Pezas bucais

Nos artrópodos, denomínanse pezas bucais ao conxunto de escleritos e apéndices que rodean a boca e contribúen á captura e inxestión do alimento. Trátase de estruturas evolutivamente moi plásticas, que radiaron a partir dunha morfología primitiva orixinando unha gran variedade de aparatos bucais.

Esquema dun crustáceo malacostráceo.
No céfalon, móstranse (en cor rosada) as mandíbulas, as maxílulas e as maxilas.

Mandibulados

Os mandibulados (crustáceos, miriápodos e insectos) teñen un modelo básico común de cabeza formado por cinco segmentos ou metámeros (máis o acron preoral, aínda que este está en discusión). O primeiro e o segundo segmentos non posúen apéndices bucais; o terceiro segmento leva as mandíbulas, o cuarto o primeiro par de maxilas (maxílulas) e o quinto o segundo par de maxilas. En cada grupo, dita estrutura básica sofre máis ou menos modificacións.

Crustáceos

Mandíbula dun crustáceo anfípodo
1: proceso molar; 2: espiñas; 3: lacinia; 4: dentes apicais; 5: palpo mandibular.

Os apéndices dos crustáceos son birrámeos, e as pezas bucais non son unha excepción. Porén, os enditos adoitan estaren moi desenvolvidos formando grandes gnatobases (de gnatos 'mandíbula') que realizan as funcións principais; pola contra, as dúas ramas dos apéndices desempeñan un papel secundario e con frecuencia están reducidas ou faltan por completo.

Os apéndices que forman as pezas bucais dos crustáceos son:

• Apéndices cefálicos: trátase de tres pares de apéndices situados na cabeza que están directamente relacionados coa alimentación.
  • Mandíbulas.
  • Maxílulas. Primeiro par de maxilas.
  • Maxilas. Segundo par de maxilas.
• Apéndices nom cefálicos: con frecuencia, os primeiros apéndices torácicos (toracópodos) transfórmanse en apéndice bucais auxiliares.
  • Maxilípedos. Primeiro par de toracópodos.
  • Gnatópodos. O resto de toracópodos con función trófica.

Insectos

Radiación adaptativa das pezas bucais dos insectos.
lr (vermello): labro, md (verde): mandíbulas, mx (amarelo): maxilas, lb (azul): labio.

A estrutura primitiva das pezas bucais dos insectos consta dos seguintes elementos:

• Labro (labrum ou labio superior). Esclerito dorsal impar que recobre as demais pezas da boca.
• Mandíbulas. Pezas pares coa marxe interna cortante e ás veces dentado que serven para soster e desmiuzar o alimento.
• Maxilas. Primeiro par de maxilas (= maxílulas dos crustáceos). Pezas pares provistas dun pequeno apéndice formado por varios artellos, chamados palpos maxilares.
• Labio (labium). Peza impar resultado da fusión do segundo par de maxilas, dúas pezas pares similares ás maxílulas; tamén existen palpos articulados, chamados palpos labiales.

Miriápodos

A estrutura básica das pezas bucais dos miriápodos é similar á dos insectos. As mandíbulas están presentes en todos os grupos de miriápodos. O primeiro e o segundo par de maxilas sofren diversas modificacións.

• Diplópodos e paurópodos. Con mandíbulas; primeiro par de maxilas (=maxílulas) fusionadas orixinando un gantoquilario; segundo par de maxilas ausente.
• Quilópodos. Con mandíbulas, primeiro e segundo par de maxilas fusionados. Primeiro par de patas modificado en grandes uñas (forcípulas) asociadas a unha glándula velenosa, que usan para capturar as presas e, por tanto, actúan como pezas bucais adicionais.
• Sínfilos. Con mandíbulas, primeiro par de maxilas separado e segundo par de maxilas fusionado para formar un labio.

Quelicerados

A: quelíceros en navalla; B: quelíceros en tesoura; C: quelíceros triarticulados en pinza.

Artigo principal: Quelícero.

Os quelicerados carecen de mandíbulas. Os apéndices bucais característicos son os quelíceros, que ocupan unha posición preoral e non son homólogos das mandíbulas.

A súa morfoloxía é variada; poden acabar en pinza, como nos escorpións e opilións, ou en uña, como nos amblipixios e araneidos; estes últimos posúen unha glándula velenosa asociada ao quelícero.

Con frecuencia, o primeiro par de apéndice postorais, os pedipalpos, adquire función trófica, colaborando cos quelíceros na captura do alimento, como nos escorpións que posúen grandes pedipalpos acabados en pinza.