Linguas níxer-congo

As linguas níxer-congo,^[1] son probablemente a familia (ou macrofamilia) con maior número de linguas do mundo, con case 1.400, que contan cuns 400 millóns de falantes en África. Caracterízanse por usar un sistema amplo de clases nominais (agás o mandé) e o uso preponderante de prefixos máis ca de sufixos.

Clasificación

Historia

O pioneiro no estudo das linguas africanas foi o misioneiro alemán Sigismund Koelle, quen, en 1854, estudou as linguas atlánticas, mandés e gur. Os lingüistas alemáns Bleek, Meinhof, Lepsius e Westermann (séculos XIX e XX) estudaron as linguas bantús e atoparon interrelacións con outras linguas africanas.

Joseph Greenberg foi o primeiro en identificar os límites desta familia: seguindo a Westermann, determinou que as linguas sudánicas non constituían un grupo válido, pois as centrais e orientais formaban parte das linguas nilo-saharianas e as occidentais denominounas mandés (de mandinga). Ao relacionar as linguas mandés coas bantús, definiu a familia níxer-congo, que logo no seu libro Languages of Africa relaciona coas linguas kordofanianas nunha familia maior que denominou níxero-kordofaniana. Nun inicio a maioría de lingüistas desbotaban esta teoría, mais logo tornouse a visión prevalecente; aínda que as linguas kordofanianas aínda non están ben definidas como grupo.

Se ben a opinión maioritaria entre os africanistas é que as linguas níxer-congo forman unha unidade filoxenética válida, aínda non se puido reconstruír a protolingua, e existen moitas dúbidas sobre a clasificación interna. Algúns lingüistas recoñecidos como R. M. W. Dixon non consideran que se poida afirmar que sexa unha familia correctamente establecida, dada a evidencia dispoñible.

Principais grupos

As ramas e linguas principais da familia de linguas níxer-congo son as seguintes:^[2]

Linguas kordofanianas: no Sudán.
Linguas atlánticas: inclúe o wolof, falado no Senegal, o fulani ou fulfulde, empregado no Sahel e o temné, en Serra Leoa.
Linguas mandés: faladas na África Occidental; inclúe o bambara en Malí e o diula en Burkina Faso.
Linguas dogón: do pobo dogón en Malí.
Linguas ijoid: 10 millóns de falantes no sur de Nixeria.
Linguas Volta-Congo
- Linguas kwa: inclúe o akan, falado en Ghana e as linguas gbe, faladas en Ghana, Togo, Benín e Nixeria, das cales o ewe é o máis coñecido.
- Linguas kru: faladas en África Occidental, inclúe o beté, o ñabwa e o dida.
- Linguas Adamawa-Ubangi: inclúe o sango, falado na República Centroafricana
- Linguas gur: faladas entre outros lugares en Costa do Marfil, Togo, Burkina Faso e Malí.
- Linguas Benué-Congo, como o yoruba e o ibo ou igbo, linguas faladas en Nixeria, ou o bamum do Camerún.
  - Linguas bantús: un grupo moi grande que inclúe o suahili (tamén chamado swahili ou kiswahili).

O laal, o mpre (extinto), o jalaa e o mbre (ou pre) considéranse níxer-congo, mais non foron clasificados con certeza.


Distribución das linguas níxer-congo.

Clasificación interna

Non existe unha reconstrución adecuada do proto-níxer-congo, existen reconstrucións das protolinguas que deron orixe a varios dos subgrupos. Por esta razón, existen certas dúbidas sobre as relacións das diferentes ramas da familia, debéndose por isto considerar calquera clasificación das relacións internas como provisional.

A seguinte árbore amosa as relacións entre os grupos níxer-congo postuladas por Bendor-Samuel (1989):^[3]

Níxer‑congo

Kordofaniano

Mandé‑ Congo

Mandé

Atlántico‑ Congo

	Dogón

	Ijoid

	Volta-Congo

Atlántico

Relación con outras linguas

Propúxose o grupo congo-sahariano relacionando as linguas nilo-saharianas coas níxer-congo (Gregersen, 1972).^[4] Outra proposta máis actual (Blench, 1995-2006) formula a macrofamilia nixerosahariana, onde as linguas níxer-congo son simplemente unha póla das nilo-saharianas relacionadas coas linguas sudánicas centrais.^[3]^[5] Mais estas teorías aínda son vistas con reserva pola maioría de lingüistas.

Características comúns

O seguinte cadro resume algunhas das características dos grupos tradicionais que se distinguen dentro das linguas níxer-congo:

	Linguas Atlánticas	Linguas Mandés	Linguas Gur	Adamawa- Ubangi	Linguas Kwa	Linguas Benue-Congo
Mutación inicial	+	-	-	-	-	-
Linguas tonais	-	(+)	+	?	+	+
Clases nominais	+	-	+	+	?	+
Prefixos nominais	+	-	-	-	+	+
Sufixos nominais	+	+	+	+	-	-
Orde sintáctica	SVO	SOV	SVO (SOV)	SVO	SVO	SVO
Preposicións	+	(+)	(+)	+	+	+
Postposicións	-	+	+	-	-	-
Conx. con auxiliares	+	+	?		+	-
Flexión verbal	-	-	+		-	+

O signo + indica unha clara presenza de certa característica, - a súa ausencia e (+) unha lixeira tendencia a presentar a característica.

A táboa anterior construíse sobre unha evidencia limitada:

Para o grupo atlántico tomouse como referencia basicamene o fula e o wolof.
Para o grupo mandé tomouse como referencia o soninké e o mandinga-bambara.
Para o grupo Benue-Congo consideráronse basicamente as características das linguas bantú.
Para os grupos gur e adamawa-ubangi consideráronse os comentarios xerais de Puleyblank.^[6]

Fonoloxía

As linguas níxer-congo teñen unha marcada tendencia a ter sílabas abertas do tipo CV (= Consoante + Vogal). A estrutura fonotáctica típica do antecesor común crese que podería ter sido CVCV, estrutura que aínda se mantén nalgunhas linguas bantús, nas linguas mandés e nas linguas ijo (nalgunhas outras linguas os cambios fonéticos reduciron esta estrutura básica).

Ademais da ausencia de grupos consonánticos, frecuentemente as linguas níxer-congo presentan a ocorrencia de consoantes prenasalizadas /^mb, ⁿd, ^ŋg/. Algúns autores consideran que a alternacia entre unha consoante simple (non mutada) e a súa correspondente prenasalizada (mutada) era regular en proto-níxer-congo.

É frecuente en moitas linguas níxer-congo a aparición de harmonía vocálica asociada ao trazo fonolóxico do avance da raíz da lingua (mentres que outras linguas con harmonía vocálica fóra de África, adoitan basear dita harmonía no redondeamento vocálico).

Fóra das xeneralidades anteriores presentes nas linguas modernas, a fonoloxía histórica da familia non se coñece ben xa que non se conta cunha reconstrución adecuada do proto-níxer-congo (só se teñen reconstrucións para algúns dos grupos). A falta dunha reconstrución completa dificulta a clasificación interna das diferentes ramas. Algúns autores buscaron unha aproximación ao proto-níxer-congo comparando reconstrucións parciais. Por exemplo comparando o proto-potou-akán e o proto-bantú, J. M. Stewart (2002) fai unha aproximación do proto-níxer-congo (en realidade é a clasificación interna comunmente aceptada do proto-Volta-Congo meridional) de acordo con esta reconstrución toda consoante ten dúas formas en distribución complementaria: grao non mutado / grao mutado. No grao non mutado unha consoante xeralmente é un alófono non nasal (aínda que as non mutadas aproximantes son nasalizadas), mentres que no grao mutado a consoante ten un alófono prenasalizado ou nasal. As raíces teñen a forma usual C₁V₁(C₂V₂), o inventario reconstruído para as consoantes que aparecen en primeiro lugar (C₁) é:^[7]

		bilabial	alveolar	palatal	velar	labiovelar
Oclusiva	xorda	*p / ^mp	*t / ⁿt	*c / ^ɲc		*kʷ / ^ŋkʷ
Oclusiva	sonora	*b / ^mb	*d / ⁿd	*ɟ / ^ɲɟ	*g / ^ŋg	*gʷ / ^ŋgʷ
Implosiva	xorda	*ƥ / ^mƥ	*ƭ / ⁿƭ		*ƙ / ^ŋƙ	*ƙʷ / ^ŋƙʷ
Implosiva	sonora	*ɓ / m	*ɗ / n	*ʄ / ɲ		*ɠʷ / ŋʷ
aproximante		*ʋ̃ / m	*l̃ / n	*y / ɲ	*ɰ̃ / ŋ	*w̃ / ŋʷ
nasal		*m / m	*n / n

Para cada par de fonemas da táboa o primeiro é o alófono que aparece ante vogal non nasal (grao non mutado) e o segundo o que aparece ante vogal nasal (grao mutado). Neste sistema destaca a ausencia de africadas ou fricativas, unha característica tamén presente en proto-bantú e en proto-potou-akan.

En canto ao inventario vocálico reconstrúense polo menos 7 timbres (ademais da oposición de nasalidade):^[8]

	orais			nasais
	anterior	central	posterior	anterior	central	posterior
cerradas	i		u	ĩ		ũ
semicerradas	ɪ		ʊ	ɪ̃		ʊ̃
abertas	ɛ	a	ɔ	ɛ̃	ã	ɔ̃

Morfoloxía

As linguas níxer-congo son normalmente linguas flexivas cunha morfoloxía nominal complexa que frecuentemente inclúe xénero gramatical (clases nominais). Non obstante, algúns grupos como o mandé non comparten gran parte da morfoloxía típica do resto de linguas.

Os verbos xeralmente constan dunha raíz seguida dun ou máis sufixos flexivos. Os nomes consisten nunha raíz precedida dun prefixo que indica a clase nominal da forma (C)V-.

Linguas da familia e número de falantes

Grupos e principais linguas níxer-congo.

Notas

↑ Definición de níxer-congo no Dicionario de Galego de Ir Indo e a Xunta de Galicia.
↑ Williamson & Blench (2000)
↑ ^3,0 ^3,1 Blench, Roger et al. 2006, The Niger-Saharan Macrophylum Arquivado 26 de novembro de 2013 en Wayback Machine.
↑ Edgar Gregersen. "Kongo-Saharan". Journal of African Languages, 11, 1:69-89. 1972.
↑ Roger Blench. "Is Niger-Congo simply a branch of Nilo-Saharan?", in ed. Nicolai & Rottland, Fifth Nilo-Saharan Linguistics Colloquium. Nice, 24–29 August 1992. Proceedings. (Nilo-Saharan 10). Koeln: Koeppe Verlag. 1995. pp. 36–49.
↑ D. Puleyblank, 1987, pp. 259-264.
↑ J. M. Stewart, 2002, p. 207-209
↑ J. M. Stewart, 2002, p. 208

Véxase tamén

Bibliografía

Moreno Cabrera, Juan Carlos (1990). Lenguas del Mundo. Madrid: Visor.
H. Greenberg, Joseph (1966). The Languages of Africa. Indiana Univ. Press.
Bernd Heine e Derek Nurse (2000). African Languages - An Introduction. Cambridge Univ. press.
Bendor-Samuel, John (1989). The Niger-Congo Languages; A classification and description of Africa's largest language family. University Press of America.
Pulleyblank, Douglas (1987). "Niger-Kordofanian Languages" (The Major Languages of South Asia, the Middle East and Africa). Bernard Comrie; Routledge. ISBN 0-415-05772-8.
M. Orozco e F. Roca (2006). El Fula i el Wòlof: Estudi comparatiu entre les gramàtiques del Fula i el Wòlof. Generalitat de Cataluña. ISBN 84-393-7034-2.
Stewart, John M. (2002). "The potential of Proto-Potou-Akanic-Bantu as a pilot Proto-Niger-Congo". Journal of African Languages and Linguistics 23: 197–224.
Promotora Española de Lingüística. "Familia de lenguas Niger-Congo" (en español). Arquivado dende o orixinal o 08 de marzo de 2012. Consultado o 8 de maio de 2012.

Ligazóns externas

Ethnologue. "Family Niger-Congo" (en inglés). Consultado o 8 de maio de 2012.

[1] Definición de níxer-congo no Dicionario de Galego de Ir Indo e a Xunta de Galicia.

[2] Williamson & Blench (2000)

[BRa-3] 3,0 ^3,1 Blench, Roger et al. 2006, The Niger-Saharan Macrophylum Arquivado 26 de novembro de 2013 en Wayback Machine.

[4] Edgar Gregersen. "Kongo-Saharan". Journal of African Languages, 11, 1:69-89. 1972.

[5] Roger Blench. "Is Niger-Congo simply a branch of Nilo-Saharan?", in ed. Nicolai & Rottland, Fifth Nilo-Saharan Linguistics Colloquium. Nice, 24–29 August 1992. Proceedings. (Nilo-Saharan 10). Koeln: Koeppe Verlag. 1995. pp. 36–49.

[6] D. Puleyblank, 1987, pp. 259-264.

[7] J. M. Stewart, 2002, p. 207-209

[8] J. M. Stewart, 2002, p. 208

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]