemérides Culturales Argentinas. "Jorge Luis Borges". Arquivado dende o orixinal o 22 de abril de 2016. Consultado o 28 de outubro de 2018. 
• VVAA. Qué nos queda de Borges?. Suplemento especial. Buenos Aires: Diario Clarín. Arquivado dende o orixinal o 17 de febreiro de 2009. Consultado o 11 de novembro de 2018. 
• Fundación Konex. Premio Konex de Platino y el de Brillante 1984. "Jorge Luis Borges. Biografía". Arquivado dende o orixinal o 23 de novembro de 2007. Consultado o 28 de outubro de 2018. 
• Savater, F. (2002). Borges: la ironía metafísica (PDF). Barcelona: Omega. Arquivado dende o orixinal (PDF) o 17 de xaneiro de 2021. Consultado o 11 de novembro de 2018. 
• Vaccaro, Alejandro (1996). Georgie 1898-1930. Una vida de Jorge Luis Borges. Buenos Aires: Proa/Alberto Casares. 
• Vaccaro, Alejandro (2006). Borges, vida y literatura. Edhasa. ISBN 950-9009-59-8. 
• Williamson, Edwin (2007). Borges, una vida. Seix Barral. ISBN 950-731-488-1. 
• "Audios de Jorge Luis Borges". Repositorio Institucional SEDICI. 
• Agheana, Ion (1988). P. Lang, ed. The Meaning of Experience in the Prose of Jorge Luis Borges. Frankfurt Am Main. ISBN 0-8204-0595-7. 
• Agheana, Ion (1984). P. Lang, ed. The Prose of Jorge Luis Borges. Frankfurt Am Main. ISBN 0-8204-0130-7. 
• Aizenberg, Edna (1984). Scripta Humanistica, ed. The Aleph Weaver: Biblical, Kabbalistic and Judaic Elements in Borges. Potomac. ISBN 0-916379-12-4. 
• Aizenberg, Edna (1990). University of Missouri Press, ed. Borges and His Successors. Columbia. ISBN 0-8262-0712-X. 
• Alazraki, Jaime (1988). Cambridge University Press, ed. Borges and the Kabbalah. Cambridge. ISBN 0-521-30684-1. 
• Alazraki, Jaime (1987). G.K. Hall, ed. Critical Essays on Jorge Luis Borges. Boston. ISBN 0-8161-8829-7. 
• Balderston, Daniel (1993). Duke University Press, ed. Out of Context. Durham. ISBN 0-8223-1316-2. 
• Barnstone, Willis (1993). University of Illinois Press, ed. With Borges on an Ordinary Evening in Buenos Aires. Urbana. ISBN 0-252-01888-5. 
• Bell-Villada, Gene (1981). University of North Carolina Press, ed. Borges and His Fiction. Chapel Hill. ISBN 0-8078-1458-X. 
• Bloom, Harold (1986). Chelsea House editors, ed. Jorge Luis Borges. New York. ISBN 0-87754-721-1. 
• Burgin, Richard (1969) Jorge Luis Borges: Conversations, Holt Rhinehart Winston
• Burgin, Richard (1998) Jorge Luis Borges: Conversations, University Press of Mississippi
• De Behar, Block (2003). State University of New York Press, ed. Borges, the Passion of an Endless Quotation. Albany. ISBN 1-4175-2020-5. 
• Di Giovanni, Norman Thomas (1995). Constable in association with the Anglo-Argentine Society, ed. The Borges Tradition. London. ISBN 0-09-473840-8. 
• Di Giovanni, Norman Thomas (2003). Continuum, ed. The Lesson of the Master. London. ISBN 0-8264-6110-7. 
• Dunham, Lowell (1971). University of Oklahoma Press, ed. The Cardinal Points of Borges. Norman. ISBN 0-8061-0983-1. 
• Fernández del Riego, Francisco (1974). Letras do noso tempo. Vigo: Editorial Galaxia. ISBN 978-84-7154-219-9. 
• Fishburn, Evelyn (2002). Univ of London, ed. Borges and Europe Revisited. City. ISBN 1-900039-21-4. 
• Frisch, Mark (2004). Fairleigh Dickinson University Press, ed. You Might Be Able to Get There from Here. Madison. ISBN 0-8386-4044-3. 
• Kristal, Efraín (2002). Vanderbilt University Press, ed. Invisible Work. Nashville. ISBN 0-585-40803-3. 

Ligazóns externas

• Internetaleph - Jorge Luis Borges
• Obras de Borges en español
• Fundación Internacional José Guillermo Carrillo
• Borges, 100 años no Centro Virtual Cervantes
• Centro Borges na Universidade de Pittsburgh (en inglés)