Imperio Sasánida

O Imperio Sasánida (en persa: ساسانیان) é o nome que se lle dá á cuarta dinastía iraniana e ao segundo Imperio Persa (226-651). A dinastía sasánida foi fundada por Ardashir I tras derrocar ao derradeiro rei arsácida, Artabán V de Partia, e terminou cando o derradeiro Šahanšah (Xahanxáh) ('Rei de reis') sasánida Yazdgerd III (632-651) perdeu unha prolongada guerra de catorce anos contra o primeiro dos califatos islámicos (o califato Omeia). O territorio do Imperio persa sasánida comprendía os actuais estados de Irán, Iraq, Armenia, Afganistán e partes do leste de Turquía e Siria, ademais de parte de Paquistán, o Cáucaso, Asia Central e Arabia. Durante o goberno de Cosroes II (590-628), anexionáronse ao imperio os territorios dos actuais Exipto, Xordania, Palestina, Israel e o Líbano, chegando a exercer un "protectorado" sobre territorios actualmente correspondentes a Omán e o Iemen, chegando así á máxima expansión do imperio. Os sasánidas chamaban ao seu imperio Erānshahr ايرانشهر (Iranshæhr), ou 'Dominios dos Iranianos'.

Imperio Sasánida

Epónimo	Sassânidas (pt)
Localización
Capital	Estakhr (pt) Ctesifonte
Poboación
Poboación	40.000.000 (11,43 hab./km²)
Lingua oficial	Lingua persa media Lingua parta Koiné Lingua aramea
Relixión	Zoroastrismo, Maniqueísmo, Mitraísmo (pt) , cristianismo, Anatolia, Asia Minor (en) , budismo, Árabes, Islam, xudaísmo, Hinduísmo e Mandeísmo
Xeografía
Parte de	Persia
Superficie	3.500.000 km²
Datos históricos
Precedido por	Kingdom of Persia (en) , Partos e Reino de Elimaida (pt)
Fundador	Ardashir I
Creación	224
Disolución	651 (Gregoriano)
Sucedido por	Califado Rashidun (pt) , Qarinvand dynasty (en) , Zarmihrids (en) , Dabuyid dynasty (en) , Masmughans of Damavand (en) e Bavand dynasty (en)
Organización política
Forma de goberno	feudal monarchy (en) monarquía

O período sasánida (que comprende todo o período final da antigüidade clásica e mesmo a sobrevive uns séculos), considérase un dos períodos históricos máis importantes e influentes da historia de Irán. En moitos aspectos, o período sasánida alcanzou os maiores logros da cultura persa, e constituíu o último grande imperio iraniano antes da conquista islámica de Persia e a conseguinte conversión ao islam como relixión en todo o territorio. O Imperio Sasánida tivo unha importante influencia sobre a civilización romana. Esta influencia cultural estendeuse moito máis alá dos territorios fronteirizos de ambos os imperios, chegando ata a Europa occidental, África, China e a India, e tivo un papel fundamental na formación da arte medieval europea e asiática. Esta influencia chegou tamén ata o incipiente mundo islámico. A cultura aristocrática e exclusiva da dinastía sasánida transformou a conquista islámica de Irán nun renacemento persa. Gran parte do que posteriormente sería coñecido como cultura islámica (arquitectura, escritura e outras habilidades) foron adoptadas polo amplo mundo islámico a partir dos persas sasánidas.

Historia

Orixes

A dinastía sasánida foi establecida por Ardashir I (226-241), descendente dunha liña de sacerdotes da deusa Anahita en Istakhr, na provincia persa de Fars, quen a principios do século III accederan ao goberno da provincia. O pai de Ardashir, de nome Papag (tamén coñecido como Papak ou Babak) era en principio o gobernante dunha pequena cidade chamada Kheir, pero no ano 205 depuxo ao último rei dos Bazrangi, Gocihr (gobernante local que actuaba como cliente dos arsácidas), proclamándose como novo gobernante. A súa nai, Rodhagh, era a filla do gobernador provincial de Peris. O fundador epónimo da liña dinástica foi o avó paterno de Ardashir I, chamado Sasán, gran sacerdote do templo de Anahita.

Moeda sasánida de Ardashir I.

Os esforzos de Papag por conseguir o poder da provincia escaparon á atención do emperador arsácida Artabán IV de Partia, que naqueles días se atopaba envolto nunha confrontación dinástica co seu irmán Vologases VI en Mesopotamia. Aproveitando a oportunidade que estas circunstancias lle ofrecían, Papag e o seu primoxénito Sapor trataron de expandir o seu poder sobre toda Persia. Os acontecementos que seguiron a isto son de dubidosa orixe, debido ao incompleto das fontes, pero crese que, tras a morte de Papag sobre o ano 220, Ardashir, que era entón gobernador de Darabgird, se viu envolto nunha disputa polo poder co seu irmán máis vello Sapor. As fontes dinnos que no 222 Sapor morreu ao derrubarse o edificio onde ía reunirse co seu irmán..

Emperadores sasánidas

Emperador	Ano
Ardashir I	224 a 241
Shapur I	241 a 272
Hormizd I	272 a 273
Bahram I	273 a 276
Bahram II	276 a 293
Bahram III	293
Narseh	293 a 302
Hormizd II	302 a 310
Shapur II	310 a 379
Ardashir II	379 a 383
Shapur III	383 a 388
Bahram IV	388 a 399
Yazdegerd I	399 a 420
Bahram V	420 a 438
Yazdegerd II	438 a 457
Hormizd III	457 a 459
Peroz I	457 a 484
Balash	484 a 488
Kavadh I	488 a 531
Zamasp	496 a 498
Cosroes I	531 a 579
Hormizd IV	579 a 590
Bahram Chobin	590 a 591
Cosrroes II	591 a 628
Kavadh II	628
Ardashir III	628 a 630
Shahrbaraz	630
Purandokht (emperatriz)	630 a 631
Azarmidokht (emperatriz)	631-
Hormizd VI	631 a 632
Iazdeguerd III	632 a 651

Nese momento, Ardashir trasladou a súa capital aínda máis ao sur de Persis, fundando unha cidade en Ardashir-Khwarrah (antigamente coñecida como Gur e actualmente Firuzabad). A cidade, situada entre altas montañas, era facilmente defendible grazas aos seus estreitos accesos, e converteuse no centro do poder sasánida. Esta cidade estaba ademais rodeada por unha alta muralla circular, copiada probablemente da de Darabgid. Ao norte da cidade construíuse un gran palacio do cal se conservan aínda algúns restos.

Tras establecer o seu dominio sobre Persis, Ardashir I estendeu rapidamente o seu territorio, esixindo a lealdade dos príncipes locais de Fars e obtendo o control sobre as provincias veciñas de Kerman, Isfahán, Susiana e Mesene (a actual Kuwait). Esta rápida expansión chamou a atención de Artabán IV (216-224), do cal Ardashir era vasalo.

Inicialmente, Artabán ordenou ao gobernador do Khuzestán marchar contra Ardashir no ano 224, pero o enfrontamento concluíu cunha importante vitoria de Ardashir. Posteriormente foi o mesmo Artabán quen organizou unha segunda campaña contra Ardashir, e ambos os exércitos enfrontáronse en Hormizdeghan, onde Artabán IV resultou morto.

Ardashir marchou entón para invadir as provincias occidentais do defunto Imperio Arsácida. No ano 226 era coroado en Ctesifonte como único gobernante de Persia e comezou a utilizar o título de Shahanshah (Rei de reis), terminando con catro séculos de imperio parto e dando inicio a outros catro séculos de goberno sasánida.

Durante os anos seguintes, e tras algunhas rebelións locais ao longo do Imperio, Ardashir I tratou de expandir aínda máis o seu novo Imperio oara o leste e noroeste, conquistando as provincias de Sistan, Gorgon, Khorasán, Marxiana (na actual Turkmenistán), Balkh e Khorasmia. Ademais, anexionou Bahrain e Mosul ás posesións sasánidas. Posteriores inscricións sasánidas afirman tamén a submisión dos reinos de Kushan, Turán e Mekrán a Ardashir, aínda que, baseándose nas probas numismáticas, é máis probable que estes reinos fosen sometidos polo fillo de Ardashir, Sapor I. Ao oeste, os asaltos contra Hatra, Armenia e Adiabena tiveron un menor éxito.

Gordiano III, emperador romano derrotado en Siria por Sapor I.

O fillo de Ardashir, Sapor I (241-272), continuou a expansión iniciada polo seu pai, conquistando Bactria e Kushan, á vez que lideraba numerosas campañas contra Roma. Penetrando profundamente en territorio romano, Sapor I conquistou Antioquía, en Siria (253 ou 256), e derrotou finalmente aos emperadores romanos Gordiano III (238-244), a Filipo o Árabe (244-249) e a Valeriano (253-260). Este último foi feito prisioneiro no 259 tras a Batalla de Edesa, unha tremenda hecatombe sen comparación na historia romana. Sapor I conmemorou a súa vitoria encargando a talla dos impresionantes relevos de Naqsh-e Rostam, así como unha monumental inscrición en persa e grego nas proximidades de Persépole. Entre 260 e 263, Sapor perdeu algúns dos territorios recentemente conquistados por Odenato, aliado de Roma.

Sapor I tiña un intensivo plan de desenvolvemento. Fundou un importante número de cidades, habitadas algunhas delas por emigrantes procedentes de territorio romano. Entre estes inmigrantes incluíanse cristiáns, que podían exercer a súa fe libremente baixo o goberno sasánida. No aspecto relixioso Sapor favoreceu particularmente o maniqueísmo; protexeu a Mani e enviou misioneiros maniqueístas por todas as partes. Así mesmo, Sapor trabou amizade cun rabino babilonio chamado Shmuel, unha amizade que foi vantaxosa para a comunidade xudía e que lles deu un respiro fronte ás opresivas leis ditadas contra ela.

Posteriores reis investiron a política de tolerancia relixiosa de Sapor. O seu propio sucesor, Bahram I (273-276), perseguiu a Mani e os seus seguidores. Mani foi encarcerado e Bahram I ordenou a súa execución, aínda que segundo a lenda, morreu na prisión mentres esperaba ser executado.

Bahram II (276-293) continuou a política relixiosa do seu pai. Foi un gobernante débil que perdeu numerosas provincias occidentais a mans do emperador romano Caro (282-283). Durante o seu reinado, a maior parte de Armenia, que permanecera nas mans persas durante medio século pasaron a control de Diocleciano (284-305).

Tras o breve reinado de Bahram III en 293, Narsés (293-302) embarcouse nunha nova guerra contra Roma. Tras o éxito inicial obtido contra o futuro emperador romano Galerio (305-311) preto de Callinicum, sobre o Éufrates en 296, Narsés foi derrotado nunha emboscada mentres se atopaba co seu harén en Armenia o ano 297. No tratado que concluíu esta guerra, os sasánidas cederon todas as terras ao oeste do Tigris e acordaron non interferir nos asuntos de Armenia e Xeorxia.

Logo desta esmagadora derrota, Narsés abdicou en 301 e morreu un ano máis tarde. O fillo de Narsés, Ormuz II (302-309), asumiu entón o trono. Aínda que suprimiu as revoltas en Sistan e Kushan, Ormuz II foi outro monarca débil e incapaz de controlar aos nobres. Hormizd foi asasinado o ano 309 por uns beduínos mentres cazaba.

A primeira idade de ouro (309-379)

A morte de Ormuz II deu inicio a unha serie de incursións dos árabes desde o sur, atacando algunhas das cidades meridionais do Imperio e mesmo entrando na provincia de Fars, berce dos reis sasánidas. Mentres tanto, os nobres persas asasinaron o primoxénito de Ormuz II, cegaron o seu segundo fillo e encarceraron o terceiro (quen posteriormente fuxiu para o territorio romano). O trono foi reservado para o fillo non nacido dunha das viúvas de Ormuz II.

Dise que Sapor II (309-379) podería ser o único rei da historia coroado antes de nacer. De feito, colocaron a coroa sobre o ventre da súa nai. este neno, chamado Sapor, naceu polo tanto sendo xa rei. Durante a súa mocidade, o Imperio estivo controlado pola súa nai e os nobres. Ao alcanzar Sapor II a idade adulta, asumiu o poder e demostrou con rapidez que era un gobernante activo e capaz.

En primeiro lugar, Sapor II levou ao seu pequeno aínda que disciplinado exército a loitar contra os árabes, derrotándoos e asegurando as áreas meridionais do Imperio. Tras isto comezou a súa primeira campaña contra os romanos no oeste, onde obtivo algúns éxitos iniciais. Tras o asedio de Singara, con todo, tivo que deter as súas conquistas por culpa das incursións nómades ao longo das fronteiras orientais do Imperio. Estas incursións puxeron en perigo Transoxiana, unha zona estratéxica e vital para o control da Ruta da seda. Ademais, as forzas de Sapor II eran insuficientes para conservar todo o territorio conquistado no oeste; polo tanto, Sapor asinou un tratado de paz con Constantino II (353-361) polo que ambas as partes se comprometían a non atacar o territorio do outro durante un período limitado de tempo.

Feito isto, Sapor II marchou ao leste cara a Transoxiana, ao encontro dos nómades orientais. Esmagou ás tribos de Asia Central e anexionou a área como unha nova provincia. Tras a vitoria seguiu a expansión cultural, e a arte sasánida penetrou en Turquestán, chegando mesmo ata China. Sapor II, xunto ao rei nómade Grumbates, iniciou unha nova campaña contra os romanos no 359, e desta vez acompañado por todo ao seu poderío militar e o apoio dos nómades. foi unha campaña de grande éxito, na que un total de cinco provincias romanas pasaron ás mans persas.

Sapor II seguiu unha ríxida política relixiosa. Durante o seu reinado completáronse os Avesta, os textos sacros do zoroastrismo, mentres se castigaba a herexía e a apostasía e se perseguía de novo os cristiáns. Isto último foi unha reacción contra a cristianización do imperio Romano efectuada por Constantino I o Grande (324-337). Sapor II, do mesmo xeito que Sapor I, foi un monarca amigable cos xudeus, quen viviron en relativa liberdade e obtiveron moitas vantaxes durante este período.

Á morte de Sapor II, o Imperio Persa era máis forte que nunca, unha vez pacificados os seus inimigos do leste e con Armenia baixo control persa.

Época intermedia

Desde a morte de Sapor II e ata a primeira coroación de Kavadh I, Persia gozou dunha relativa estabilidade, con só algunhas guerras contra o Imperio Bizantino. Ao longo desta época, a política relixiosa do Imperio Sasánida cambiou radicalmente dun rei a outro. Coa excepción dunha serie de monarcas débiles, o sistema administrativo establecido por Sapor II permaneceu forte, e o Imperio seguiu funcionando con normalidade.

Sapor II deixou á súa morte en 379 o poderoso Imperio Persa ao seu medio irmán Ardashir II (379-383), fillo de Vahram de Kushan, e posteriormente herdaría o seu fillo Sapor III (383-388). Ningún deles demostrou ter o talento do seu insigne predecesor.

Ardashir II, quen foi elevado ao poder por ser medio irmán do emperador, fracasou ao tratar de ocupar o oco deixado por este, sendo o máis soado do seu reinado a construción dunha nova capital en Taq-I Bustán, e Sapor III tiña un carácter demasiado débil como para alcanzar grandes logros.

Bahram IV (388-399), aínda que foi un monarca máis activo que o seu pai, tampouco soubo proporcionar ao imperio logros de importancia. Durante este tempo, Armenia foi dividida por un tratado entre os imperios romano e sasánida. Os sasánidas restableceron o seu dominio sobre a maior parte de Armenia, mentres os bizantinos obtiveron unha pequena porción do occidente de Armenia.

Ao fillo de Barham IV, Yazdegerd I (399-421) compárase con frecuencia con Constantino I. Como el, foi un personaxe forte, tanto física como diplomaticamente. Como o seu contraparte romana, Yazdegerd I uso o poder dunha forma oportunista. Do mesmo xeito que Constantino o Grande, Yazdegerd practicou a tolerancia relixiosa e deu liberdade ao auxe das relixións minoritarias. Detivo a persecución contra os cristiáns, castigando aos nobres e sacerdotes que os perseguisen. O seu reino abarcou unha época de relativa paz. Fixo a paz cos romanos e mesmo tivo o mozo Teodosio II (408-450) baixo a súa custodia. Tamén casou cunha princesa xudía, quen lle deu un fillo chamado Narsi.

A Yazdegerd I sucedeuno o seu fillo Bahram V (421-428), que é un dos reis sasánidas mellor coñecidos, e heroe de numerosos mitos. Estes mitos persistiron ata logo da destrución do Imperio Sasánida polos árabes. Bahram V, obtivo a coroa tras a repentina morte (ou asasinato) do seu pai Yazdegerd I, e iso coa oposición da nobreza do reino, que contaba coa axuda da al-Mundhir, da dinastía árabe (lakhmida) da al-Hirah. A nai de Bahram V era Soshandukht, filla de exiliados xudeus.

No ano 427, Bahram V esmagou a invasión dos nómades heftalitas no leste, estendendo a súa influencia por Asia Central, onde o seu retrato sobreviviu durante séculos nas moedas de Bujara (a actual Uzbekistán). Bahram V depuxo tamén o reino vasalo da Armenia persa, convertendo a rexión noutra provincia.

Prato decorado iraniano onde se representa unha escena de caza de Bahram-e Gur (século XII ou principios do XIII)

Bahram V é un referente na tradición persa, que relata moitas historias sobre o seu valor e beleza, das súas vitorias sobre romanos, turcos, hindús e etíopes axumitas, e sobre as súas aventuras na caza e o amor. Chamóuselle Bahram-e Gur (Gur significa en persa onagro), polo seu amor á caza e en particular á caza do onagro. Bahram V é o paradigma dun rei na cúspide dunha idade de ouro. Obtivo a súa coroa disputándoa ao seu irmán, e aínda que pasou bastante tempo combatendo os seus inimigos exteriores, prefería estar de caza e organizando festas na corte co seu famoso grupo de damas e cortesás. Personalizaba a prosperidade real. Durante o seu reinado escribíronse as mellores obras da literatura sasánida, compuxéronse notables obras musicais e deportes como o polo convertéronse no pasatempo real, unha tradición que continúa aínda en moitos reinos.

Yazdegerd II (438-457), fillo de Bahram V, foi un gobernante xusto e moderado, aínda que en contraste con Yazdegerd I, practicou unha política relixiosa represiva coas minorías, especialmente cos cristiáns.

No comezo do seu reinado, Yazdegerd II reuniu un exército integrado por varias nacións, incluíndo os seus aliados hindús, e atacou o Imperio Romano de Oriente, que estaba a construír fortificacións no territorio persa, preto de Carrae (unha estrataxema usada polos romanos para lanzar expedicións desde elas). Os persas tomaron aos romanos por sorpresa, e de non ser por unha forte inundación, Yazdegerd puido internarse moito máis no territorio romano. O emperador bizantino Teodosio II pediu a paz, enviando o seu comandante a negociar ao campamento de Yazdegerd. En 441, ambos os imperios comprometíanse a non construír máis fortificacións na fronteira. Con todo, Yazdegerd II estaba en mellor situación que os bizantinos para negociar, e se non esixiu máis concesións debeuse ás incursións dos kidaritas en Partia e Khwarizm. Reuniu as súas forzas en Neishabur en 443, lanzando unha prolongada campaña contra os kidaritas. Finalmente, e tras algunhas batallas, esmagou aos kidaritas, expulsándoos máis aló do río Oxus en 450.

Durante a súa campaña no leste, Yazdegerd II empezou a sospeitar dos cristiáns que compuñan o seu exército, o que fixo que fosen expulsados tanto do exército como do goberno. Entón comezou unha persecución contra os cristiáns e, en menor medida, tamén contra os xudeus. Para restablecer o zoroastrismo en Armenia, esmagou un levantamento de cristiáns armenios na Batalla de Vartanantz, en 451. Con todo, os armenios seguiron sendo maioritariamente cristiáns. Nos seus últimos anos, enfrontaríase de novo cos kidaritas, ata que morreu en 457.

Hormizd III (457-459), o fillo máis novo de Yazdegerd II, ascendeu entón ao trono. Durante o seu curto reinado loitou continuamente contra o seu irmán máis vello Peroz, que tiña o apoio da nobreza, e contra os heftalitas en Bactriana. Finalmente foi asasinado en 459 polo seu irmán.

A principios do século V, os heftalitas (hunos brancos), xunto con outros grupos nómades, atacaron Persia. Ao principio, Bahram V e Yazdegerd II inflixiron decisivas derrotas a estes grupos, facéndoos retroceder para o leste. Os hunos volveron a finais do século V e derrotaron a Peroz I (457-484) no ano 483. Tras esta vitoria, os hunos invadiron e saquearon partes do leste de Persia durante dous anos, e mesmo recadaron fortes impostos durante varios anos máis tras estes saqueos.

Os ataques hunos trouxeron inestabilidade e caos ao reino. Peroz I intentou de novo expulsar aos heftalitas, pero no camiño cara a Herat, el e o seu exército foron emboscados polos hunos no deserto. Peroz I foi asasinado, e o seu exército destruído. Tras esta vitoria, os heftalitas avanzaron cara á cidade de Herat, convertendo o imperio persa nun caos.

Un nobre persa da antiga familia de Karen: Zarmihr (ou Sokhra), restaurou un pouco a orde. Elevou a Balash, un dos irmáns de Peroz I ao trono, a pesar de que a ameaza dos hunos persistiu ata o reinado de Cosroes I Anusarvan.

Balash I (484-488) foi un monarca suave e xeneroso, que fixo concesións aos cristiáns, aínda que non tomou medidas contra os inimigos do Imperio, en especial contra os hunos brancos. Tras un reinado de catro anos, Balash foi cegado e deposto, e o seu sobriño Kavadh I foi elevado ao trono.

Kavadh I (488-531) foi un gobernante enérxico e reformista. Deu o seu apoio á seita comunista fundada por Mazdak, fillo de Bamdad, quen propugnaba que os ricos debían compartir as súas mulleres e propiedades cos pobres. A intención de Kavadh era, por suposto. terminar coa influencia dos magnates e da emerxente aristocracia. Estas reformas levaron ao seu derrocamento e o seu encarceramento no "Castelo do esquecemento", en Susa, e seu irmán máis novo, Zamasp foi elevado ao trono en 496. Con todo, Kavadh escapou da prisión en 498 e atopou refuxio xunto ao rei dos hunos brancos.

Zamasp (496-498) instalouse no trono sasánida tras o derrocamento de Kavadh I por membros da nobreza. Zamasp foi un bo rei que reduciu os impostos para favorecer aos campesiños e os pobres. Tamén profesou certa simpatía pola seita dos Mazdakitas, simpatías que ao seu irmán lle custaron o trono e a liberdade. O seu reinado durou pouco, xa que o seu irmán Kavadh regresou á fronte dun grande exército cedido polo rei dos heftalitas. Os leais a Zamasp depuxeron as súas armas e restauraron no trono sasánida a Kavadh I. Non se volve a mencionar nas fontes a Zamasp tras a restauración do seu irmán, aínda que se presume que foi ben tratado na corte de Kavadh I.

A segunda idade de ouro (498-622)

A segunda idade de ouro comezou tras o inicio do segundo reinado de Kavadh I. Co apoio dos heftalitas, Kavadh lanzou unha campaña contra os romanos. No ano 502 tomou Teodosiópole (Erzurum), en Armenia. En 503 tomou Amida (Diarbekir), xunto ao Tigris. En 505, unha invasión de Armenia por parte dos hunos occidentais desde o Cáucaso deu lugar a un armisticio. Durante este armisticio, os romanos pagaron tributo aos persas polo mantemento das fortificacións no Cáucaso. No ano 525, Kavadh acabou coas revoltas producidas en Lazica (ao suroeste de Xeorxia), e volveu capturar Xeorxia. O seu exército, con axuda dos árabes nestorianos lakhmidas , de Hira un reino vasalo dos sasánidas, derrotou ao exército bizantino comandado polo famoso xeneral de Xustiniano chamado Belisario en dúas ocasións: unha no ano 530, na Batalla de Nisibis, e outra no 531, na Batalla de Callinicum. Aínda que non podía librarse do xugo dos heftalitas, Kavadh conseguiu restablecer a orde dentro do Imperio e realizar campañas con éxito contra os romanos, fundar moitas cidades, algunhas das cales adoptaron o seu nome, e comezou a regular os impostos.

Tras Kavadh I, o seu fillo Cosroes I, tamén chamado Kusro I Anosharvan, (Alma inmortal),^{[Cómpre referencia]} que gobernou entre 531 e 579, ascendeu ao trono de Persia. É o máis famoso dos reis sasánidas. Cosroes I fíxose famoso polas súas reformas no aparello de goberno sasánida. nas súas reformas introduciu un sistema racional de impostos baseado na inspección das posesións en terras, labor iniciado polo seu pai, e tamén tratou por todos os medios de incrementar a beneficencia e os ingresos do seu Imperio. Os anteriores grandes señores feudais equipaban os seus propios exércitos, aos seus seguidores e criados. Cosroes I desenvolveu unha nova forza de dekhans ou "cabaleiros", pagados e equipados polo goberno central. Achegou ao exército e á burocracia cara ao poder central, afastándoos da influencia dos señores locais.

A pesar de que o emperador bizantino Xustiniano I (527-565) pagara a suma de 440.000 pezas de ouro para manter a paz, en 540 Cosroes I rompeu a "paz eterna" asinada en 532 e invadiu Siria, onde capturou e saqueou a cidade de Antioquía. Durante o seu camiño de regreso, recadou diñeiro de diferentes cidades bizantinas.

Evolución do imperio sasánida

En 565 morreu Xustiniano I, sendo sucedido no trono bizantino por Xustino II (656-578), quen decidiu deixar de pagar aos xefes árabes para impedir que seguisen efectuando incursións en territorio bizantino en Siria. Un ano antes, o gobernador sasánida de Armenia, da familia Suren, construíra un templo consagrado ao lume en Dvin, preto da moderna Iereván, matando ademais a un influente membro da familia Mamikonia, o que provocou unha revolta que conduciu ao masacre do gobernador persa e toda a súa garda en 571. Xustino II aproveitouse da revolta en Armenia para terminar cos pagos anuais a Cosroes I pola defensa dos pasos do Cáucaso. Os armenios foron recibidos como aliados e enviouse un exército ao territorio persa que asediou Nisibis en 572. Con todo, as discrepancias entre os xenerais bizantinos non só levou ao abandono do asedio, senón que ademais o exército bizantino foi asediado á súa vez na cidade de Dara, que finalmente foi tomada polos persas.

Posteriormente o exército persa saqueou Siria, provocando unha nova petición de paz por parte de Xustino II. A rebelión armenia terminou cunha amnistía xeral outorgada por Cosroes I, que devolveu Armenia ao control sasánida.

Sobre o 570, Mard-Karib, medio irmán do rei do Iemen, pediu a intervención de Cosroes I no seu país contra a intervención do reino cristián de Etiopía, enviando Cosroes I unha frota e un pequeno exército baixo o mando dun comandante chamado Vahriz ás proximidades da actual Adén que marchou contra a capital do país, Sanaa, a cal ocuparon. Saif, fillo de Mard-Karib, que acompañara á expedición, converteuse en rei entre 575 e 577. Ademais, os sasánidas estableceron unha base no sur de Arabia para controlar o comercio marítimo co leste. Posteriormente, os reinos do sur de Arabia renunciaron á vasalaxe que os ataba cos sasánidas, e houbo de enviarse unha nova expedición persa no 598 que conseguiu anexionarse o sur de Arabia como outra provincia do Imperio. Estas provincias conserváronse ata a problemática época que seguiu á morte de Cosroes II.

O reinado de Cosroes contemplou o auxe dos dighans (literalmente, "señores das vilas"), a pequena nobreza terratenente, que constituíron o esqueleto do que logo se converteu na administración provincial sasánida e o sistema de recadación de impostos. Cosroes I foi un gran construtor que embeleceu a súa capital, fundando novos barrios e construíndo novos edificios. Reconstruíu as canles e repuxo as granxas destruídas nas guerras. Tamén construíu poderosas fortificacións nos pasos, e situou certas tribos en vilas coidadosamente seleccionadas das fronteiras para que fixesen de gardiáns contra posibles invasións. Foi un monarca tolerante con todas as relixións, a pesar de decretar a oficialidade do zoroastrismo para todo o estado. Tampouco pareceu molestarse cando un dos seus fillos se converteu ao cristianismo.

Tras Cosroes I, Ormuz IV (579-590) tomou o trono. Ormuz IV foi un gobernante enérxico que mantivo a prosperidade iniciada polos seus predecesores. Durante o reinado do seu sucesor, Cosroes II (590-628), a revolta do xeneral Bahram Chobin (proclamado como Bahram VI en oposición ao monarca oficial) provocou unha breve crise no reino, aínda que Cosroes II conseguiu restablecer o seu control sobre o Imperio. Ademais, e aproveitando a guerra civil que sacudía ao Imperio Bizantino, lanzou unha invasión en grande escala. O soño sasánida de restablecer o dominio persa sobre Armenia estivo preto de cumprirse cando caeron Damasco e Xerusalén. Exipto caeu pouco despois. en 626, Cosroes II cercou Constantinopla coa axuda de forzas eslavas e ávaras, só para contemplar, como outros antes e despois tamén o farían, as inexpugnables murallas da capital bizantina.

Esta importante expansión veu acompañada dun período igualmente brillante da arte persa, da música e da arquitectura.

Decadencia e caída (622-651)

Artigo principal: Conquista musulmá de Persia.

Aínda que de moito éxito, a campaña de Cosroes II realizouse á custa dunha importantísima presión fiscal. O emperador bizantino Heraclio (610-641) contraatacou cun movemento táctico, abandonando a súa asediada capital e navegando ata o Mar Negro para atacar Persia desde a retagarda. Mentres tanto, a mutua desconfianza entre Cosroes II e o seu xeneral Shahrbaraz, agravadas polas cartas falsas que axentes bizantinos fixeron chegar ata o xeneral persa, e onde supostamente Cosroes II planeaba a súa execución, fixeron que Shahbaraz permanecese neutral durante este período crítico. Persia perdeu o apoio dun dos seus maiores exércitos e dun dos seus mellores xenerais. Para maior infortunio de Cosroes, Shanin, o outro gran sostén do exército sasánida, que conquistara o Cáucaso e Anatolia, morreu de forma repentina, o que acabou de desequilibrar a balanza en favor dos bizantinos.

Heraclio, con axuda dos kázaros e outras tropas turcas, aproveitou a ausencia de Shanin e Shahrbaraz para obter varias vitorias devastadoras contra o estado sasánida, debilitado por quince anos de guerras.

A campaña de Heraclio culminou na Batalla de Nínive, na que os bizantinos (xa sen a axuda dos kázaros, que abandonaran a Heraclio) derrotaron o exército persa, comandado por Rhahzadh. Entón Heraclio marchou para Mesopotamia e o oeste de Persia, saqueando Takht-e Soleiman e o palacio de Dastugerd, onde recibiu noticias do asasinato de Cosroes II.

Tras o asasinato de Cosroes II produciuse o caos e a guerra civil. Durante un período de catorce anos sucedéronse doce reis, incluíndo dúas fillas de Cosroes II e o mesmo xeneral Shahrbaraz. O Imperio Sasánida debilitouse considerablemente. O poder central pasou a mans dos xenerais. Pasaron moitos anos ata a aparición dun rei forte, e desde entón, o Imperio non volveu recuperarse por completo.

Na primavera de 632, un neto de Cosroes II, Yezdegard III, que vivira escondido, ascendeu ao trono. Aquel mesmo ano, os primeiros escuadróns árabes efectuaron incursións en territorio persa. Os anos de guerra esgotaran tanto aos bizantinos como aos persas. Os sasánidas atopábanse aínda máis debilitados polo declive económico, os altos impostos, os problemas relixiosos, a ríxida estratificación social, o crecente poder dos terratenentes e os sucesivos cambios de goberno, factores todos eles que facilitaron a invasión árabe.

Na realidade, os sasánidas nunca opuxeron unha verdadeira resistencia á presión exercida polos primeiros exércitos árabes. Yezdegard III era só un raparigo a mercé dos seus conselleiros, e incapaz de unir un vasto país reducido a un grupo de pequenos reinos feudais, a pesar de que os bizantinos, sometidos a similar presión por parte dos árabes, xa non constituían unha ameaza. O primeiro encontro entre os sasánidas e os musulmáns árabes produciuse na Batalla da Ponte de 634, que se saldou cunha vitoria persa que, con todo, non detivo a ameaza árabe. Estes reapareceron pouco despois, comandados por Khalid ibn Walid, un dos antigos compañeiros de armas de Mahoma e líder do exército árabe.

Baixo o mando do califa Omar ibn al-Khattab, un exército musulmán derrotou ao máis numeroso exército persa, liderado polo xeneral Rostam Farrokhzad nas chairas de al-Qadisiyyah en 637, asediando logo Ctesifonte, que terminou caendo tras un prolongado sitio. Yezdegard fuxiu entón cara ao leste, deixando tras de si a maior parte do enorme tesouro do Imperio. Os árabes, que tomaron Ctesifonte pouco despois da fuxida do monarca persa, deixaron o goberno sasánida practicamente arruinado, á vez que obtiveron unha importantísima fonte de financiamento para os seus propios intereses.

É presumible que, de non terse atopado o Imperio Sasánida exhausto, dividido e sen un goberno eficiente no momento da invasión árabe, a cabalaría asawara persa podería derrotalos con toda seguridade. Con todo, as forzas persas nunca chegaron a unirse a tempo, e movíanse baixo o baleiro de poder imperante. O resultado deste desastre foi a conquista islámica. Certo número de gobernadores sasánidas intentaron combinar as súas forzas para facer retroceder aos invasores, pero estes esforzos resultaron baldíos debido á falta dunha autoridade central, e os gobernadores foron derrotados na Batalla de Nihawand. A partir de entón, o Imperio, coas súas estruturas de mando militar inexistentes, as súas tropas decimadas, cos seus recursos económicos destruídos e a caste de cabaleiros asawara desaparecida, mostrábase indefenso ante o seu invasor.

Ao ter noticias da derrota en Nihawand, Yezdegard III, coa maior parte da nobreza persa, fuxiu aínda máis cara ao norte, á provincia de Khorasán. Yezdegard foi asasinado por un muiñeiro en Merv (Sogdiana), a finais do 651, mentres o resto dos nobres se asentaban na Asia Central (principalmente no Khwarizm), onde contribuíron en gran medida á difusión da cultura persa e a súa lingua, establecendo a primeira dinastía nativa iraniana: a dinastía samánida, que resucitou as tradicións e a cultura sasánida tras a invasión do islam.

A abrupta caída do Imperio Sasánida completouse nun período de cinco anos, e a maior parte do seu territorio foi absorbido no califato islámico dos omeias. Con todo, moitas cidades iranianas resistiron, loitando contra os invasores en multitude de ocasións. Cidades como Rayy, Isfahán e Hamadán foron exterminadas tres veces polos califas para impor a orde e atemorizar o pobo iraniano. A poboación aceptou o islam, aínda que nalgúns casos o fixesen para evitar as restricións impostas aos non musulmáns, restricións que incluían o pago dun imposto especial (jizya). Noutros casos a conversión foi forzada polos exércitos invasores. Os musulmáns destruíron a Academia de Gundishapur e a súa biblioteca, queimando moreas de libros. A maior parte dos rexistros sasánidas e das obras literarias foron destruídas. As poucas obras que escaparon a este destino serían posteriormente traducidas ao árabe e ao persa moderno. Durante a invasión islámica, moitas cidades foron destruídas ou abandonadas, os palacios e pontes quedaron reducidos a ruínas e moitos dos magníficos xardíns imperiais foron queimados.

Goberno

Os sasánidas estableceron o seu imperio cubrindo aproximadamente o mesmo territorio dos aqueménidas, con capital en Ctesifonte, na provincia de Khvarvaran. Os gobernantes sasánidas adoptaron o título de Shahanshah (rei de reis), converténdose a un tempo en señores supremos e en gardiáns do lume sacro, símbolo da relixión nacional. Esta simboloxía móstrase nas moedas sasánidas, onde o monarca reinante, coa súa coroa e os atributos do seu cargo, aparece nunha das caras mentres ocupa o reverso da moeda a chama sacra. As raíñas sasánidas tiñan o título de Banebshenan barebshen (raíña de raíñas).

A menor escala, o territorio era gobernado por gobernadores pertencentes á familia real sasánida, coñecidos como Shahrdar, baixo a supervisión directa do Shahanshah. O goberno sasánida caracterizábase por unha considerable centralización, polos seus ambiciosos plans urbanísticos, o desenvolvemento da agricultura e a investigación tecnolóxica. Ás ordes do rei, unha poderosa burocracia encargábase da maior parte dos asuntos do goberno. A cabeza desta burocracia e vice-chanceler era o Vuzorg (Bozorg) Farmadar. Dentro deste aparello burocrático, os sacerdotes zoroastrianos eran inmensamente poderosos. A cabeza da clase sacerdotal era o Mobadan, quen xunto co comandante en xefe, o Iran (Eran) Spahbod e o xefe do sindicato de comerciantes, Ho Tokhshan Bod, que era tamén ministro de agricultura Vastrioshansalar e xefe dos granxeiros eran os homes máis poderosos do estado sasánida, só por baixo do emperador.

Os monarcas sasánidas actuaban frecuentemente como asesores dos seus ministros, os cales compuñan un consello de estado. O historiador musulmán Masudi encomiaba a

excelente administración dos reis sasánidas, a súa ordenada política, o coidado dos seus súbditos e a prosperidade dos seus dominios

Nos tempos normais, o cargo imperial era hereditario, aínda que podía ser transmitido polo rei a un fillo máis novo. En dous momentos da súa historia, o poder supremo estivo nas mans de senllas raíñas. Cando non existía un herdeiro directo dispoñible, os nobres e prelados elixían un gobernante, aínda que esta elección estaba restrinxida aos membros da familia real.

A nobreza sasánida era unha mestura dos antigos clans partos, as familias aristocráticas persas e as familias nobres dos territorios súbditos do Imperio. Tras a disolución da dinastía parta xurdiron moitas familias nobres, á vez que os que unha vez foron os sete clans partos dominantes conservaban unha grande importancia social. Na corte de Ardashir I, as vellas familias arsácidas de Suen-Pahlav e Karen-Pahlav, xunto con numerosas familias persas, os Varazes e Andiganos, ocupaban postos de grande honra. O sucesor de Ardashir, Sapor I, utilizou como símbolo o brasón de Gondophar (un círculo rodeado por un crecente), que podería indicar a relación deste monarca a través da súa nai coa casa de Suran-Pahlav.

Por regra xeral, as familias de clase máis alta (Bozorgan), ostentaban os cargos de maior poder na administración imperial, incluíndo aos gobernadores das provincias fronteirizas (Marzban). A maior parte destes cargos eran patrimoniais, e en moitos casos eran herdados dentro da mesma familia durante xeracións. Aos Marzban de máis experiencia permitíaselles ter un trono de prata, mentres aos das provincias de maior importancia estratéxica como o Cáucaso permitíaselles un trono de ouro. Durante as campañas militares, os Marzban podían actuar como mariscais de campo, mentres os menos numerosos Spahbods podían comandar os exércitos.

Culturalmente, os sasánidas implementaron un sistema de estratificación social. Este sistema tiña a súa base no zoroastrismo, establecido como a relixión oficial do estado. O resto das relixións foron tratadas con bastante tolerancia (aínda que este punto é obxecto de acesas discusións). Os emperadores sasánidas buscaron de forma consciente resucitar as tradicións persas, tratando de borrar a influencia cultural grega.

O exército sasánida

A columna vertebral do exército persa (Spah) na época sasánida estaba composta por dous tipos de unidades de cabalaría: os Clibanarii e os Catafractos. Esta forza de cabalaría, composta pola elite da nobreza, adestrada desde a súa mocidade para o servizo militar, estaba apoiada pola cabalaría lixeira, a infantaría e os arqueiros. As tácticas sasánidas centrábanse na distracción do inimigo mediante o uso dos arqueiros, elefantes de guerra e outras tropas para abrir ocos por onde se introducía a cabalaría.

Ao contrario dos seus predecesores partos, os sasánidas desenvolveron técnicas avanzadas de cerco. Este desenvolvemento proporcionoulles vantaxe nos seus conflitos con Roma; unha vantaxe baseada na capacidade de cercar cidades e postos fortificados. Inversamente, tamén desenvolveron técnicas para defender as súas propias cidades dun ataque. O exército sasánida era famoso pola súa cabalaría pesada, herdada do anterior exército parto, aínda que moito máis avanzada e letal. O historiador grego Amiano Marcelino describiu a cabalaría de Sapor II, manifestando o seu alto nivel de equipamento:

Todas as compañías estaban revestidas de ferro, e todas as partes dos seus corpos estaban cubertas por grosas placas encaixadas rixidamente e axustadas aos seus membros, e levaban formas de caras humanas encaixadas nas súas cabezas, de tal forma que todos os seus corpos estaban cubertos de maneira total de metal, e as frechas que caesen sobre eles só poderían cravarse polos orificios da máscara por onde vían ou por onde podían respirar. Deles, algúns estaban armados con picas, tan firmemente suxeitas que se podería pensar que as sostiñan con abrazadeiras de bronce.

Amiano Marcelino

A cantidade de diñeiro necesaria para manter un guerreiro da caste Asawara facía necesario que estes dispuxesen de terras, e en efecto, os cabaleiros asawara obtivéronas da coroa. A cambio, foron os máis notables defensores da coroa nos tempos de guerra.

Conflitos

Os sasánidas, do mesmo xeito que os partos, mantiveron unha constante hostilidade contra o Imperio Romano. Tras a división do Imperio romano en 395, o Imperio Romano de Oriente, con capital en Constantinopla, substituíu o Imperio Romano como principal inimigo de Persia. As hostilidades entre ambos os imperios fixéronse aínda máis frecuentes. Os sasánidas, do mesmo xeito que os romanos, estaban en constante conflito cos reinos veciños e coas hordas nómades. A pesar de que o perigo das incursións nómades nunca chegou a ser completamente resolto, os sasánidas tiveron con estas máis éxito do que tiveron na súa loita contra os romanos, xa que a súa política militar estivo máis centrada na coordinación das campañas contra o perigo nómade.

No oeste, o territorio sasánida lindaba co extenso e estable Imperio Romano, pero no leste os seus veciños máis próximos eran o imperio Kushan e tribos nómades como os hunos brancos. A construción de fortificacións como a Cidadela de Tus ou a cidade de Nishapur, convertida posteriormente en centro de estudos e comercio, axudaron a defender as provincias orientais dos ataques.

Ao sur, en Arabia central, as tribos beduínas árabes facían incursións de xeito ocasional no Imperio Sasánida. O reino da al-Hirah, vasalo do Imperio Sasánida, foi establecido a modo de colchón entre o territorio do Imperio e as tribos beduínas. A disolución do reino de al-Hirah por Cosroes II en 602 contribuíu en gran medida á derrota sasánida fronte aos beduínos árabes ao final dese mesmo século. Estas derrotas resultaron na anexión do Imperio Sasánida polas tribos beduínas baixo a bandeira do islam.

Ao norte, os kházaros e outras tribos turcas asaltaban con frecuencia as provincias setentrionais do imperio. Estas tribos saquearon o territorio dos medos en 634. Pouco máis tarde, o exército persa derrotounos e expulsounos. Os sasánidas construíron numerosas fortificacións na rexión do Cáucaso para deter estes ataques.

Interaccións con Oriente

Relacións coa China

Como os seus predecesores partos, o Imperio Sasánida emprendeu unha relación exterior moi activa con China, e os embaixadores persas viaxaban con frecuencia alí. Os documentos chineses dan conta de trece embaixadas sasánidas enviadas a China. Comercialmente, o comercio terrestre e marítimo coa China foi importante tanto para os sasánidas como para os chineses. Ao sur da China atopouse unha gran cantidade de moedas sasánidas, confirmando este comercio marítimo.

En diferentes ocasións, os reis sasánidas enviaron os seus máis dotados músicos e bailaríns para a corte imperial chinesa. Ambos os imperios beneficiáronse do comercio ao longo da ruta da seda, compartindo un interese común en preservar en protexer este comercio. Cooperaron na custodia das rutas comerciais a través de Asia Central, e ambos construíron postos avanzados nas áreas fronteirizas para manter as caravanas a salvo das tribos nómades e os bandidos.

Politicamente, coñécense os esforzos de sasánidas e chineses por forxar alianzas contra os seus inimigos comúns: os heptalitas. Dado o crecente control de Asia Central por parte dos nómades de orixe turca, tamén se produciu unha colaboración entre a China e o Imperio Sasánida para rexeitar os avances turcos.

Tras a invasión do Imperio polos árabes musulmáns, Peroz, fillo de Yazdegard III, escapou xunto con algúns nobres persas e refuxiouse na corte imperial chinesa. Peroz e o seu fillo Narseh obtiveron títulos de nobreza na corte chinesa. Polo menos en dúas ocasións, a última probablemente en 670, foron enviadas tropas chinesas ao mando de Peroz para restauralo no trono sasánida, con resultados mediocres. Un destes intentos concluíu cun curto período de goberno de Peroz en Sistán, do que se conserva un escaso rexistro numismático. Narseh alcanzou máis tarde o cargo de comandante da garda imperial chinesa, e os seus descendentes viviron na China como respectados príncipes.

Expansión á India

Tras asegurar Irán e as súas rexións veciñas baixo o goberno de Ardashir I, o segundo emperador, Sapor I (240-270), estendeu a súa autoridade máis aínda ao leste, dentro do que hoxe é Paquistán e a parte noroccidental da India. Os anteriormente autónomos Kushan víronse obrigados a aceptar a súa soberanía. A pesar de que o Imperio Kushan estaba en decadencia cara ao fin do século III para ser substituído polo Imperio Gupta no século IV, está claro que a influencia sasánida seguiu sendo relevante na parte noroccidental da India durante este período.

Persia e o noroeste indio estableceron un intercambio cultural e político durante este período, e certas prácticas sasánidas estendéronse dentro do territorio Kushan. En particular, a influencia sasánida deixouse notar no seu concepto de realeza, sobre todo no comercio da prata e os téxtiles. Este intercambio cultural non incluíu con todo as prácticas relixiosas sasánidas ou a súa actitude en relación aos kushan. Mentres os sasánidas sempre tiveron un concepto relixioso ligado á política proselitista estatal, e esporadicamente perseguían ou forzaban a conversión das minorías relixiosas, os kushan eran máis partidarios da tolerancia relixiosa.

Tamén tiveron lugar durante este período intercambios culturais de menor nivel entre a India e Persia. Por exemplo, os persas importaron o xogo do xadrez, modificando o nome do xogo de chaturanga a shatreng; a cambio, os persas introduciron o Backgammon na India.

Durante o reinado de Cosroes I levaron a Persia numerosos libros indios, sendo traducidos ao Pahlevi, o idioma do Imperio Sasánida. Algúns destes volumes foron logo incorporados á literatura do mundo islámico. Un exemplo notable deste tráfico literario foi a tradución do Panchatantra indio por un dos ministros de Cosroes, Burzoe. Esta tradución, coñecida como o Kelileh va Demmeh, chegou con posterioridade a Arabia e Europa. Os detalles da viaxe lendaria de Burzoe á India e a súa atrevida adquisición do Panchatantra descríbese con todo detalle na obra de Ferdowsi Shahnameh.

A sociedade iraniana baixo o goberno sasánida

A sociedade e a civilización propiciada polos sasánidas foi das máis florecentes do seu tempo. No seu ámbito xeográfico só rivalizaba coa sociedade bizantina. A importancia dos intercambios científicos e intelectuais entre ambos os imperios é un exemplo da competición e cooperación destes berces de civilizacións.

A diferenza fundamental entre a sociedade parta e a sasánida foi a énfase que a última puxo en conseguir un goberno centralizado e carismático. Na teoría social sasánida, a sociedade ideal era aquela que podía manter a estabilidade e a xustiza, e o instrumento necesario para iso era unha monarquía forte.

A sociedade sasánida era tremendamente complexa, con sistemas de organización separados gobernando numerosos grupos diferentes ao longo do Imperio. Os historiadores consideran que a sociedade estaba dividida en catro clases: a sacerdotal (Atorbanan), os guerreiros (Arteshtaran,), escribáns (Debiran) e os plebeos ou campesiños (Vasteryoshan-Hootkheshan). Como centro do sistema de castes sasánida atopábase o Shahansha, gobernando sobre todos os nobres. As princesas reais, os pequenos mandatarios, os grandes terratenentes e os sacerdotes constituían un estamento privilexiado, e coñecíanos como Bozorgan ou nobres. Ao parecer, era un sistema social bastante ríxido.

A pertenza a unha clase social baseábase no nacemento, aínda que era posible de forma excepcional que unha persoa cambiase de clase ao obter certos méritos. A función do rei era asegurarse de que cada clase se mantivese dentro dos seus propios límites, é dicir, que os fortes non oprimisen os débiles, e os débiles non derrocasen os fortes. Manter este equilibrio social era a esencia da xustiza do rei, e desta xustiza dependía a glorificación da figura do monarca sobre as outras clases.

A un nivel máis baixo, a sociedade sasánida estaba dividida entre os azatan ou homes libres e a masa de campesiñado de orixe non aria. Os azatan formaban unha ampla aristocracia de administradores de baixo nivel que vivían principalmente en pequenas propiedades, gardando celosamente o seu status de descendentes dos antigos conquistadores arios. Militarmente, os azatan constituían a columna vertebral da cabalaría sasánida.

Arte, ciencia e literatura

Os reis sasánidas foron mecenas das letras e a filosofía. Cosroes I dispuxo dos traballos de Platón e Aristóteles traducidos ao pahlevi e que se ensinaban en Gundishapur, e el mesmo leunos. Durante o seu reinado foron compilados gran cantidade de anais históricos, dos cales só se había conservar o Karnamak-i Artaxshir-i Papakan (Os feitos de Ardashir), unha mestura de historia e romance que serviu como base para a épica nacional iraniana, o Shahnama. Cando Xustiniano I pechou as escolas de Atenas, sete dos seus profesores fuxiron para Persia e atoparon refuxio na corte de Cosroes. Co tempo, sentiron nostalxia da súa terra, e nos tratados de 533 entre Xustiniano e o rei sasánida estipulouse que se permitise aos sabios gregos regresar á súa terra libres de calquera persecución.

Baixo Cosroes I, a escola de Gundishapur, fundada no século IV, converteuse no "maior centro intelectual do mundo", acudindo a el estudantes e mestres de todas as partes do mundo. Mesmo os cristiáns nestorianos foron recibidos en Gundishapur, achegando as traducións ao siríaco dos traballos gregos sobre medicina e filosofía. Tamén acudiron a Gundishapur os neoplatónicos, quen plantaron a semente do misticismo sufí, así como os eruditos da India, Persia, Siria e Grecia, que se mesturaron para dar lugar ao unha florecente escola de medicina.

Artisticamente, o período sasánida foi testemuña dos maiores avances da civilización persa, gran parte dos cales se fundiron co que se coñeceu como cultura islámica, incluíndo a arquitectura e a literatura. No seu punto máis florecente, o Imperio Sasánida estendíase desde Siria ata o norte da India, pero a súa influencia chegou moito máis alá dos seus límites políticos. Acháronse motivos sasánidas na arte de Asia Central e a China, no Imperio Bizantino, e mesmo na Francia merovinxia. Con todo, o verdadeiro herdeiro da arte sasánida foi a arte islámica, que asimilou os seus conceptos e ao mesmo tempo, insufloulles novos folgos e un vigor renovado. Como expresa o historiador americano Will Durant:

A arte sasánida exportou as súas formas e motivos cara ao leste, dentro da India, Turkestán e China, e cara ao oeste dentro de Siria, Asia menor, Constantinopla, os Balcáns, Exipto e Hispania. Probablemente a súa influencia axudou a cambiar a énfase na arte grega desde as representacións clásicas ao ornamento bizantino, e na arte cristiá latina desde os teitos de madeira ás bóvedas e cúpucolas de ladrillo ou pedra e os muros apoiados en arcobotantes

William James Durant

Relevos sasánidas de Naqsh-e Rustam.

Os relevos sasánidas de Taq-e Bostan e Naqsh-e Rustam foron na súa orixe policromados, do mesmo xeito que gran parte dos palacios, aínda que só se conservan trazas daquelas cores. A literatura, en cambio, deixa claro que a pintura foi unha arte florecente na época sasánida. Sábese que o profeta Mani fundou unha escola de pintura; Firdowsi conta como os magnates persas adornaban as súas mansións con pinturas dos heroes iranianos, e o poeta al-Buhnturi describe os murais do palacio de Ctesifonte. Á morte dos reis sasánidas, os mellores pintores do momento eran convocados para pintar un retrato do defunto rei para a colección do tesouro real.

Peza téxtil sasánida do século IV.

A pintura, escultura, olaría e outras formas de decoración compartiron os seus deseños coa arte téxtil sasánida. Sedas, bordados, brocados, damasquinados, tapices, tapicerías, doseis, techados e alfombras tecíanse con paciencia servil por mans mestras, e eran introducidas en tinguiduras quentes de amarelo, azul e verde. Case cada persa, exceptuando os campesiños e os sacerdotes, aspiraban a sobrancear por riba dos da súa clase. Os agasallos facíanse frecuentemente en forma de suntuosas pezas de vestir, e as alfombras de vistosas cores eran sinal de riqueza no leste desde os días dos asirios.

As dúas ducias de tecidos sasánidas que escaparon á acción do tempo están entre as fabricacións humanas máis valoradas. Mesmo no seu tempo, o téxtil sasánida era admirado e imitado desde Exipto ao Extremo Oriente, e durante as cruzadas, estes produtos pagáns eran apreciados para vestir as reliquias dos santos cristiáns. Cando Heraclio capturou o palacio de Khosru Parvez en Dastagird, os delicados bordados e as inmensas alfombras estaban entre os seus máis prezados botíns. Era famosa a "alfombra de inverno", tamén coñecida como "a primavera de Cosroes" ou Khosru Anushirvan, deseñada para facerlle esquecer o inverno coas súas escenas primaverais e estivais: flores e froitos feitos con rubís e diamantes, ademais de camiños de prata e arroios de perlas trazados sobre un fondo de ouro. Harun al-Rashid mostrábase orgulloso sobre a súa espazosa alfombra sasánida, intricadamente labrada con xoias. Os persas mesmo escribiron poemas de amor acerca das súas alfombras.

A influencia dos tecidos sasánidas, ademais de impregnar a arte téxtil do Imperio Bizantino, estendeuse tras a caída do Imperio nas mans musulmás por todos os dominios árabes, chegando ata Al-Andalus, no extremo oriental destes dominios.

Os estudos sobre os restos mostran que os reis sasánidas utilizaron ao redor de cen tipos de coroas. As diferentes coroas sasánidas mostran a situación cultural, económica, social e histórica de cada período. Tamén mostran o carácter de cada rei. Os diferentes símbolos e signos sobre as coroas, a lúa, as estrelas, a aguia e a man ilústrannos acerca das crenzas relixiosas dos seus propietarios.

A dinastía sasánida, do mesmo xeito que a aqueménida, orixinouse na provincia de Persis (Fars). Os sasánidas víanse a si mesmos como sucesores dos aqueménidas tras o interludio de dominio helenístico e parto, e estaban convencidos de que o seu destino último era restaurar a grandeza de Persia.

Ao revivir as glorias do pasado aqueménida, os sasánidas non foron uns meros imitadores. A arte deste período revela unha asombrosa virilidade, anticipándose en certos aspectos á aspectos claves da arte islámica. A arte sasánida combinaba elementos da arte tradicional persa con elementos e influencias helenísticas. A conquista de Persia por Alexandre o Grande iniciou a expansión da arte helenístico en Asia occidental. Aínda que o leste aceptou estas influencias artísticas de forma externa, nunca asimilou realmente o espírito destas. Mesmo no período parto, a arte helenística era interpretada libremente polos pobos do próximo oriente. Así, o período sasánida foi unha reacción contra estas formas artísticas. A arte sasánida resucitou formas e tradicións nativas de Persia, e xa no período islámico, estas formas alcanzaron as costas do Mediterráneo. Segundo Fergusson:

Co auxe dos sasánidas, Persia recuperou gran parte do poder e a estabilidade que durante longo tempo lle foi estraña(...) Os avances das artes no terreo doméstico son un indicador do regreso á prosperidade e a un grao de seguridade descoñecido desde a caída dos aqueménidas.

Os palacios sobreviventes ilustran o esplendor en que vivían os monarcas sasánidas. Sirvan como exemplo os palacios de Firouzabad e Bishapur en Fars e na capital do Imperio en Ctesifonte, na provincia de Khvarvaran, en Iraq. Ademais das tradicións locais, a arquitectura parta exerceu tamén influencia sobre as características da arquitectura sasánida. Ambas se caracterizan polas bóvedas de medio canón, introducidas durante o período parto. No período sasánida, estas alcanzaron enormes proporcións, especialmente en Ctesifonte. Alí, o arco do gran salón abovedado, atribuído ao reinado de Sapor I (241-272) tiña un ancho de máis de 26 metros, alcanzando unha altura de case 40. Esta magnifica estrutura fascinou aos arquitectos dos seguintes séculos, e está considerada como un dos máis importantes exemplos da arquitectura persa. Moitos dos palacios contiñan un salón de audiencias interior consistente, como no de Firuzabad, nunha cámara cuberta por unha cúpula. Os persas resolveron o problema de construír unha cúpula circular sobre un edificio cadrado empregando arcos construídos en cada esquina do cadrado, convertendo a este de feito nun octógono sobre o cal era máis sinxelo situar a cúpula. A cúpula da cámara do palacio de Firouzabad é o exemplo máis antigo que se conserva do uso destes arcos, o que suxire que esta técnica arquitectónica é, probablemente, orixinal de Persia.

A característica exclusiva da arquitectura sasánida é o uso distintivo do espazo. Os arquitectos sasánidas concibiron os seus edificios en termos de masas e superficies. Isto deu lugar ao uso en abundancia de muros de ladrillo decorados con estuco moldeado ou tallado. As decoracións sobre muros de estuco aparecen en Bishapur, aínda que se dan mellores exemplos da mesma en Chal Tarkhan, preto de Rayy (do sasánida tardío ou inicios da época islámica), e en Ctesifonte e Kish, en Mesopotamia. Os paneis mostran figuras animais en roda, bustos humanos e motivos xeométricos ou florais.

En Bishapur, algúns dos chans foron decorados con mosaicos que mostran escenas de xúbilo, como nun banquete. Aquí, a influencia romana aparece clara, e os mosaicos poderían ser creados por prisioneiros romanos. Os edificios foron decorados con pinturas murais, das que se dan bos exemplos nas atopadas en Kuh-i-Khwaja, en Sistan.

Industria e Comercio

A industria persa baixo o goberno sasánida desenvolveuse desde o ámbito doméstico ata o urbano. Creáronse numerosos gremios, e algúns pobos contaron mesmo cun proletariado revolucionario. As vestiduras de seda foron introducidas desde a China, e as sedas sasánidas chegaron a todos os sitios, servindo como modelo para as artes téxtiles en Bizancio, a China e o Xapón. A influencia dos produtos téxtiles e a pratería sasánida chegou a lugares tan afastados como Hispania. Os mercadores chineses chegaban a Irán para vender seda en bruto e comprar alfombras, xoias, maquillaxes... Armenios, sirios e xudeus contactaron Persia con Bizancio e Roma nun lento intercambio. As boas estradas e pontes, ben vixiados, permitían o establecemento de postas e caravanas de mercadorías que unían Ctesifonte con todas as provincias. Construíronse portos no Golfo Pérsico para facilitar o comercio coa India. Os mercantes sasánidas chegaron lonxe e a moitas partes, desprazando aos romanos das lucrativas rutas comerciais oceánicas coa India. Recentes descubrimentos arqueolóxicos mostran un feito interesante: os sasánidas usaban etiquetas especiais sobre as súas mercancías como forma de promocionar as súas marcas e distinguir entre diferentes calidades.

Cosroes I estendeu aínda máis a xa vasta rede comercial. O estado sasánida pretendeu tomar o control monopolístico do comercio, coas mercancías luxosas asumindo un papel primordial neste, e unha grande actividade en construción de portos, postos de caravanas, pontes, e onde o obxectivo era unir o comercio coa urbanización. Os persas dominaron o comercio internacional, tanto co océano Índico como en Asia Central e o sur de Rusia nos tempos de Cosroes, a pesar de que a competencia cos bizantinos naquel tempo era intensa. Os asentamentos sasánidas en Omán e o Iemen dan fe da importancia do comercio coa India, aínda que o comercio da seda coa China estivo principalmente nas mans dos vasalos dos sasánidas e dos pobos iranios como os sogdianos.

As principais produtos exportados polos sasánidas foron os tecidos de seda, la e dourados, as alfombras e tapices, as peles e coiros e as perlas do Golfo Pérsico. Tamén houbo tráfico de mercadorías procedentes da China (papel, seda) e a India (especias) sobre as que as aduanas sasánidas impuñan aranceis e que eran reexportadas desde o Imperio a Europa.

Esta etapa supuxo tamén un incremento da produción metalúrxica, de tal forma que Irán se gañou a reputación de ser a "armería de Asia". Gran parte dos centros de minería sasánida atopábanse na periferia do Imperio: en Armenia, no Cáucaso, e sobre todo, na Transoxiana. A extraordinaria riqueza mineral das montañas de Pamir, nas fronteiras orientais do Imperio, orixinou a lenda sobre os Tajiks, o pobo iranio que alí habitaba e cuxa lenda aínda perdura. Dise que cando Deus creou o mundo, viaxou sobre os montes Pamir, deixando caer a súa xerra de minerais que se esparexeron ao longo da rexión.

Relixión

A relixión do estado sasánida era o zoroastrismo, aínda que o zoroastrismo sasánida tiña claras diferenzas sobre as prácticas reflectidas no Avesta, o libro sacro do zoroastrismo. O clero zoroastrista sasánida modificou a relixión de forma que satisfixese os seus intereses, provocando unha substancial intranquilidade relixiosa. As políticas relixiosas sasánidas contribuíron ao florecemento de numerosos movementos reformistas relixiosos, os máis importantes dos cales foron as relixións de Mani e Mazdak.

O extremado e pronunciado dualismo constituíron a característica máis notable do zoroastrismo. Ormazd e Ahriman, os principios do ben e do mal, eran considerados como xemelgos, que viñeron en principio para crear a vida e a morte, e para establecer como sería o mundo. Non había prioridade na existencia dun sobre o outro, e tampouco unha decidida superioridade. Ambos, sendo contemporáneos, contendían desde o principio dos tempos e seguirían facéndoo por toda a eternidade, non sendo ningún deles capaz de desbancar ao outro.

Reverso dunha moeda de Sapor I, onde aparece o altar do lume, coa chama xurdindo deste.

Reverso dunha moeda de Ormuz II, onde ademais da chama sacra, aparece unha cabeza humana.

Estes dous principios eran representados como persoas. Ormazd era o creador de vida, terreal e espiritual, creador dos corpos celestiais, a terra, a auga e as árbores. Ormazd era bo, sacro, puro, verdadeiro. Significaba a suprema felicidade, e estaba en posesión de todas as bendicións: saúde, riqueza, virtude, sabedoría e inmortalidade. Del procedían todos os dons dos que o home podía gozar. Do mesmo xeito que recompensaba a bondade, tamén castigaba a maldade, aínda que este era un aspecto da súa esencia raramente representado.

O culto zoroastrista estaba intimamente conectado cos templos e altares dedicados ao lume. En todas as cidades importantes do Imperio mantíñase un templo do lume, e en cada un deles venerábase unha chama sagrada, da que se cría que fora acendida desde os ceos e mantíñase perpetuamente acendida polos sacerdotes. Dicíase desta chama que era "inextinguible". É probable que os altares do lume tamén existisen de forma independente dos templos. Ao longo da historia dos sasánidas, o altar do lume tivo un lugar prominente na numismática como a máis frecuente impresión do reverso das moedas. Representábase este altar coa chama xurdindo deste, e nalgunhas ocasións cunha cabeza na chama. O pé deste altar adoitaba ornamentarse con grilandas ou cintas, e a cada lado, como protectores ou devotos, representábanse dúas figuras, nalgunhas ocasións mirando a chama, e noutras voltos de costas para esta, como gardándoa dos inimigos externos.

Ademais do zoroastrismo, coexistían na sociedade sasánida outras relixións, principalmente o xudaísmo, o cristianismo e o budismo, as cales foron en moitos períodos libres de practicar os seus cultos e de predicar as súas crenzas. Baixo o goberno sasánida floreceu unha populosa comunidade xudía, cuxos centros máis prósperos eran Isfahán, Babilonia e Khorasán, e cunha autoridade relixiosa semiautónoma establecida en Mesopotamia. Esta comunidade, de feito, continuou sendo florecente ata a chegada do sionismo. As comunidades xudías sufriron, con todo, persecucións ocasionais, aínda que en termos xerais, gozaron dunha relativa liberdade relixiosa, e gozaban de privilexios que se negaban a outras comunidades relixiosas minoritarias. Sapor I (Shabur Malka en arameo) foi particularmente amigable cos xudeus. A súa amizade con Shmuel levou moitas vantaxes para a comunidade xudía. Mesmo ofreceu aos xudeus do Imperio Sasánida un magnífico cabalo, por se chegase o Mesías, de quen se pensaba que chegaría a cabalo dun burro ou dunha mula.

Sapor II, cuxa nai era xudía, conservou unha amizade parecida co rabino babilonio Raba. A amizade con Raba asegurou aos xudeus a relaxación das opresivas leis ditadas contra os xudeus no Imperio Persa. Nesta conxuntura de tolerancia, nos territorios orientais do Imperio, varios lugares de adoración budista, especialmente Bamiyan experimentaron certo auxe á medida que o budismo se volvía máis popular na rexión.

Cronoloxía

• 224-226: O rei Ardashir I sublévase e destrúe o Imperio Parto, fundando no seu lugar o Imperio Sasánida. Proclámase Rei de reis. Reinará ata o ano 241, ano en que morre. Durante o seu reinado o zoroastrismo convértese na relixión do Imperio.
• 241-244: Guerra contra Roma iniciada por Sapor I cando asume o trono.
• 258-260: Guerra contra Roma. Na Batalla de Edesa o rei Sapor I derrota ao Emperador romano Valeriano I tomándoo como prisioneiro. Os sasánidas fanse co control do Próximo Oriente, aínda que pronto deberán disputalo co ascendente poder de Zenobia de Palmira.
• 296. O exército invasor do rei Narsés de Armenia é aniquilado por Maximino Daia provocando a perda dos territorios de Armenia, Asiria e Mesopotamia.
• 310. Sapor II derrota en tres ocasións aos romanos e obrígaos a abandonar Armenia e Mesopotamia.
• 337-350: Guerra contra Roma cun éxito pouco destacable.
• 358-363: Guerra contra Roma. Grandes vitorias, amplíanse as fronteiras orientais e occidentais do Imperio.
• 390. Período de decadencia marcado pola mediocridade dos reis Ardashir II, Sapor III, Bahram III e Peroz, durante o cal houbo loitas internas contra a aristocracia.
• 409: Permítese aos cristiáns venerar publicamente o seu deus e construír igrexas.
• 416-420: Yazdegerd I inicia a persecución de cristiáns, anulando así a súa orde anterior.
• 483: Edicto de tolerancia para os cristiáns.
• 590. Cosroes II o Grande declara a guerra contra o Imperio Bizantino, e enrédase nunha inacabable guerra contra Heraclio.
• 603-628: Conquístase Siria, Palestina, Exipto e Anatolia. Así Persia restaura as fronteiras da dinastía aqueménida antes de volver perder os territorios a favor de Heraclio.
• 622. Ás continuas derrotas que o Imperio Sasánida sofre ás mans bizantinas, súmase unha peste que orixina unha profunda crise demográfica que provoca o asasinato de Cosroes II Parviz e a entronización dos seus fillos Ardashir III e Kavadh II cos cales o poderoso imperio sasánida entra nunha fase de descomposición e perda de territorios polas incursións árabes.
• 626: Fracasa o longo asedio a Constantinopla por topas ávares e persas.
• 627: Heraclio invade Asiria e Mesopotamia.
• 651. O Imperio Sasánida sucumbe nas mans do Califato Omeia, tras o asasinato do seu derradeiro rei, Yezdegard III. Os membros restantes da dinastía exílianse na China.

Véxase tamén

Bibliografía

• Durant, Will (1950). The Story of Civilization. Vol. 4 (The Age of Faith). Nova York: Simon and Schuster. 
• Fattah, Hala Mundhir (2009). A Brief History of Iraq (en inglés). Infobase Publishing. ISBN 978-0-8160-5767-2. 
• Hourani, Albert (1991). A History of the Arab Peoples (en inglés). Londres: Faber and Faber. ISBN 0-571-22664-7. 
• Sarfaraz, Ali Akbar; Firuzmandi, Bahman (1996). Mad, Hakhamanishi, Ashkani, Sasani. Marlik. ISBN 964-90495-1-7. 
• Zarinkoob, Abdolhossein (1999). Ruzgaran: Tarikh-i Iran Az Aghz ta Saqut Saltnat Pahlvi. 

Outros artigos

• Lista de reis sasánidas
• Moeda sasánida
• Guerras romano-sasánidas
• Conquista musulmá de Persia
• Pobos iranianos