Sanxenxo

Sanxenxo é un concello da provincia de Pontevedra, pertencente á comarca do Salnés. Segundo o IGE, en 2018 tiña 17.212 habitantes (8.487 mulleres e 8.725 homes), cifra que segundo o concello se multiplica por seis en época estival. O xentilicio é sanxenxino ou sanxenxeiro e, popularmente, lilaino, -a .

Sanxenxo

Localización
42°23′58″N 8°48′24″O
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	Provincia de Pontevedra
Capital	Sanxenxo
Poboación
Poboación	17.854 (2023) (405,77 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Mancomunidade para o Servizo de vertedoiro de residuos sólidos urbanos dos concellos de Pontevedra e Sanxenxo Mancomunidade do Salnés O Salnés
Superficie	44 km²
Bañado por	ría de Pontevedra e Océano Atlántico
Altitude	0 m
Comparte fronteira con	Poio Meaño O Grove
Creación	4000 a. C.
Santo padrón	Rosalía de Palermo
Organización política
• Alcalde	Telmo Martín
Eleccións municipais en Sanxenxo
Identificador descritivo
Código postal	36960
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	36051
Páxina web	sanxenxo.es

Etimoloxía do topónimo

Casa consistorial

Imaxe de san Xenxo de Arles, de quen procede o nome do concello, na igrexa de Padriñán.

O topónimo Sanxenxo é a evolución do nome latino de SANCTUS GENESIUS, Xenxo de Arles, un mártir cristián, santo patrón da vila xunto con santa Rosalía, cunha evolución fónica normal dentro do galego (perda de nasal intervocálica nasalizando a vogal resultante da amálgama, recuperación posterior da nasal como coda -habitual no occidente galego-, palatalización de oclusiva velar sonora inicial e posterior enxordecemento, e palatalización de fricativa alveolar xorda en contacto con iode).

Xeografía

O municipio, de 44,1 km², está situado no oeste da costa de Pontevedra e de Galicia no seu conxunto. Linda ó norte coa ría de Arousa, ó sur coa de Pontevedra e o Atlántico, ó oeste co concello do Grove e o mesmo océano, e ó leste cos concellos de Meaño e Poio.

Os seus ríos son todos regos de pequeno tamaño, como os de Dorrón, Sear, Bordóns, Carabuxeira, Baltar, Fabaíños, Besadoiros ou Souto, que desembocan na costa atlántica (sur ou oeste); ou os regos Carballo, dos Balleneiros, das Besadas, dos Mouros, Lagares, Barbosa ou Trilleiro, que van desembocar na ría de Arousa (costa norte) ou no Río da Chanca, en terras de Dena (Meaño). Existen outros regos cuxo caudal é aínda menor.

Na costa norte (A Arnosa, Rouxique, A Revolta, das parroquias de Noalla e Vilalonga) existe unha decena de lagoas artificiais, abertas ó longo do século XX co obxectivo de extraer arxila coa que alimentar as numerosas telleiras que existiron na zona e que foron pechando co paso do tempo ata quedar hoxe unha única explotación industrial activa, de fabricación de tellas e ladrillos, no norte de Vilalonga, Nueva Cerámica Campo S.L. Ó irse abandonando estas escavacións a ceo aberto, fóronse enchendo de auga de chuvia para converterse hoxe en pequenas lagoas de auga doce onde repousan e aniñan numerosas aves acuáticas.

A orografía do concello non ofrece ningunha particularidade. Predomina a planicie, con escasos montes de pouca entidade na metade leste do concello: Lagueiros (262 m), Chan da Gorita (257 m) ou Con do Laraño (254 m). Na zona central do concello elévase o Monte Faro, con 158 m.

Climatoloxía

A temperatura media anual rolda os 15 °C, con oscilacións comprendidas entre os 10-11 °C en xaneiro e temperaturas pouco superiores a 20 °C, en xullo. As precipitacións anuais roldan os 1.500 mm de media.

Praias

Artigo principal: Praias de Sanxenxo.

É o concello galego con maior número de bandeiras azuis europeas (datos de 2016), con 12 praias galardoadas, ás que hai que sumar as concedidas ós dous portos deportivos do concello: o Porto Deportivo Juan Carlos I (en Sanxenxo) e o Club Náutico de Portonovo.

No concello existen as seguintes praias (márcanse en letra grosa as que dispuxeron deste distintivo en 2016):

• Parroquia de Dorrón: A Granxa, Maciñeiras, Santa Mariña, Pampaído e Area de Agra.
• Parroquia de Bordóns: Area dos Mortos, Areas e Nanín.
• Parroquia de Padriñán: Barreiros, Carabuxeira, Lavapanos, Panadeira e Silgar.
• Parroquia da Adina: Baltar, Caneliñas, Canelas, Paxariñas e Montalbo.
• Parroquia de Noalla: Bascuas, Pragueira, Magor (ás veces mal grafado Major), Pociñas, Fontenla, Foxos, Area Gorda, Lapa e A Lanzada .

A praia de Silgar é un areal de 800 m de lonxitude, resgardado dos ventos fríos do norte. Entre o núcleo urbano de Sanxenxo e o de Portonovo, tras pasar Punta Vicaño, está a praia de Baltar, duns 600 m e características similares a Silgar.

Demografía

A poboación do concello de Sanxenxo experimenta un continuo incremento desde que se posúen datos estatísticos: en 1981 contaba con 14.358 habitantes; en 2004, 16.424; en 2014 xa contaba con 17.543 habitantes, cifra que descendeu lixeiramente nos anos seguintes: 17.391 en 2015 e 17.314 en 2016.

No termo municipal destacan dous núcleos urbanos: a capital, Sanxenxo, e Portonovo (na parroquia da Adina), situados na costa, con 2.275 e 2.161 habitantes, respectivamente. Tamén na parroquia de Vilalonga, no interior, concéntrase un elevado número de habitantes, aínda que máis diseminados.

Censo total (habitantes)	17.212 (2018)
Menos de 16 anos	2.350 (13.65 %)
Entre 16 e 64 anos	10.974 (63.76 %)
Máis de 64 anos	3.888 (22.59 %)

Evolución da poboación de Sanxenxo dende 1857.

Evolución da poboación de Sanxenxo   Fontes: INE e IGE.
1900	1930	1950	1981	2004	2009	2011	2012	2013	2014	2015	2016	2017	2018	2019	2020	2021	2022	2023
8.076	10.282	12.548	14.358	16.424	17.315	17.586	17.604	17.582	17.543	17.391	17.314
(Os criterios de rexistro censual variaron entre 1900 e 2004, e os datos do INE e do IGE poden non coincidir.)

Historia

O concello estaba habitado xa no 4000 a.C, tempos dos que quedan restos arqueolóxicos nas necrópoles de Monte Faro e do Castro da Lanzada, monumentos funerarios no Chan da Gorita, o Castro de Dorrón, etc. A relevancia histórica e económica das salinas de Noalla -que deron nome á comarca do Salnés- representou a súa explotación desde tempos dos fenicios e ata a Idade Media. Conta López Ferreiro que "alí os fenicios tiñan gran facilidade para establecer grandes depósitos de sal, naquelas deliciosas mariñas salgaban peixe e exportábano" .

Conta tamén que un tal Conde don Pedro, veciño do Grove, era o propietario das dez salinas de Noalla, e que o seu fillo, Hermenexildo, rebelouse contra o rei Afonso III o Magno (848-910) pola posesión e explotación das salinas, pero foi derrotado. O Rei, o 24 de xuño do 886 cedeunas á igrexa de Compostela e, posteriormente, o bispo Sisnando II (m. 968) repartiunas entre quen as reacondicionaran e diversos conventos galegos. A defensa das salinas -entre outras razóns- contra os ataques de viquingos e sarracenos moveu ó bispo a construír a Torre da Lanzada.

Cos Reis Católicos, Sanxenxo foi designada capital da xurisfición da Lanzada baixo o goberno dun alcalde, dous rexedores e un síndico nomeado polo arcebispo de Santiago (que tamén se reservaba o nomeamento de xuíces e escribáns). Sendo como era unha vila mariñeira -especialmente Portonovo-, para os asuntos relacionados co mar e a pesca dependían do que lles autorizara o gremio de mareantes da Moureira de Pontevedra, que esixía, por exemplo, que tódalas capturas da localidade, como a das outras da ría de Pontevedra, se fosen vender a Pontevedra. Esta relación de dependencia motivou continuos preitos, algúns dos cales se prolongou durante máis de 20 anos.

No Antigo Réxime, Sanxenxo e as que hoxe son as súas nove parroquias seguía integrado na xurisdición da Lanzada, provincia de Santiago (unha das sete en que se dividía Galicia), pero trala Constitución de 1812 intégrase na próvincia única de Galicia. No primeiro terzo do século XIX, o territorio dividíase en tres concellos constitucionais: Dorrón, Sanxenxo e Portonovo, pertencentes ó partido xudicial de Cambados. Cando en 1822 Galicia se divide en catro provincias, pasan a integrarse na nova provincia de Vigo, pero esta adscrición só dura ata 1823, cando se derroga aquela división territorial para recuperar a existente anteriormente.

Desde os primeiros proxectos de 1835, Sanxenxo xa aparece como concello unificado, coas súas nove parroquias, trala fusión daqueles tres concellos sen que o seu territorio resultase afectado polas diferentes modificacións que se foron introducindo no proxecto de nova distribución territorial do Reino de España (como a creación de Vilanova e a desaparición da Illa de Arousa). E así quedou establecido na resolución definitiva de decembro de 1836 na que se crean as catro provincias actuais, con Sanxenxo dentro da de Pontevedra.

En 1837, Sanxenxo reclama para si as illas de Ons, que quedaran sen adscribir na división de 1836, e a Deputación concedeullo. Pero en 1841, os labregos das illas -que eran veciños de Bueu- apoiados polo Marqués de Valladares, daquela propietario das illas, pediron a segregación de Sanxenxo para pasar a depender de Bueu, o que lles foi concedido por Real Orde de 20 de novembro de 1844.

Aínda se presentaron novos proxectos de redistribución territorial e, en 1868, proponse reducir á metade o número de concellos, co que se crea un formado polos actuais Sanxenxo, O Grove e Meaño, con capital en Dena (Meaño), pero o proxecto nunca se levou adiante.

A Idade Contemporánea trouxo consigo importantes cambios no eido económico. Por unha banda, a chegada dos fomentadores cataláns coas súas novas técnicas de pesca e de salgado de peixe, especialmente sardiña, o que prexudicou gravemente nos mariñeiros tradicionais da zona e de Galicia enteira. Por outra banda, o lento pero progresivo desenvolvemento turístico do concello, anunciado xa por Celso García de la Riega en 1882: "O pobo veraniego de Sanxenxo é o único da beira dereita da ría de Pontevedra chamado a obter un próximo desenvolvemento, principalmente como punto de baños", e comparábao con distintas localidades da Bretaña e Normandía "transformados hoxe en elegantes estacións de verán" . Para conseguir ese obxectivo, comezaron a construírse infraestruturas turísticas e estradas de acceso desde Santiago e Pontevedra, melloras que conseguiron converter a vila nun centro de veraneo ou visita esporádica de buen número de persoeiros das elites políticas e culturais galegas ou foráneas do momento: Augusto González Besada (deputado provincial por Cambados en 1890), Eugenio Montero Ríos, Gabino Bugallal Araújo, Luis Espada Guntín, Julio e Francisco Camba, José Piñeiro González, José Luis Sáenz de Heredia. O mesmo Francisco Franco visitaba Sanxenxo con frecuencia a bordo do seu iate Azor.

Na primeira metade do século XX construíronse numerosos establecementos hostaleiros e de lecer para dinamizar o lecer dos meses de verán, tendencia que se mantén nos comezos do século XXI. Estes establecementos hostaleiros abertos no concello -de carácter estacional na súa maioría, concéntranse especialmente en Sanxenxo, Portonovo e ó longo de toda a costa atlántica ata chegar á praia da Lanzada, Sanxenxo. O tirón turístico da localidade pode explicar que ´nela se rodaran pelóculas como Sonatas, de Juan Antonio Bardem; Flor de Santidad, de Adolfo Marsillach; ou La alegre casada, de Miguel Zacarías.

A vila de Sanxenxo é de orixe mariñeira, e figura como capital do concello xa desde os tempos do Dicionario de Madoz (1845), sen haber o menor cambio desde aquela. Recibe o título de vila desde o século XVIII, como mínimo, pois así se denomina no Censo de Floridablanca de 1789 e na descrición do Reino de Galicia de José Cornide de 1786; en todo caso, cómpre indicar que tamén Portonovo recibía o tratamento de vila.

Escudo e bandeira

O escudo de Sanxenxo reflicte un brazo de guerreiro, protexido con coiraza e armado cunha lanza. Este motivo xa figuraba nos selos que se utilizaban no concello en 1840, sen que conste explicación histórica do que poida representar. Segundo a páxina web do concello, inspírase na fortaleza e xurisdición da Lanzada, con capital na vila de Sanxenxo.

A bandeira incorpora á esquerda unha franxa vertical, de cor azul, na que aparece o brazo de guerreiro armado. No resto do pano distribúense nove franxas azuis separadas por outras tantas amarelas, todas elas onduladas. As nove franxas amarelas representan as nove parroquias que conforman o concello, e as nove azuis serían as nove ondas que se deben toman no baño ritual na Lanzada.

Patrimonio histórico-artístico

No territorio municipal atópanse numerosas construcións, obras u outros elementos que conforman o seu patrimonio histórico-artístico.

• Arqueoloxía:
  • Castros de Dorrón, de Vilalonga, Adina, Nantes, Portonovo
  • Necrópole e castro da Lanzada
  • Necrópoles de Vilalonga, Aios
  • Túmulos funerarios de Monte Faro e de Chan da Gorita, e tamén de Vilalonga, Noalla e Adina
• Arquitectura relixiosa:
  • Ermida de San Amaro de Arra
  • Capela de Santa Catalina (Portonovo)
  • Igrexa parroquial de Santa María de Adina
  • Igrexa parroquial de San Pedro de Bordóns
  • Igrexa parroquial de San Xoán de Dorrón
  • Igrexa parroquial de Santa Baia de Nantes
  • Capela do Santo, en Nantes
  • Igrexa parroquial de Santo Estevo de Noalla
  • Capela de San Xoán de Aios
  • Capela de Nosa Señora da Lanzada
  • Igrexa de San Xes de Padriñán
  • Igrexa parroquial de San Xenxo de Padriñán
  • Igrexa parroquial de San Pedro de Vilalonga
  • Capela de Santo Tomé de Gondar
  • Capela do pazo dos Pardo
  • Priorato de Arra
• Arquitectura civil:
  • Casa reitoral de Bordóns
  • Casa do Sear, en Bordóns
  • Pazo de Bermúdez de La Maza, en Dorrón
  • Pazo de Quintáns, en Noalla
  • Pazo de Padriñán
  • Pazo de Miraflores, en Padriñán
  • Casa e pazo dos Patiño, en Padriñán
  • Casa de Sineiro, en Vilalonga
  • Casa da Torre, en Vilalonga
  • Pazo do Rebel, en Vilalonga
  • Pazo dos Pardo, en Vilalonga
• Arquitectura militar:
  • Torre da Lanzada
• Escultura actual:
  • A Madama de Silgar (de Alfonso Vilar Lamelas)
  • O aviador Piñeiro (do mesmo autor), en Sanxenxo
  • O Atlante (de Paco Leiro), en Sanxenxo
  • Peixeira, en Portonovo
  • Monumento ó mariñeiro, en Portonovo
• Elementos etnográficos:
  • Cruceiros (existen un total de 53 exemplares de titularidade pública)..
  • Fontes e lavadoiros
  • Piornos
  • Telleiras

Canto ás telleiras, sábese da existencia de cinco no termo municipal, todas elas no norte do concello e na beira da ría de Arousa . Algunhas delas foron evolucionando e mecanizándose, como a da Fianteira, da que se conservan os dous longos fornos e a cheminea. Esta telleira foi reconvertida en 2008 no Centro de Interpretación da Natureza As Telleiras , que pronto pechou como consecuencia da crise económica, tralo que o concello dedicou as naves a almacén municipal e cedeu parte das instalacións ó Banco de Alimentos Rías Baixas, que as ocupou desde 2012 ata 2023.

Turismo

Porto deportivo

Sanxenxo está considerado entre os operadores turísticos como a capital turística de Galicia ou das Rías Baixas . Isto explica que nos meses de verán, os turistas presentes no concello incrementen a poboación ata cifras superiores ós 100.000 habitantes.

Pero tamén foi ese atractivo turístico e esa aglomeración de persoas o que puxo a Sanxenxo no obxectivo de ETA nas campañas de terrorismo de verán que de cando en vez desenvolvía en diferentes localidades costeiras do territorio español. En agosto de 1996 colocou en Galicia varios artefactos explosivos de pouca potencia, concretamente en Santiago de Compostela, Baiona e Sanxenxo, sen provocar danos persoais porque sempre se advertiu con suficiente antelación da colocación dos explosivos. No caso de Sanxenxo, as bombas colocáronse no paseo de madeira da praia de Baltar (o 24 de agosto) e xunto a un hotel da praia de Silgar (o 25 de agosto); tamén houbo, coincidindo con estes feitos, falsas ameazas de bomba noutros lugares do concello .

Porto deportivo

No verán do 2005 inaugurouse o porto deportivo de Sanxenxo, bautizado como Juan Carlos I, e ampliouse o club náutico, con case 700 prazas de amarre, obra da arquitecta Marta Chaves. Sobre o aparcadoiro do porto deportivo colocouse unha grande estatua de Paco Leiro denominada El Atlante.

Outras ofertas turísticas

Toda a costa norte (cara á ría de Arousa) e a costa oeste ata o promontorio da ermida da Lanzada (inclusive) está integrada dentro do Complexo Intermareal Umia-O Grove , para os interesados no turismo ornitolóxico.

As rutas de sendeirismo tamén están presentes. A ruta do Padre Sarmiento, que ven desde Poio, discorre por toda a beira sur e oeste de Sanxenxo, máis ou menos paralela á estrada PO-308 (coa que coindide nalgunhas ocasións) ata entrar no termo municipal do Grove. Tras circunvalar este, volve a penetrar en Sanxenxo para seguir por estradas secundarias e camiños de terra polo norte das parroquias de Noalla e Vilalonga ata cruzar o río da Chanca e entrar en terras de Meaño.

O 24 de decembro de 2016, os veciños de Noalla colocaron na punta máis occidental de Punta Faxilda un banco de madeira para observar o solpor e a paisaxe mariña, e dous meses máis tarde a xuventude de Noalla puxo outro banco de madeira mirando á ermida da Lanzada e das illas de Onza, Ons e Sálvora, secundando o banco de Loiba (Ortigueira) .

Comunicacións

O concello está cruzado polas seguintes estradas:

• PO-308, que leva de Pontevedra ata Sanxenxo, segue cara Portonovo e remata na Lanzada, sempre pola costa.
• PO-550, que comunica Cambados co istmo da Lanzada.
• PO-504, que comunica a vila de Sanxenxo con Vilalonga.
• VG-4.1, corredor galego no que remata a AG-41, autovía une a autoestrada AP-9 desde Curro ata rematar á altura da vila de Sanxenxo. Neste punto, a autovía transfórmase na citada VG-4.1 ata morrer na PO-308 nas proximidades do istmo da Lanzada.

Ademais destas estradas hai unha rede de estradas locais que unen as diferentes localidades do concello.

Festas

Ademais das diferentes festas que se celebran ó longo do ano, como as de Reis, Carnavais, Semana Santa ou San Xoán, no concello celébranse numerosas festas na honra do seu santo patrón, gastronómicas ou doutro tipo, de carácter local, nas parroquias e mesmo nalgún lugar.

• San Amaro, o 15-16 de xaneiro, en Arra.
• Festa da cacheira, o 2º fin de semana de xaneiro, en Bordóns.
• Luns de Pascua, en Sanxenxo.
• Festa da raia, a fin de semana anterior á Semana Santa, en Portonovo .
• San Pedro, o 29 de xuño, en Vilalonga.
• O Sacramento, o 2º domingo de xullo, en Noalla.
• O Carme, o 16 de xullo, tanto en Sanxenxo como en Portonovo, como pobos mariñeiros que son.
• Festa das migas, 1º sábado de agosto, na Revolta (Noalla)
• Festa da ostra, 2º fin de semana de agosto, na ermida da Lanzada (Noalla).
• San Roque, o 16 de agosto, en Portonovo.
• Día do turista, o 25 de agosto, en Sanxenxo.
• A Romaría da Nosa Señora da Lanzada, o último domingo de agosto, na ermida da Lanzada (Noalla)
• Feira do mel, entre o 24 de agosto e o 5 de setembro, en Sanxenxo.
• Santa Rosalía, 4 de setembro.
• Feira da cebola, o 4 de setembro, en Sanxenxo.
• Festa da vendima, o 1º sábado de outubro, en Dorrón.
• Festa da fabada, o 1º sábado de decembro, en Nantes.
• Santo Estevo, o 26 de decembro, en Noalla.
• Santa Catalina, o 29 de decembro, en Portonovo.

As dúas festas locais oficiais, festivos en todo o concello, son Santa Rosalía (4 de setembro) e Luns de Pascua. Aínda así, Portonovo celebra tamén as súas propias festas locais o 15 a 17 de agosto, celebrando o día 16 o día de San Roque e o 17 o día do Carme.

Sanxenxo na literatura popular

• Indo polo mar abaixo/ o vento rachoume a vela./ Miña Virxe da Lanzada/ dáme pano para ela .
• Madre de Dios da Lanzada,/ madre de Dios lanzadeira,/ éntrache o sol pola porta,/ sáleche pola vidreira
• Miña Virxe da Lanzada/ bota castañas abaixo,/ anque non teño mantelo/ collereinas no refaixo.
• Nosa Virxe da Lanzada/ que altiña que se foi pór,/ dalle o aire, dalle o vento,/ dalle o mar polo arredor .
• Nosa Virxe da Lanzada/ daino-lo ventiño en popa,/ somo-los de Portonovo/ traémo-la vela rota.

Galería de imaxes

Artigo principal: Galería de imaxes de Sanxenxo.

• 
  A praia de Silgar, ateigada en pleno verán
• 
  A praia de Silgar baleira, en novembro
• 
  O mesmo areal, en marzo
• 
  Rúa de Sanxenxo
• 
  Mirando o Silgar
• 
  O Silgar

Lugares de Sanxenxo

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Sanxenxo vexa: Lugares de Sanxenxo.

Véxase tamén

Bibliografía

• Gran Enciclopedia Galega, s. v. Sanxenxo
• Xosé Fariña Jamardo: Os concellos galegos, Parte especial, tomo IX (Samos-Tui), px. 157-171. Fundación Pedro Barrié de La Maza 1993.
• Alberta Lorenzo Aspres: Cruceiros de Sanxenxo. 2022. ISBN: 978-84-09-38408-2.
• Bieito Ledo Cabido (dir.): Galicia en comarcas. tomo 20: Ría de Arousa. Ir Indo, Vigo 2005.

Outros artigos

• Ermida da Nosa Señora da Lanzada
• Torre da Lanzada
• Castro da Lanzada

Ligazóns externas

• Sitio oficial do concello de Sanxenxo. Consultado o 22.02.2017. (en varias linguas)
• Plan xeral de ordenación municipal (2003). Consultado o 25.02.2017.