Armada Invencible

La Grande y Felicísima Armada foi o nome que lle deu Filipe II á gran frota que armou en 1588 para invadir Inglaterra durante a Guerra anglo-española de 1585-1604 e máis coñecida comunmente polo nome que lle deron despectivamente os ingleses como Armada Invencible. O envío por parte de Filipe II desta frota, coa intención de invadir e controlar a política exterior inglesa (principalmente no referente á piratería e a guerra de Flandres), supuxo o comezo das hostilidades dunha guerra na que finalmente España conseguiu que Inglaterra solicitase a paz e asinase un tratado favorable aos intereses da monarquía hispánica en Londres (1604).

Armada Invencible
Parte de Guerra anglo-española de 1585-1604
A batalla entre a Armada española e a frota inglesa.
Data 8 de agosto de 1588 Lugar Canle da Mancha, preto de Gravelinas, Francia (anteriormente posesión das Provincias Unidas). Coordenadas 50°10′00.0″N 4°15′42.0″O Resultado Derrota da armada española debida ao forte temporal. Inglaterra non é invadida.
Belixerantes
Inglaterra Provincias Unidas	Imperio español Portugal
Líderes
Almirante Sir John Hawkins Vicealmirante Sir Francis Drake Charles Howard Walter Raleigh Martin Frobisher Lord Henry Seymour William Winter	Alonso Pérez de Guzmán el Bueno y Zúñiga (VII duque de Medina-Sidonia) Alexandre Farnesio (duque de Parma) Juan Martínez de Recalde Miguel de Oquendo Martín de Bertendona
Forzas en combate
34 navíos de guerra 163 navíos mercantes 30 navíos das Provincias Unidas (non entraron en combate) 2.000 canóns 20.000 homes	20 Galeóns 4 galeras 4 galeazas 25 urcas 35 naos 10 carabelas 11 zabras e pinazas 20 pataches 2431 canóns 30.000 homes
Baixas
6.000–8.000 mortos en combate 400 feridos	60 barcos perdidos 15.000–20.000 mortos 800 feridos 397 prisioneiros

No entanto, esta campaña naval considérase unha derrota española, tanto pola perda de navíos debida ás inclemencias meteorolóxicas, como pola épica loita entre os dous titáns que impediu o desembarco de 30.000 homes nas costas inglesas. Aínda así, despois do forte temporal fronte a Escocia e Irlanda, máis da metade dos navíos lograron chegar de volta ás costas españolas. Con todo isto, a supremacía española nos mares permanecería indiscutida ata a Batalla das Dunas (1639). Ademais a súa posición como primeira frota do mundo afianzouse aínda máis cando os ingleses crearon a súa Armada Inglesa un ano despois desta operación, e fracasaron igualmente fronte ás costas de Galicia e Lisboa.

Debía mandala o almirante de Castela Don Álvaro de Bazán, marqués de Santa Cruz, pero morreu pouco antes da partida da frota, sendo substituído a fume de carozo por Alonso Pérez de Guzmán (VII duque de Medina-Sidonia), Grande de España. Estaba composta por uns 127 barcos sendo 122 os que entraron no Canal da Mancha.

O plan

A idea de Filipe II era percorrer a Canle da Mancha e recoller un exército español de 30.000 homes dirixido por Alexandre Farnesio (duque de Parma) que pasarían a canle en barcazas protexidos pola frota para desembarcar na costa do condado de Kent.

Os preparativos

Alonso Pérez de Guzmán, foi comandante en xefe da Armada Española e dirixiuna durante a tráxica aventura da "Armada Invencible".

O 19 de febreiro de 1588, Alonso Pérez de Guzmán recibe o anuncio da morte do Marqués de Santa Cruz e a orde de partir a Lisboa. A Grande e Felicísima Armada queda sen o arquitecto que a deseñou e Filipe II encomenda o mando da empresa a Alonso Pérez de Guzmán el Bueno y Zúñiga, VII Duque de Medina-Sidonia, quizais por razóns máis políticas que militares, quen non ten menos reparos na misión que o seu predecesor.

É fácil comprender a desesperación do duque quen, segundo algúns autores afirman, declarara de si mesmo «non son home de mar, nin de guerra», aínda que no seu descargo e segundo as cartas enviadas ao rei podemos ler en concreto:

V.M. me mandó viniese a Lisboa a aparejar esta armada y traerla a mi cargo. Y en aceptar la jornada propuse a V.M. muchas causas propias de su servicio, por do no convenía el que yo la hiciese, no por rehusar el trabajo, si no por ver que se iba a la empresa de un reino tan grande y tan ayudado de los vecinos y que para ello era menester mucha más fuerza de la que V.M. tenía junta en Lisboa. Y así rehusé este servicio por esta causa. Y por entender que se facilitaba más a V.M. el negocio de lo que algunos entendían, que sólo miraran a su real servicio, sin más fines.

Así, o fácil de comprender neste caso eran as súas preocupacións en relación á prema que esixía o rei e o mal estado daquela armada. Unha armada mal abastecida, sen o persoal necesario nin o apropiado. Unha armada deseñada apresuradamente que el tiña que dispor nun demasiado curto espazo de tempo e sen apenas homes (9.000):

"...aunque hayan escrito a V.M. de aquí, que esta armada estaba tan a punto y en orden que podría partir dentro de pocos días, después que yo he llegado la he hallado tan diferente de esto, que fuera imposible poderse hacer, pues todo lo que yo he hecho después que llegué y lo que se va haciendo es tan necesario, que si no se hiciera dentro del puerto, fuera la armada a mucho riesgo, porque toda la artillería se ha mudado, por ser ymposible poder servirse della de la manera que estaba puesta, y otras muchas cosas de esta calidad que han sido menester de mudarse"

Contratempos

Apenas levantou áncora a armada desde Lisboa, as galernas dispersaron a frota fronte á Coruña, empurrando algúns barcos ata o sueste de Inglaterra, e a outros cara ao golfo de Biscaia. Levou máis dun mes volver reunir a frota. Pola súa banda, o duque de Medina-Sidonia volveu aconsellar unha vez máis ao rei que desistise da empresa ou que o relevase do mando.

Ao mesmo tempo, os ingleses enviaron á desesperada unha frota de guerra destinada a enfrontarse á Grande Armada mentres esta se achaba amarrada na Coruña, pero as condicións meteorolóxicas eran tan malas que os ingleses nin sequera conseguiron chegar a España e tiveron que regresar aos seus portos.

A partir do 22 de xullo, cando alcanzaron o golfo de Biscaia, as fortes tormentas e o estado do mar provocaron que para o 28 do mesmo mes unha parte da frota (40 barcos) se perdese e separase do resto. Tiveron que pasar outros dous días máis para que os barcos perdidos regresasen ao groso da frota.

Desafortunadamente para eles xa foran avistados polo barco inglés Golden Hind, comandado esta vez por Thomas Fleming, quen tivo tempo de dar a voz de alarma mentres a «Grande» aínda se recompuña.

Cando a Armada alcanzaba a altura de Fowey, os faros costeiros ingleses xa anunciaban a súa presenza.

Deste feito, o aviso de Fleming a Drake sobre a chegada española, nace unha das moitas, aínda que pouco probable, lendas ou mitos sobre o comentario de Drake cando xogando aos birlos en Plymouth Hoe lle chegou a noticia do avistamento da «Grande»:

Temos tempo de acabar a partida. Logo venceremos aos españois.

Sir Francis Drake

O que si é certo e un feito é que a frota inglesa fondeada en Plymouth non tiña posibilidades de partir, xa que nin o tempo nin o mar o permitían nese momento. Coa brisa en contra e a subida da marea, a frota inglesa atopábase atrapada no porto. Ademais neses mesmos instantes a Armada Invencible navegaba vento a favor, a barlovento.

Algúns historiadores, moitos dos cales basean a derrota na incompetencia de Medina-Sidonia, afirman que o segundo ao mando, Diego Flórez Valdés (tamén se barallan outros nomes como Oquendo e Recalde), suxeriu ao comandante da frota sorprender aos ingleses mentres se atopaban incapacitados no porto. Pero é de supor, e non deixa de ser outra conxectura aínda que probable, que Medina-Sidonia, levado pola obediencia cega ao seu rei, tiña unhas directrices inamovibles que seguir: «reunirse custase o que custase coas tropas que esperaban en Flandres e lanzarse sobre Inglaterra en canto lles fose posible».

De xeito evidente era un plan simple que aquela inmensa e potente frota podería completar sen problemas, dada a estimación feita sobre a frota inimiga.

Parece habitual que se mencione reiteradamente a devandita incompetencia de Medina-Sidonia, pero doutra banda, algúns autores consideran que sempre actuou elixindo a mellor e máis coherente das opcións para a frota. Así, en definitiva, non parece haber constancia da advertencia do segundo sobre atacar a frota inglesa en porto e as afirmacións, quizais esaxeradamente humildes dado o seu carácter modesto e obediente, de Pérez de Guzmán sobre si mesmo puideron contribuír a esta idea de incompetencia sobre o seu liderado da frota en materia militar.

A batalla

Primeiros encontros

Mapa da ruta seguida polos navíos da Armada Invencible.

O 31 de xullo, a frota inglesa comeza a atacar timidamente a Armada Invencible e, á marxe das primeiras tomas de contacto e estimación do poderío adversario, realízanse por parte inglesa os primeiros ataques con tímidos canoneos a longa distancia. Nunha destas refregas ocorren dous accidentes non tan importantes para a «Grande» como o botín conseguido polos ingleses: pérdense dous galeóns españois, o navío insignia de Pedro de Valdés ao mando da frota andaluza (11 navíos), San Salvador, e o Nuestra Señora del Rosario.

No primeiro parece ser que explota a santabárbara do buque, o pánico e desconcerto do persoal a bordo fan que este se entregue e quede a mercé de Drake. De novo, algunhas lendas afirman que foi a consecuencia dun acto de sabotaxe inglesa, pero tampouco hai constancia de nada que se pareza a este feito.

O outro galeón, o Nuestra Señora del Rosario, nunha manobra de abordaxe sobre un navío inglés, choca contra o Santa Catalina, quedando inutilizado o seu mastro e, polo tanto, sen posibilidade de facer fronte a ningún ataque... Corre a mesma sorte que o San Salvador, queda a mercé dos ingleses xunto coa súa tripulación e ambos acaban nos portos de Weymouth e Dartmouth, Devon, respectivamente.

A perda de dous navíos importantes como os mencionados, así como as pequenas refregas, non foron tan graves para os españois como o botín conseguido polos ingleses, xa que, polo menos un deles, ía repleto de víveres, munición (aínda que pouco quedaría do San Salvador) e demais material para o aprovisionamento da «Grande». Dadas as circunstancias posteriores e as dificultades da Armada para fondear en Flandres, ambos os navíos quizais fosen dunha importancia cualitativa.

Aínda así, parece evidente que dous galeóns dos 137 navíos españois non parecía, naquel momento, unha gran perda cuantitativa. Cando os problemas empezaron a superar á «Felicísima», calquera navío, por pouco importante que parecese, converteuse en vital para o seu obxectivo.

A Canle

Derrota da armada invencible, pintura de Philippe-Jacques de Loutherbourg (1796).

O 2 de agosto de 1588, á altura das Gravelinas, a Grande Armada tivo a súa primeira e única escaramuza importante contra a frota inglesa mandada por sir Francis Drake.

Os ingleses envorcaron toda a súa furia artilleira sobre os españois, e finalmente Drake enviou varios barcos en chamas (brulotes) contra a frota española, que trataba de illar o barco de Drake. Os ingleses intentaron deter a Grande Armada ata esgotar totalmente a súa munición, pero tras constatar a superioridade e a potencia de fogo española, a frota inglesa deuse á fuga, levando novamente a Inglaterra noticias dunha Armada Invencible. Con isto queda desmentida a teoría da superioridade canoneira inglesa; os feitos históricos describen unha actuación máis típica dunha frota inferior enfrontándose na medida das súas posibilidades a outra moi superior e máis poderosa, coa esperanza de atrasar na medida do posible a inevitable invasión de Inglaterra.

Este foi o maior enfrontamento naval da Grande e Felicísima Armada contra a mariña inglesa, resultando un barco afundido e outros seriamente avariados, 300 vítimas por parte española fronte a uns 200 mortos polo lado inglés. Débese destacar que os españois non consideraron a posta en fuga da frota inglesa como unha vitoria naval, pois ademais de sufrir máis vítimas, o seu obxectivo durante o combate non era xa a destrución da frota inglesa, senón a captura de Francis Drake.

A estes feitos seguiron as grandes dificultades da Grande Armada para recalar nos portos flamengos e un empeoramento repentino das condicións meteorolóxicas na zona, o que levou a frota inglesa a recalar nos seus portos esperando un milagre, e á dispersión da española cara ao Mar do Norte e o Mar de Irlanda cos subseguintes desastres e afundimentos nas abruptas e tormentosas costas británicas, que causaron un gran número de baixas entre os españois.

Así pois, o desastre da Grande e Felicísima Armada ha de ser considerado, desde un punto de vista obxectivo, un gran fracaso español e non unha gran vitoria militar inglesa, como tantos historiadores e cronistas anglosaxóns pretenderon mostrar durante séculos.

Cóntase que á volta da Armada a España, Filipe II dixo: «Eu enviei ás miñas naves a pelexar contra os homes, non contra os elementos». Con todo, moitos autores opinan que esa frase é falsa. Máis ben apuntan a que Filipe II sufriu unha crise de fe ao verse abandonado naquela misión que consideraba sacra. Na marxe dunha das cartas enviadas ao duque de Parma, autores como Carlos Gómez-Centurión dan por escrita polo propio rei a frase: «No que Deus fai non hai que perder nin gañar reputación, senón non falar diso».

Terxiversacións históricas

Álvaro de Bazán

Quizais a primeira e a máis estendida das terxiversacións que sucederon ao desastre da Armada é precisamente a de traducir o devandito desastre nunha vitoria militar inglesa.

O abandono da pretensión de invadir Inglaterra por parte da Armada débese atribuír principalmente á morte en febreiro de 1588 por febres tifoides do xenial almirante que deseñara a Armada e que estaba destinado a mandala, don Álvaro de Bazán, e á imposibilidade de utilizar libremente os portos de Flandres debido ao levantamento contra o dominio español que se daba naquela zona.

A afirmación, carente de base e comunmente aceptada mesmo en España ata datas recentes, de que a Grande Armada estaba formada por «navíos moi pesados, que foran derrotados polos navíos ingleses moito máis lixeiros e con canóns de máis alcance» foi cualificada recentemente por diversos historiadores como un absurdo, xa que a frota foi deseñada por un dos máis notables mariños que deu España, vencedor da batalla de Lepanto, a batalla da Illa Terceira e experto no combate naval oceánico. Diversos historiadores navais militares afirman que, en principio, a Grande e Felicísima Armada estaba perfectamente concibida e deseñada para o propósito que se lle encomendou.

Lisboa, protexida de forma natural polo estreito acceso da boca do Texo e capaz de recibir os maiores barcos, converteuse moi pronto en centro estratéxico para as operacións navais da monarquía. De Lisboa partiu a expedición naval que, baixo o mando do primeiro marqués de Santa Cruz [Álvaro de Bazán], conquistou as Azores, onde derrotou a frota do pretendente portugués, dom António, formada sobre todo por barcos franceses. O núcleo da frota de guerra española estivo formado polos once galeóns portugueses con armamento pesado tomados tras a anexión; Castela non posuía aínda barcos de guerra de tanta tonelaxe. Os mesmos galeóns portugueses serían pouco despois o núcleo da Armada Invencible de 1588. Pero xa nos anos oitenta o éxito da acción das Azores demostrou que España era unha potencia naval atlántica en alza.

Á Grande Armada tivo precedéndoa en todo momento unha frota inglesa de barcos máis lixeiros, cuxa misión era informar á Coroa Inglesa das evolucións daquela enorme forza de invasión. Foron precisamente as tripulacións desta pequena e audaz frota inglesa as que engadiron o apelativo de «Invencible» á Grande Armada. Así pois, nos seus inicios, o adxectivo de «Invencible» non tiña as connotacións irónicas que a lenda negra española lle engadiu con posterioridade.

Parece ser que, en efecto, os barcos españois eran de gran porte e peso, precisamente para obter unha maior estabilidade de navegación e, por conseguinte, maior precisión no tiro, cualidades moi axeitadas para o combate naval nas turbulentas augas da Canle da Mancha. Así mesmo, os barcos estaban dotados dunha artillaría especial de gran calibre, potencia e alcance, servida polos mellores artilleiros que puideron reunirse. En efecto, a frota inglesa de seguimento non puido en ningún momento achegarse á Grande Armada para hostilizala ou atrasar o seu avance. Parece lóxico pensar que o invento inglés do tiro rápido non chegaba para contrarrestar a potencia e precisión de tiro da frota española.

Os barcos ingleses mostráronse máis áxiles e maniobreiros que os españois, e a súa artillería, de mellor calidade, pero os galóns da Armada Invencible foron sólidos e imbatibles, estiveron moi ben defendidos e ninguén se atreveu a desafialos a curta distancia salvo breves períodos de tempo. Coa escasa porcentaxe de acerto da primitiva artillería da época, a conclusión dos españois foi que merecía a pena perseverar na construción de sólidos galeóns, sobre todo tendo en conta que eran moito mellores na abordaxe, técnica que non houbo lugar a pór en práctica dadas as esquivas tácticas inglesas.

Víctor San Juan. La batalla naval de las Dunas. 2007 (páx. 36)

Gran parte desta frota estaba composta por buques destinados ao comercio coas Américas. Estes navíos adoitaban ser naves grandes, pesadas e lentas, que foron difíciles de manexar na canle da Mancha. Isto non se debía á ineficacia dos mariñeiros nin á súa pouca experiencia, senón ao feito de que estas naves estaban deseñadas para navegar aproveitando os ventos alisios. Estes danse no océano Atlántico e caracterízanse pola súa constancia. Na canle non son raras as tormentas e alí danse uns dos ventos mais traizoeiros e cambiantes do mundo, co que os aparellos non eran os máis adecuados para as augas nas que penetraba a frota española.

O desenvolvemento da guerra

Outra idea que subsiste erroneamente é que o fracaso da Armada española supuxo un desastre decisivo para España, a raíz do cal Inglaterra consolidouse como primeira potencia naval, dedicouse con total éxito e impunidade ao saqueo das frotas de Indias españolas e someteu a todo tipo de humillacións a desastrada mariña española. En realidade, ocorreu xusto o contrario, xa que varias operacións inglesas terminaron en desastre e os españois invadiron en 1596 as costas inglesas.

Como se mencionou previamente, o combate que a frota enviada por Filipe II sostivo coa Royal Navy foi tan só unha das primeiras escaramuzas dunha guerra intermitente que comezou en 1585, e na que España terminaría por imporse a Inglaterra en 1604. España recuperouse moi rapidamente do desastre, e Filipe II mandou construír unha nova frota tomando nota das innovacións introducidas polos ingleses na batalla das Gravelinas e axuntándoas coa maior experiencia española na construción de barcos.

A partir destes feitos e ata o final da guerra, España e Inglaterra conseguiron vitorias á vez nos combates navais librados por ambos os reinos, tanto no mar como en terra, co que a guerra se mantivo nun empate de perdas de recursos para os dous países ata o final. Mentres os ingleses saqueaban as posesións españolas e non conseguían o obxectivo de capturar unha frota de Indias, a Armada española preparouse sen moito éxito para invadir Inglaterra, repeleu algún ataque inglés e os corsarios españois capturaban toneladas de mercancías de barcos ingleses.

Filipe II reforza urxentemente a súa escuadra, encarga doce novos galeóns e para 1591, a reconstituida columna vertebral da súa armada xa dispón de dezanove destes buques, entre os que atopamos tres novos, dous capturados aos ingleses, e catro veteranos sobreviventes de Portugal [...] Alonso de Bazán, irmán do falecido Álvaro de Bazán, procede contra Thomas Howard cunha frota de 55 velas, logrando atrapar aos ingleses entre Punta Delgada e Punta Negra [...] Os ingleses foxen, pero o galeón Revenge [...] é abordado e apresado. [...] En 1595 (os ingleses) preparan a definitiva toma e instalación dunha base en Panamá [...] cunha frota de 28 barcos. Pero as cousas non foron ben para os piratas [...] Ao mando de Drake, marchan a Panamá, e é alí onde conclúe a súa existencia sir Francis [...] Logo de diversas vicisitudes, tan só oito barcos da expedición lograron regresar á patria. Tras a contraofensiva inglesa Carlos de Amézquita desembarca nas costas de Cornwall [...] Sementa o pánico en Penzance e outras localidades próximas e retírase. [...]

Víctor San Juan. La batalla naval de las Dunas. 2007 (páxs. 66 e 67)

En 1596 os ingleses saquean Cádiz. Ao ano seguinte intentan destruír en Ferrol unha frota española, pero non o conseguen por culpa dun forte temporal, e márcanse o obxectivo de capturar a Frota de Indias nos Azores. O almirante Juan Gutiérrez de Garibay engana aos ingleses e escapa.

En 1597 os ingleses capturan e saquean San Xoán de Porto Rico, mentres que os españois fretan o terceiro intento de invasión de Inglaterra con 136 barcos, aproveitando que a frota inglesa está nos Azores, pero unha gran tormenta obrígaos a volver a porto. En 1600 Newport ataca Xamaica e ao ano seguinte Parker saquea Portobelo. A partir dese ano as operacións navais non revisten importancia, ata que se asina a paz en 1604.

Inglaterra permaneceu por mor do seu enfrontamento con España como unha potencia marítima relativamente débil ata mediados do século XVIII, cando logrou arrebatar o rango de segunda potencia naval á mariña francesa.

Por outra banda, é certo que os novos barcos españois eran máis lixeiros que os empregados para formar a Grande e Felicísima Armada, e isto proporcionoulles unha axilidade que, unida á mellora do sistema de escolta das frotas de Indias, permitiu repeler a maioría dos ataques dos corsarios e piratas ingleses, holandeses e franceses cun éxito rotundo e sen precedentes. A constatación das grandes melloras introducidas derívase do feito de que España foi capaz de transportar con total éxito durante a década de 1590 tres veces máis cantidade de ouro e prata de América que durante as décadas anteriores. De feito, unha frota pirata inglesa ao mando de John Hawkins, enviada co obxecto de capturar a frota do tesouro española en 1590, foi totalmente derrotada polos buques de escolta.

A reflexión do historiador e diplomático estadounidense Garret Mattingly é esclarecedora:

[...] o ataque inglés a Portugal en 1589 terminou co máis rotundo dos fracasos, a guerra continuou aínda durante 14 anos máis, é dicir, de feito continuou mentres viviu a raíña Isabel, para terminar en algo así como unha retirada. Segundo algúns historiadores, a derrota da Armada Invencible "marca o ocaso do imperio colonial español e o comezo do británico". Resulta difícil comprender o por que do razoamento. En 1603 España non abandonara a Inglaterra nin un só dos seus dominios de ultramar, mentres que a colonización inglesa en Virginia tivo que ser aprazada de momento. A campaña da Invencible tampouco "transferiu o dominio dos mares de España a Inglaterra"... A derrota da Invencible non significou o fin da mariña española, senón o seu comezo. Os ingleses podían invadir a costa española, pero non bloqueala. Drake e Hawkins soñaban con someter a Filipe impedindo a chegada das riquezas do Novo Mundo, pero o caso é que chegaron máis tesouros de América a España desde o 1588 ao 1603 que en ningún outro período de quince anos da historia española.

Garret Mattingly. A Armada Invencible. 1961. Grijalbo (páx. 465)

Pola súa banda, o doutor Rodríguez González, experto en Historia naval española tamén aborda a cuestión:

[...] cremos que basta coñecer con algún detalle o tratado de paz asinado por entón en Londres e Madrid para comprobar ata que punto a pretendida vitoria inglesa brilla totalmente pola súa ausencia e é máis unha reelaboración da historiografía victoriana do século XIX, que quixo adiantar nada menos que ao século XVI a evidente hexemonía británica nos mares conseguida a finais do XVIII e comezos do XIX [...] é certo que os ingleses puideron sentirse orgullosos de que eles, unha potencia ata entón considerada mediana, puidesen facer fronte e ata ocasionar graves contratempos a unha potencia mundial como era a monarquía de Filipe II. Pero unha cousa é sobrevivir, que non era pouco, certamente, e outra, moi diferente, o gañar a guerra e con ela, "O Tridente de Neptuno".

Agustín Ramón Rodríguez González. Vitorias por Mar de los Españois. 2006. Biblioteca de Historia, Grafite Edicións (pp. 89-90)

Os tamaños das frotas

Outra terxiversacións bastante común relativa a este episodio histórico é a idea de que a frota inglesa era moi inferior en número de barcos e de canóns á española e que, a pesar diso, os ingleses conseguiron coa súa pericia e astucia derrotar os españois. Isto é absolutamente falso, xa que en realidade, os barcos ingleses superaban en número aos españois, a pesar de que a frota española superaba en tonelaxe á inglesa, e a frota española era, a priori, máis poderosa. De feito, a frota mobilizada pola Royal Navy constaba de 226 barcos, fronte aos 137 que compuñan a Grande e Felicísima Armada. En canto ao número de canóns, ambas as frotas contaban aproximadamente co mesmo número total de pezas de artillaría (individualmente, os barcos españois estaban moito máis artillados ca os ingleses).

As baixas inglesas

Seguindo con outra das terxiversacións máis estendidas, hoxe en día é ben coñecido o feito de que os ingleses sufriron menos baixas ca os españois na batalla das Gravelinas, e que os españois, á súa vez, sufriron preto de 10.000 baixas debido a un feroz temporal que os sorprendeu bordeando as costas inglesas. Un feito moi importante, e ao mesmo tempo pouco coñecido, é que os mariños ingleses foron á súa vez decimados por causas alleas ao combate, xa que uns 9.000 mariñeiros ingleses foron vítimas de senllas epidemias de tifo e disentería que estalaron a bordo dos barcos ingleses inmediatamente despois do enfrontamento cos españois. Ademais, o ambiente en Inglaterra tras a batalla distou moito de ser unha algarabía de fervor patriótico e festexos polo fracaso da invasión española que a mitoloxía popular pretende. A realidade é que á batalla seguiron todo tipo de disturbios e enfrontamentos políticos provocados polas penalidades pasadas polos combatentes ingleses, que tardaron meses en cobrar os seus soldos debido a que a guerra levou ao bordo da bancarrota tanto á coroa española como á inglesa.

O historiador británico Fuller refírese a iso do seguinte modo:

[...] Filipe II non permaneceu inconsciente ás calamidades dos bravos soldados e mariños que tanto arriscaran e soportaran no transcurso daquela desastrosa cruzada. Fixo canto estivo na súa man para aliviar os seus sufrimentos e no canto de recriminar a derrota de Medina Sidonia, ordenoulle que regresase a Cádiz e renovase alí o seu goberno. Moi diferente foi a conduta da raíña Isabel, cuxa preocupación constante era a de reducir gastos. Ao contrario de Filipe, non había nada de cabaleiroso nin de xeneroso no seu carácter, e aínda que o profesor Laughton esaxera moito ao intentar disimular a súa avaricia, non existe dúbida ningunha de que, de ser muller de corazón como o era de cerebro, resultase imposible que deixase morrer de fame e de enfermidade a tan alto número de valorosos mariños logo de conseguir aquela vitoria para ela [...] tres días despois de regresar da persecución, escribe Burghley: «As enfermidades e a morte están causando estragos entre nós; resulta doloroso ver como aquí en Margate non hai lugar para estes homes e moitos deles falecen nas rúas». Unha vez máis, o 30 de agosto insistiu: «É lastimoso presenciar como os homes padecen logo de prestar tal servizo... Valería máis que A súa Maxestade a raíña fixese algo no seu favor, aínda a risco de gastar unhas moedas, e non os deixase chegar a semellante extremo, porque en diante quizais teñamos que volver necesitar dos seus servizos; e se non se coida máis deses homes, e se lles deixa morrer de fame e de miseria será moi difícil volver conseguir a súa axuda»

J.F.C. Fuller. Batallas Decisivas do Mundo Occidental. 2009. RBA Coleccións (pp. 381-382)

Ataques españois ás costas Inglesas. A invasión de Carlos de Amésquita en 1595

Artigo principal: Batalla de Cornualla.

A máis incomprensible das terxiversacións, que implican o desastre da Armada española de 1588, é que este episodio con frecuencia é referido por historiadores anglosaxóns como un brillante exemplo da gran tradición defensiva inglesa que impediu, desde a invasión normanda do século XI, o desembarco en chan inglés de calquera forza hostil por poderosa que fose. En realidade, tropas españolas atacaron e saquearon localidades inglesas en numerosas ocasións, tanto antes como despois do episodio da Armada Invencible, aínda que estes feitos adoitan ser omitidos na historiografía inglesa.

Durante a Guerra dos Cen Anos, o almirante castelán Fernando Sánchez de Tovar arrasou as costas inglesas durante 6 anos (entre 1374 e 1380), saqueando múltiples localidades como Southampton, Plymouth, Portsmouth, Dartmouth, ou Poole, entre outras, e chegando a incendiar, tras remontar o Támese a localidade de Gravesend, á vista de Londres. Anos despois, e durante o mesmo conflito, o corsario español Pero Niño, volveu atacar en 1405 a península de Cornualla, arrasando a Illa de Pórtland e saqueando Poole.

Con posterioridade, xa durante a Guerra Anglo-española, volveron producirse numerosos desembarcos españois en Gran Bretaña e Irlanda. Obvian os fugaces desembarcos que mariños españois levaron a cabo nas costas inglesas por motivos de aprovisionamento de urxencia, en xullo de 1595 (sete anos despois do desastre da Grande e Felicísima Armada), unha frota composta por catro galeras españolas ao mando de Carlos de Amésquita, que patrullaba en augas inglesas, desembarcou uns 400 soldados dos terzos na baía de Mount, na península de Cornualla, ao suroeste de Inglaterra para aprovisionarse . As milicias inglesas, que aglutinaban a varios miles de homes e que eran a pedra angular da defensa inglesa en caso de invasión de tropas españolas, tiraron as armas e fuxiron presas do pánico. Os españois tomaron todo o que necesitaban e queimaron as localidades de Mousehole, Paul, Newlyn e todos os lugares dos arredores. Ao final do día, celebraron unha tradicional misa católica en chan inglés, embarcaron de novo, botaron a todos os prisioneiros pola borda, afundiron unha embarcación da Royal Navy que lles deu alcance e regresaron a España sen novidade, tras esquivar unha frota de guerra ao mando de Francis Drake e John Hawkins que fora enviada para expulsalos.

Dous anos despois do ataque de Amésquita, en 1597, Filipe II volveu enviar unha frota de invasión contra Inglaterra, máis poderosa que a súa precursora de 1588. Esta vez partiron de España 160 buques, con 12.500 homes, dos cales 8.600 eran soldados veteranos dos terzos. Tras avanzar cara ás costas inglesas sen atopar oposición, un forte temporal dispersou a frota, aínda que nesta ocasión non se produciron os catastróficos resultados de 1588. Aínda así, sete barcos chegaron a terra nas proximidades de Falmouth, desembarcando a 400 soldados de elite que se atrincheiraron esperando reforzos para marchar sobre Londres. Tras dous días de espera nos que as milicias inglesas non se atreveron a hostilizalos, recibiron a orde de embarcar, pois a frota dispersouse irremediablemente, volvendo a España sen ningún contratempo. Tras a volta da frota inglesa, que partira había tempo para tratar de capturar a frota de Indias española, fracasando unha vez máis, abriuse unha investigación por deixar indefensa a costa inglesa e pondo a capital en serio perigo, e foron numerosas as acusacións de traizón, abríndose un xuízo contra algúns mandos acusados de estaren a soldo do rei de España.

Os barcos da frota

Ingleses e das Provincias Unidas

• Ark Royal (Almirante Charles Howard)
• Elizabeth Bonaventure (George Clifford, terceiro conde de Cumberland)
• Rainbow (Lord Henry Seymour)
• Golden Lion (Lord Thomas Howard)
• White Bear (Alexander Gibson)
• Vanguard (William Winter)
• Revenge (Sir Francis Drake)
• Elizabeth (Robert Southwell)
• Victory (Almirante Sir John Hawkins)
• Antelope (Henry Palmer)
• Triumph (Martin Frobisher)
• Dreadnought (George Beeston)
• Mary Rose (Edward Fenton)
• Nonpareil (Thomas Fenner)
• Hope (Robert Crosse)
• Galley Bonavolia
• Swiftsure (Edward Fenner)
• Swallow (Richard Hawkins)
• Larke (Arthur Chichester, 1st Baron Chichester)
• Foresight (Christopher Baker)
• Aid (William Fenner)
• Bull (Jeremy Turner)
• Tiger (John Bostocke)
• Tramontana (Luke Ward)
• Scout (Henry Ashley)
• Achates (Gregory Riggs)
• Charles (John Roberts)
• Merlin (Walter Gower)
• Spy (pinaza) (Ambrose Ward)
• Sun (pinaza) (Richard Buckley)
• Cygnet (John Sheriff)
• Brigandine (Thomas Scott)
• George (Richard Hodges)
• 34 mercantes
• 33 barcazas
• 23 barcos de cabotaxe
• 30 navíos das Provincias Unidas no bloqueo da costa flamenga.

Os «barcos en chamas», brulotes, perdidos do 7/8 de agosto:

• Bark Talbot
• Hope
• Thomas
• Bark Bond
• Bear Yonge
• Elizabeth
• Pastel
• Cure's Ship.

Imperio Español

Escuadra portuguesa

• São Martinho — 48 canóns (primeiro navío de escuadra, ao mando do Duque de Medina Sidonia)
• São João — 50 canóns (segundo navío de escuadra)
• São Marcos — 33 canóns (ao mando de López de Mendoza, encallou o 10 de setembro cerca das costas irlandesas)
• São Filipe — 40 canóns (ao mando de Francisco de Toledo, abandonado o 8 de agosto entre Nieuwpoort e Ostende, capturado o 9 de agosto pola patrulla das Provincias Unidas)
• São Luís — 38 canóns (ao mando de Agustín Mexía)
• São Mateus — 34 canóns (ao mando de Diego Pimentel, encallou o 8 de agosto entre Nieuwpoort e Ostende, capturado o 9 de agosto pola patrulla das Provincias Unidas)
• Santiago — 24 canóns
• San Francesco — 52 canóns (ao mando de Niccolo Bartoli, galeón florentino incluído na escuadra portuguesa)
• São Cristóvão — 20 canóns
• São Bernardo — 21 canóns
• Augusta — 13 canóns
• Júlia — 14 canóns.

Escuadra castelá

• San Cristóbal — 36 canóns (primeiro navío de escuadra, ao mando de Diego Flores de Valdés)
• San Juan Bautista — 24 canóns (segundo navío de escuadra)
• San Pedro — 24 canóns
• San Juan — 24 canóns
• Santiago el Mayor — 24 canóns
• San Felipe y Santiago — 24 canóns
• La Asunción — 24 canóns
• Nuestra Señora del Barrio — 24 canóns
• San Linda y Celedón — 24 canóns
• Santa Ana — 24 canóns
• Nuestra Señora de Begoña — 24 canóns
• La Trinidad Bogitar — 24 canóns
• Santa Catalina — 24 canóns
• San Juan Bautista — 24 canóns
• Nuestra Señora del Rosario — 24 canóns
• San Antonio de Padua — 12 canóns.

Escuadra de Biscaia

• Santa Ana — 30 canóns (navío insignia da escuadra, ao mando de Juan Martínez de Recalde)
• El Gran Grin — 28 canóns (segundo navío de escuadra, encallado o 24 de setembro cerca de Clare Island)
• Santiago — 25 canóns
• La Concepción de Zubelzu — 16 canóns
• La Concepción de Juan del Cano — 18 canóns
• La Magdalena — 18 canóns
• San Juan — 21 canóns
• La María Juan — 24 canóns (afundido o 8 de agosto o norte de Gravelinas)
• La Manuela — 12 canóns
• Santa María de Montemayor — 18 canóns
• María de Aguirre — 6 canóns
• Isabela — 10 canóns
• Patache de Miguel de Suso — 6 canóns
• San Esteban — 6 canóns.

Escuadra de Guipúscoa

Mandada por Miguel de Oquendo, composta por trece naves.

Escuadra andaluza

Mandada por Pedro Valdés, composta por dez naves.

Escuadra levantina ou italiana

Mandada por Martín Bertendona, composta por nove naves.

• La Ragazzona - 30 canons (afundido na Coruña o 8 de decembro de 1588)

Escuadra de Hulks

Mandada por Juan López de Medina, composta de 23 navíos menores.

Galeras napolitanas

• La Girona mandada por Hugo de Moncada.

Notas

Nota importante: aos manuscritos sobre Alonso Pérez de Guzmán hai que acceder directamente para podelos ver.

Véxase tamén

Bibliografía

• Arquivo da Fundación Casa de Medina Sidonia
• Canales, Carlos; del Rey, Miguel (2010). Las reglas del viento. Cara y cruz de la Armada española en el siglo XVI. Madrid: Edaf. ISBN 978-84-414-2525-5
• Castellanos, Juan (1850). Elegía de Varones Ilustres de Indias. Madrid.
• Castillo, Rafael. Historia de España Ilustrada. Barcelona 1875
• Fernández Álvarez, Manuel (1998). Felipe II y su tiempo. Madrid: Espasa-Calpe. ISBN 978-8423997367
• Fernández Duro, Cesáreo (1884). La Escuadra Invencible. Biblioteca Cervantes Virtual
• Fernández Duro, Cesáreo (1895-1903). Historia de la Armada española. Biblioteca Cervantes Virtual
• Gómez Centurión, Carlos (1987). La Armada Invencible. Madrid: ed. Anaya. ISBN 978-8420738130
• Goodman, David. (1997). El poderío naval español. Historia de la armada española del siglo XVII. Madrid: ed. Península. ISBN 978-84-8307-403-9
• Guillamas y Galiano, Fernando (1858). Historia de Sanlúcar de Barrameda. Madrid: Imprenta del colegio de sordomudos y ciegos
• Howarth, David (1982). La Armada Invencible: Las verdaderas causas de un desastre naval. Barcelona: ed. Argos-Vergara. ISBN 978-8471784339
• Hurtado de Mendoza, Pedro (1691). Descripción del Globo Terráqueo. Madrid
• López de Gómara, Francisco (1862). Hispania Victrix. Historia General de Indias. Madrid: imprenta de Ribadeneyra
• Losada, Juan Carlos. La invasión fallida.
• Parker, Geoffrey. Si la Invencible hubiese desembarcado… Número 140, Madrid, decembro de 1987, pp. 37–48.
• Marañón, Gregorio (1998). Vida de Antonio Pérez. Madrid: Espasa-Calpe
• Martínez Hidalgo, José Mª . Riesgo y desventura de la Armada Invencible.
• Medrano (1688). Breve Descipción del Mundo Conocido. Bruxelas
• Méndez Silva, Rodrigo (1656). Catálogo Real y Genealógico de España. Madrid.
• San Juan, Víctor (2007). La batalla naval de las Dunas. La Holanda comercial contra la España del siglo de Oro. ISBN 978-8477371847
• Sarmiento Gamboa, Pedro (1988). Viajes al Estrecho de Magallanes. Madrid: Alianza
• Solórzano Pereyra, Juan (1703). Política Indiana. Anveres
• Tomás Cabot, Joseph. Una rivalidad en ascenso.
• Ulloa, Antonio (1780). Raleigh. París.

Outros artigos

• Imperio Español
• Filipe II de España

Ligazóns externas

• Navegación: A Armada Invencible
• Rutas de Valencia#La Armada Invencible: del orgullo al desastre Arquivado 23 de abril de 2009 en Wayback Machine.
• Universidad de Valencia#EL DESASTRE DE LA ARMADA INVENCIBLE
• A Armada na lenda e na historia
• The Defeat of the English Armada and the 16th-Century Spanish Naval Resurgence: A More Detailed Look at the Spanish Armada, its Immediate Results, its Long-Term Effects, and its Lesser-Known Aftermath Arquivado 15 de febreiro de 2018 en Wayback Machine. (en inglés)
• Top 10 myths and muddles about the Spanish Armada Arquivado 18 de febreiro de 2020 en Wayback Machine. (en inglés)
• Diario dos sucesos da armada que Filipe II envió contra Inglaterra, na "Colección de documentos inéditos para la historia de España", vol. XIV, pags. 449-461 y vol. XLIII, pags. 417-423.