Saliva

A saliva^[1]^[2] ou en contextos non científicos cuspe/chuspe, e popularmente cuspia, é un fluído acuoso, transparente, que é segregado polas glándulas salivares directamente á cavidade bucal, constituída principalmente por enzimas e minerais.

Descrición

A saliva é un dos máis complexos, versátiles e importantes fluídos do corpo, que suple un grande espectro de necesidades fisiolóxicas. As súas propiedades son esenciais para a protección da cavidade bucal, do epitelio gastrointestinal e da orofarinxe. Ademais de humedecer os tecidos moles e duros da cavidade bucal, ten función destacada no control da cantidade de auga do organismo. Cando o corpo está falto de auga, a boca seca manifestando a sede.

A saliva desempeña diversas funcións e en condicións ideais de saúde o ser humano produce de 1 a 2 litros de saliva por día.

A saliva diminúe a acidez bucal, previndo a carie. Moitos grupos sociais primitivos e indíxenas, por non teren hábitos perniciosos, como o fume ou o consumo excesivo de alcohol e azucre, teñen unha saliva de mellor calidade e menor acidez, por iso teñen menos carie e problemas gastrointestinais.

Recentemente foi comprobado^[3] que os ratos que teñen as glándulas salivares extraídas adoecen máis de infeccións e intoxicacións, o que xustifica plenamente o hábito de "lamber as feridas" mantido pola maioría dos animais.

Todas as glándulas salivares maiores e menores contribúen á composición da saliva. Esa composición varía de acordo coa taxa de secreción, que é baixa durante o sono e alta (± 1 ml por minuto) durante a estimulación. A secreción é controlada polo centro salivar no cerebro, e o fluxo é xerado polo padal durante a gustación. A función mastigatoria é controlada por medio de receptores no periodonto e nos músculos da mastigación.

Fisioloxía

A saliva é unha secreción exócrina de células especializadas que se denominan globalmente células salivares. Estas poden ou non congregarse, formando glándulas: son as glándulas salivares (maiores e menores). A secreción salivar é un líquido acuoso que contén, en solución, unha multiplicidade de substancias, principalmente proteínas e glicoproteínas. Dentro das glicoproteínas destacan a mucina, moléculas de alto peso molecular que confiren á saliva a súa viscosidade mucinosa. Cando a proporción de mucina predomina sobre a concentración de proteína na saliva, fálase de secreción mucosa; no caso inverso, cando é maior a concentración de proteína, fálase de secreción serosa.

As células produtoras de saliva poden ter dúas características citolóxicas diferentes, segundo o tipo de secreción salivar que sexan capaces de segregar. Por exemplo, as células que segregan saliva mucosa presentan menor densidade electrónica, son células claras, contendo poucos gránulos no citoplasma, que polo feito de segregaren mucina son chamados gránulos mucinoxénicos. Estas células claras encóntranse nas glándulas salivares menores e, entre as maiores, principalmente na glándula sublingual e na parótide. As células salivares illadas, espalladas na mucosa bucal e farínxea, en xeral, son sós células con gránulos de mucinóxeno (claras). As células secretoras de saliva serosa teñen características diferentes; son escuras, porque conteñen alta proporción de gránulos de cimóxeno, isto é, formadores de proteínas, entre elas enzimas (zimo = fermento). Estas células só existen nas glándulas salivares maiores, mais predominan na glándula parótide (son practicamente as únicas) e diminúen proporcionalmente na submandibular, sendo escasas na sublingual. Estas células (claras e escuras) difiren tamén entre si polas características do núcleo.

Estrutura das glándulas salivares

Artigo principal: Glándula salivar.

Composición

A saliva segregada polas glándulas salivares contén auga e glicoproteínas, entre elas a mucina, que dan viscosidade á saliva e lubrifican os alimentos e a boca, manténdoa húmida. Outra substancia presente na saliva é a ptialina, unha enzima proteica que dixire amidón. Calcúlase que o setenta por cento do amidón inxerido é hidrolizado pola ptialina.

Auga	99,1g%
Sólidos	900 mg%
A)Substancias inorgánicas	500 mg%
b)Substancias orgánicas	400 mg%
A)Substancias inorgánicas
Anións	150mgg%
1. Cl-	80 mg%
2. H₂PO^-₄	25 mg%
3. HPO^--₄	15 mg%
4. HCO^-₃ (CO₂)	10 mg%
5. SO^--_₄	10 mg%
6. S^--	6mgg%
7. F^-	0,02 mg%
8. Outros anións:	0,89 mg%
Catións	350 mg%
1. Na⁺	160 mg%
2.K⁺	170 mg%
3.Ca⁺⁺	4 a 10 mg%
4.NH₄	10 mg%
5.Mg⁺⁺	0,5 mg%
B) Substancias orgánicas
1.Mucina	300 mg%
2.Amilase (ptialina)	40 mg%
3.Urea	20 mg%
4.Lisozima	10 mg%
5.Anidrase carbónica (ac)	10 mg%
6.Tiocianato (SCN^-)	10 mg%
7. Glicosa	1 mg%
8. Outras:	9 mg%
a)Enzimas microbianas
b)Compoñentes sanguíneos
c) Produtos de excreción
d) Produtos da actividade microbiana

Consideracións xerais

A auga entra en grande proporción e serve para manter húmidas a mucosa bucal e as superficies dos dentes ao mesmo tempo que actúa como o solvente xeral das substancias do medio bucal.

Entre os anións, particularmente, o bicarbonato, o monofosfato e o bifosfato, que exercen un efecto tamponador eficaz, fronte aos ácidos e ás bases, o que permite a constancia do pH salivar en torno de 6,9.

Entre os catións, o calcio, na taxa de 4 a 10 mg%, é usado como parámetro para determinar a susceptibilidade dos pacientes á carie dental no método de Fosdick.

Entre os compoñentes orgánicos, a mucina (glicoproteína), grazas á súa elevada viscosidade, exerce un papel protector de grande eficiencia, lubrificando a mucosa da boca, aglutinando as partículas de alimento e microorganismos, ao mesmo tempo que ten un elevado poder tamponador, contribuíndo á manutención do pH en 6,9.

A amilase ou ptialina hidroliza o amidón e o glicóxeno a maltosa, conforme a secuencia:

amidón e glicóxeno → dextrinas → maltosa

A urea, residuo do catabolismo dos aminoácidos, principalmente pola urina, tamén é eliminada na saliva na taxa de 20 mg%. A lisozima exerce unha importante acción bactericida e a anidrase carbónica cataliza a reacción:

C₂O + H₂O ↔ H₂CO₃ ↔ H⁺ + HCO^-₃

que é importante na formación do tártaro ou cálculo dental.

A glicosa entra nunha taxa bastante reducida de 1,0 mg%, mais é o principal substrato que na vía glicolítica explica a formación do ácido láctico que está relacionado co proceso bioquímico da carie dental.

Finalmente entre os compoñentes orgánicos da saliva destacan:

Enzimas microbianas

A hialuronidase hidroliza o ácido hialurónico, producindo ácido glicurónico, glicosamina e ácido acético.

A urease hidroliza a urea, responsábel da aparición do amoníaco (NH₃) na saliva, unha substancia básica que eleva o pH salivar, o que facilita a precipitación de sales de calcio na formación do tártaro dental. Alén diso o amoníaco é tóxico e cáustico, lesionando o periodonto de proteccción, o que permite a instalación da doenza periodontal (piorrea):

O=C(NH₂)₂ + H₂O (urease)→ CO₂ + 2NH₃

As fosfatases ácidas hidrolizan ésteres fosfóricos e toman parte no proceso da carie a aftas da mucosa da boca. As fosfatases alcalinas toman parte nas alteracións do periodonto, precipitando sales de calcio para a formación de tártaro dental.

As lipases hidrolizan os diferentes tipos de lípidos, producindo ácidos graxos, glicerol, H₃PO₄ e outros.

As oxidases (sacarase, lactase, maltase e amilase) hidrolizan sacarosa, lactosa, maltosa, amidón e glicóxeno, dando frutosa, galactosa e glicosa.

Compoñentes sanguíneos

Destacamos os aminoácidos, o ácido úrico, as alfa, beta e gammaglobulinas; porén, a concentración deses compoñentes é sempre inferior á que se presenta no sangue, e é pouco influenciada polas variacións das respectivas taxas sanguíneas.

Produción de excreción

Medicamentos (I^- e Br^-) e tóxicos (Pb⁺⁺, Hg+⁺, Bi⁺⁺⁺ e alcaloides) poden encontrarse na saliva; así é práctica habitual nos hipódromos, buscar a presenza de drogas estimulantes (dopping) na saliva dos cabalos gañadores. Por outro lado, é importante para o cirurxián-dentista ter ese coñecemento, en función do diagnóstico das xenxivo-estomatites medicamentosas.

Produtos da actividade microbiana

Son variados como xa tivemos a oportunidade de ver, mais en especial destacan os produtos de putrefacción como fenois, ácidos, aminas, amoníaco, aminoácidos, H₂S, tioles, indol, escatol que son dotados de cheiro desagradábel, determinando, pois, o mal hálito ou halitose.

Glándulas produtoras

Glándula parótide, Glándula submandibular, Glándula sublingual e Glándulas menores.

Función

Preparación do bolo alimenticio

Polas propiedades da saliva, en especial pola acción adhesiva das glicoproteínas (mucina), pódese colar partículas previamente esmoídas pola acción mecánica da mastigación.

Humidade

Confire o grao de humidade necesario á mucosa bucal e farínxea e o ambiente húmido das vías dixestivas superiores en xeral.

Acción solvente e de limpeza

A auga da saliva é o solvente no cal se disolven as substancias que estimulan os corpúsculos gustativos, estimulación importante que mantén a secreción salivar (feed back positivo).

Protección

A función protectora exprésase de varias formas. A saliva ten papel lubrificante. O seu contido glicoproteico, que a torna mucinosa, protexe a mucosa de revestimento, formando unha barreira contra estímulos nocivos, toxinas microbianas e pequenos traumas. A súa consistencia fluída tamén produce unha acción de lavado mecánica, a cal arrastra bacterias non adherentes e detritos celulares da boca. En particular, a limpeza promovida pola saliva limita a dispoñibilidade dos azucres para os microrganismos da placa acidoxénica. As proteínas da saliva que se unen ao calcio axudan a formar unha película que se comporta como unha membrana protectora.

Tamponamento

A saliva compórtase como un sistema tampón que protexe a cavidade oral de dúas maneiras: primeiro, moitas bacterias necesitan un pH específico para o seu crecemento máximo; a capacidade tampón da saliva evita a colonización da boca por microrganismos potencialmente patoxénicos, por crear unhas condicións ambientais non óptimas para eles; en segundo lugar, os microrganismos da placa poden producir ácido a partir de azucres, os cales, non sendo rapidamente tamponados e limpos pola saliva, poden desmineralizar o esmalte.

Capacidade tampón

A capacidade tampón da saliva (CTS) é a propiedade da saliva de manter o seu pH constante a 6,9-7,0, grazas aos seus tampóns, mucinato/mucina, HCO^-₃/H₂CO₃ e HPO^--₄/H₂PO^-₄, que bloquean o exceso de ácidos e de bases conforme os mecanismos:

Exceso de ácidos (H+): HCO^-₃ → H₂CO₃ → H₂O + CO₂
Exceso de bases (HO-): HO^- + H₂CO₃ → HCO^-₃ + H₂O

Os tampóns mucinato/mucina e monofosfato/bifosfato actúan da mesma forma e así o elevado poder tamponante da saliva mantén o bo estado da mucosa bucal e dos dentes.

A determinación da CTS faise por titulometria, medindose o volume de ácido láctico 0,1 normal necesario para baixar o pH salivar de 6,9 a 3,7 (punto de viraxe do alaranxado de metilo). O indicador é amarelo-laranxa a 6,9 e rosa a 3,7. Na práctica, colócanse 10ml de saliva nun erlenmeyer, xuntamente co alaranxado de metilo, e vértese, na saliva, gota a gota, o ácido láctico 0,1 normal colocado nunha bureta, até ser atinxida a cor rosa (viraxe do alaranxado de metilo). Féchase entón a bureta e lese o volume de ácido láctico 0,1N gasto. Para espremer a CTS úsase multiplicar por 10 o volume de ácido láctico gastado. E así podemos clasificar os pacientes en tres grupos:

Pacientes medianamente susceptíbeis á carie dental: CTS = 40.
Pacientes resistentes á carie dental: CTS = >40.
Pacientes muito susceptíbeis á carie dental: CTS = <40.

Dentro de certos límites, a CTS funciona como un índice relativo de actividade de carie dental.

Dixestión

A saliva é importante para a vida, fornecendo sensibilidade gustativa, neutralizando o contido do esófago, diluíndo o zume gástrico, axudando a formar o bolo alimenticio e debido ao seu contido de amilase degrada o amidón.

Gustación

A saliva posúe tamén un papel na gustación. Permite que se teña a sensación de satisfacción gustativa da comida, pero o seu papel principal é o de protección, permitindo o recoñecemento de substancias nocivas. A saliva é necesaria para disolver substancias que van ser degustadas; desa forma, as papilas gustativas van poder sentir o sabor do alimento e facer que este sexa dixerido, ademais de informar ao cerebro do gusto do alimento. Contén tamén unha proteína, chamada gustina, que parece ser necesaria ao crecemento e maduración dos corpúsculos gustativos.

Acción antimicrobiana

A saliva ten grande influencia ecolóxica sobre os microrganismos que tentan colonizar os tecidos bucais. Ademais efecto de barreira do seu contido mucoso, contén un espectro de proteínas con propiedades antibacterianas, como é o caso da histatina. A lisozima é un enzima que pode hidrolizar a parede celular dalgunhas bacterias. A lactoferrina lígase ao ferro libre, privando, así ás bacterias do seu elemento esencial.

Os anticorpos están tamén presentes na saliva. A principal inmunoglobulina encontrada na saliva, IgA secretora, ten a capacidade de aglutinar microrganismos. Esa capacidade, xuntamente coa de limpeza da saliva, serve para eliminar agregados de bacterias.

Mantemento da integridade dos dentes

A saliva está saturada de ións calcio e fosfato. A alta concentración dos referidos ións garante intercambios iónicos direccionados á superficie dos dentes. Isto comeza logo que o dente erupcione, pois, aínda que a coroa estea completamente formada baixo o punto de vista morfolóxico, nese momento, é cristalograficamente incompleta. A interacción coa saliva resulta en maduración post-erupción a través da difusión de ións, como o calcio, fósforo, magnesio e cloruro, cara á superficie dos cristais de apatita do esmalte.

Esa maduración aumenta a dureza da superficie, diminúe a permeabilidade e aumenta a resistencia do esmalte ás caries. Se a pesar de todo o proceso a carie se instala, poderá ser paralizado antes de ocorrer a cavitación do esmalte, sendo posíbel o proceso de remineralización debido á dispoñibilidade de ións fosfato e calcio na saliva. Se os ións fluoruro tamén están dispoñíbeis na remineralización, a lesión reparada será menos susceptíbel a unha futura descomposición. Por outro lado, a saliva contén estaterina, que inibe a deposición de fosfato de calcio, como tamén proteínas acídicas ricas en prolina, que xuntamente coa estaterina inhiben o crecemento dos cristais de hidroxiapatita.

Reparación tisular

Clinicamente parece que o tempo de sangrado dos tecidos bucais é inferior aos dos outros tecidos. Cando a saliva se mestura experimentalmente con sangue, o tempo de coagulación pode ser moi acelerado (aínda que o coágulo resultante sexa menos sólido que o normal). Estudos experimentais en roedores teñen mostrado que a contracción da ferida aumenta significativamente en presenza da saliva, debido ao factor de crecemento epidérmico que contén, producido polas glándulas submandibulares. Aínda que en menor cantidade, o factor de crecemento está presente na saliva humana, mais o seu efecto sobre os procesos de reparación aínda non foi demostrado.

Xerostomia

Artigo principal: Xerostomia.

É a falta de produción de saliva. Existen diversas causas para ese cadro. Unha das solucións posíbeis para o cadro é o uso de saliva artificial.

Xerostomia é o estado de boca seca, e non é o mesmo que hiposalivación, que é a diminuición do fluxo salivar.

Notas

↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para saliva.
↑ Xusto A. Rodríguez Río (coord.),Vocabulario de medicina. Santiago de Compostela, Universidade / Consellería de Sanidade, 2008
↑ Revista National Geographic, abril 2006.

Véxase tamén

Bibliografía

Tratado de Fisiologia Aplicado à Saúde; C. R. Douglas.; 5 º edição; Guanabara Koogan.
Histologia bucal, Desenvolvimento, Estrutura e função; A. R. Ten Cate; Quinta edição; Guanabara Koogan; 1998.
Bioquímica odontológica; Aranha, Fávio leite ; São Paulo: Savier, 2 ed.; Revista e ampliada., 2002.

Outros artigos

Xerostomia

[1] Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para saliva.

[2] Xusto A. Rodríguez Río (coord.),Vocabulario de medicina. Santiago de Compostela, Universidade / Consellería de Sanidade, 2008

[3] Revista National Geographic, abril 2006.

[1]

[2]

[3]